Нағашыбек Қапалбекұлы шығармалары жинағы том3

Н агаш ы бек ЦАПАЛБЕКУЛЫ эссе, бс/иел/кшер, -Т О М

ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5Каз) К 40 ЦАПАЛБЕКУЛЫ Нагашыбек. К40 ЗАМАН ЖЭНЕ ЗАМАНДАСТАР. Зертгеулер, эссе, естелш- тер, эдеби портреттер. Уш томдыц. Нагашыбек Цапалбекулы. -Алматы: «Жамбыл» баспасы, 2020. -344 б. !8В!\\ 978-601-06-6227-8 1§В!\\ 978-601-06-6224-7 Белгы1 жазушы Нагашыбек К^апалбекулынын шыгар- малар жинагыныц бул уцннмн томына зерттеулер, тарихи макалалар, ез1 корген, бшген замандастары жайлы эссе, естелжтер: топтастырылган. Кейб1р тулгалар туралы ма- калалар кезшде мерейтойларына орай жазылып, баспа- сезде жарияланган. Ютап кейшкерлер1 сан алуан мамандьщ иелер1 бол- ганымен казак ел) ушш, биж мураттар жолында езшдж колтацба калдырган заманымыздыц айтулы перзенттер!. ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5Кдз) 18ВМ978-601-06-6227-8 (3-том) @Н. Цапалбекулы, 2020 18ВМ978-601-06-6224-7 (жалпы) @ «Жамбьш», 2020 ^2

А,.ла?$с?иан - кути; ?иррю ?$ясие?имм «Дяра м^я^ы- ря^ыА). ^озатряы^ самым <)аласынан эламн^ зр ?иуки;р;'не тиаразан /иурк; ?яек?иес уиамиялар .мен х<злы%?нар бяс^а ел<)ер иен е??%мерб);?% /иармхм у<)ер;с/иер;не елеул; улес ^остяы. Кть; Эл-Фарабм ,мем ^/саум, А*^л/иел'н н<-« Деисарыс, Эз- ?эуке меч Убылям, Л*енесарь; ,мен /1баи жэне бас^а Эа кеи/ие^ен улы /иу^залар мо^ырын <)унмезе экелЭ/. у4л?иаи<3ан ^н^олы за, Дайкал<)ан Яал^анза сахяря<)я бамырды баАадур бабалары- .мым)ы?( ;зг)ер; самраи ,жажь;р. ?урк; холы?ряары ум;'н ^асме/и/и; орынЭарЭы кезж/зЭ/^ %арамызын<)ам са^/иаи, кем;н^:' уриа^^а ламы^тиы .мура е?и;л ^алб)ыру 6/зЭ/^ лп;;г)е/и/.мл. Елбасы Я.Э. НИ^РД 4ЕД ТАРИХПЕН ТШДЕСКЕН, БОЛАШАЦПЕН УНДЕСКЕН Турк< элем) жэне Турюстан жайлы ой толгау Турк1 халык^гарыныи б1рл1п бупн гана кетерш1п отырган мэселе емес. Б1рл1к мэселеа цогамдыц ем1рд1ц аса б1р ^ажетт! шарты екенд1п эл1мса^тан белпл!. Б1рл1к сакгалган жерде гана толы^анды ем1р бар. Улттыц б1рл1култ ем1р1Н1иб1рден-б1р шар­ ты. Улттык; 1ШК1 б1рл1клц сакталуы - улт ем1ршецд1- ПН1Ц басты кеп)Л1. Сонды^тан да бул мэселе турк! халык^ары к;огамдык; ем1рд1ц даму жолына тускел! бер1 кун тэрлбнен тускен емес. Турю элем1Н)ц б1р- Л1П элареп, кулдыраган, б1ртутас болып элемд! ау- зына царатцан тустары да тарихта жетк1Л1кт1. Орта- лык; Азия мен К1Ш1Азияныц, Байкал мен Балканныц / / аралыгындагы улы кецюлкл, дуниедеп ец улкен ек1 цурлык^ы иен жайлаган турк! халыкуарыныц, багы жанып, мэртебес! би1ктеген де, сетаздкке ушырап, зардаптар шеккен де кезеццер! аз бол- маган.

Турк сезЫц эр1 этностьи^, эр1 мемлекет атауы релн- де алгашх;ы к р л д а г а н д а р д ы и а р а с ы н д а Кектурк мемлеке- Т1 екендшнде дау жох;. Муныц дэлел! репнде XIX гасырда о^ылып-танылып, гылыми айналысца енген Орхон жазба ес- кертюштерюдеп тас^а ^ашалып жазылган жазуларды айта аламыз. Бул тарихи ох;ига ез дэу1ртен бастап турк! немесе турк1Ш1лд1кке байланысты ой-тужырымдар мен П1ю р л е р ге дэйеккез! релнде пайдаланып келед!. Орхон ескертюш! ашылып, алгаш^ы сез1н «турк» деп оцып, турк1лерд1ц улкен мэдениет пен рухани байлы^а не екенд1г<н элемге паш ету), шын кецшмен «турюл/мни деген зиялыларын серпшлп к;анагаттандыргандай болды. Тш1, дт1, Д1Н1, салты, дэстур! у^сас туыск:ан журттар езара ынтымац тапк;ан кезде дац^ы кетерш1п, ал алауыздыц дери- не ушырап, берекес) к;аш^ан уах;ытта сырт жаулардыц цар- магына тускен1н тарихтыц буралац жолдарында )^анша рет х;айталаганын ешюм де толыцайтып бере алмайды. Эаресе, соцгы бес гасырдай уак;ыт б1р кездерде элемд1к еркениетке айтарлыкуай улес цосцан турю элем1Н1и берекеа ^ашыих;ы- рап, оныц салдарынан тутастыгына сызат туап, б1р-б1р1нен ажырай бастады. «Бел1нгенд1 бер1 жейд!» дегендей, кепш1Л1п боданды^к;а урынып, этнос рет)нде жойыла бастады. Эткен гасырдыц басында турю халыктарыныц не ел болып цалу, не тозып, тарихтыц сахнасынан тусу! тарихтыц таразысына ^ойылган сэттерде турю б1рл1г< жаиаша мазмунда барынша ^айтадан кетершд). Турю журтын сак;тап к;алудыц б1рден- б1р жолы рет1нде «Т1Л де, дш де, )С те, б1рл1кте (Ысмайыл Гаспарлы) болуга шак;ырган турюш!лдерд)цураны турю эле- М1Н1Цкепнде ^алыктады. Муны туанген турю элем1Н1ц зиялы- лары барынша б1рл1кке умтылганымен де астыртын )^арсы куштерд1ц жасырын эрекеттер1Н1ц барысында бул мак;сатх;а толых^гай )^ол жетюзе алмай келед!. Сонды^тан да бупнп жа- )1андану удер1С) барынша цатты к;ар^ын алып, муныц ез) Тур­ ю элем1Н1ц тутастыгына, болмысына айтарлыктай зиянын ТИП31Нжат^анда да бул мэселе барынша езекл болып отыр. Турюшшд1к, турю б1рл1г< - бул турк ултын сую, оны би)ктету деген сез. Турк )1рл)п шашыраган турю халыктарын ынты- ма^а, б!рл!кке ша^ыру. ^аз)р жа)1андану кезец1нде ез!НД1к

болмысты сактап калуга куш салу керек. Эм1р барлых; жа- гынан бэсекелеспкке х;аб1летт1л1кт1 талап ет1п отыр. Шынды- гын айт^анда, 613 сиях^ы улттыц дамуында эл1 де жеткен1нен жете алмай келе жат^аны кеп елге жа^анданудыц жолымен жеке дара журу аса цаучтп екенд1пне бупнп кундер! кез1М!з анык; жеип отыр. Турю халыктарыныц 1Ш1ндеп улттыц мэселелер! б1рша- ма мыгым шешшген 80 миллионнан астам тур1ктерд1Ц ез1 жа^анданудыц улт болашагына типзер эсер! жайлы толгана бастауыныц ез1 бас^а азсанды халы^тар уш<н кеп нэрсен! ац- гартуы тшс. Туркияныц туцгыш президент! Мустафа Кемал Ататурк Туркия Республикасыныц он жылдыгына орай ет- к)31лген салтанатты жиында сейлеген сез1нде: «... Гурм 6%?ль ямнайо?нынс)ьмын<2 сене.м;'м. ^ ол ?я;'калемяер.месам .<<. омы <ч, << коре о/иырыи, коэ^мЭ/ маммм уяярмхы ^ гмуумл б;рл;'- ояс/иам^иым болаЭы. Элам бембййи/м;к яен ^,ч.. м„ сел - деп, турю б1рл1ПН)Ц болашагына улкен ум)т арт^ан болатын. Сонымен, жа^андануга жутылып кетпес уш1н б1зге ец ^олайлысы - туркш1к жол, ягни теп, Т1Л1, рухани хундылых^ары уцсас, турк! халыктармен б1р болу. Багзы тарих^а кез жупртсек, ^уатты империялар курган турюлер гасырлар бойы улан-гайыр аймах;^а бил1к журпзш аргымахуыц туягы жеткен аймака иел1к етт<. Алтайдан та- райтын айбынды ел тш1 жа^ын, танымы мен талгамы ух;сас б1р элемд! - орта^ еркениетп хурады. Турюн1ц дацкты )^аган- дары, ардахуы тулгалары «Мэцпл1кел» орнатуды арманда- ды. Тур1к тарихы зерттеулер1н журпзген галымдар «турк» атауыныц б1р буыннан туратын «турк» сез1 екендшн жэне ол Кектурк балбал тастарында «турук» рет1нде жазылган- дыгын айтады, магынасы «куш-^уат» болып, сын еамд! жалгауы тур1 «куши, ^уатты» формасында кездеседк Тур1к ел1Н1ц жер1 туралы тарихшылар, тшшшер мен антрополог- тар мынандай тужырым айтады: Тарихшылар цытай дерек кездер1не суйене отырып, Алтай тауы ец1р1н тур1ктерд1ц ата- журты рет1нде ^абылдайды. Энер тарихын зерттеуш1лер Тянь-Шань - Тэц1р1 тауы мен солтустж-батыс Азия ец!р)н

турюлерд1Ц эта журты дейд). Ал мэдениеттанушы-культу- рологтар Ерт)С-Орал бассейн! мен Алтай-цыргыз даласын жэне Байкал кел1Н1ц оцтустж-батыс е^р!н та)-щап туспал- дайды. Ттш1 галымдар Алтайдыи шыгыс еч1р1 мен Кинган бассейын, немесе 90-шы меридиан сызыгыныц шыгыс жа^ еч1р1н тур)ктерд)ц атамекен! деп керсетед!. Муныи себеб! ту- р1ктер эу бастан-ак; ете кен аума^а ие болуымен к;атар, мэ- дениет1н)ц ете ерте замандарга иек артатындыгынан болса керек. Биыл «Егемен ^аза^стан» газет1нде галымдар турю журтыныц шы^ан жер1 Жет)су еьф! деген дэлелдер келир- ген мацала да жарияланды. Тур1ктер ем1р сурген аталмыш ец1рлер непзп эпицентр болып есептелсе, уа^ыт ете келе миграцияга ушыраганды^- тарын керем1з: тур1ктерд1ц эаресе б.з.д дэу1рлер1ндеп ме- кендер1н дэл айту циынга согады. Алайда Орал тауларыныц шыгыс жа^ бассейн!, Монголия мен Х^иыр Шыгыс ец)рлер!не дей)нп аума^тарда ем!р сургенд!п туралы тарихи деректер молынан кездесед!. Осы орайда кене туржтерд!ц б!р тарма- гы болып саналатын Якут-саха турюлер! С)б1рд1Ц солтуст!к ^ойнауына терецдеп енген!н кере аламыз. Сонымен ^атар Турюстан аумагы, Унд1стан, Иранга деЙ1н жеткендер!, одан эр! Мессопатамия жер!не юр!п, Шумер мэдениенн к;алыптас- тыргандыгы, Ед1л езен< бассейн!нде Искиттер атымен таны- лып, )^аз1рг1 Ресей аумагына кец жайылып ^оныстангандыгы айдан аньи^. Кене ^ытай, Иран, Византия, Мысырмен иы^т)рес!п, ез!н- Д1Кмэдениет!мен оларга балама еркениет цурган Турю эле- М1Шыгыс пен Батыстыцарасын жалгаган «Улы Ж1бекжолы» арк;ылы элемд!к сауданыи куретамырына, элемд!к диплома- тияныц дэнекер)не айналды. Улы Дала ез!Н1^ тол^ымалы тарихында зауалды замана- лар мен жец!СТ1 жолдарды да кер!п келед!. Дегенмен турю журты ез элем!н са^тап цала бшд!. Ду- ниеге нурын шашцан Ислам Д1Н1 турю топырагында Бухари, Рази, эл-Фараби, Ибн Сина, эл-Хорезми, Бируни, Баласагун, Жалаири, ^аш^ари, Дулати, Иассауи сынды гуламалар мен данышпандардыц бш)пмен жуйелен!п, 1ргел1 Ш1мге, ем!ршец еркениетке айналды. Осы к;айнардан нэр алган даналар

философия, математика, алгебра, астрономия, медицина сиякты гылым салаларында бурын-соцды болмаган тецке- р1Сжасап, адамзат еркениелне зор жацалыцтар енпзд!. Байтах; турю тарихыныц терец тамырлары байыргы ру- ларга барып лрелелн! белпл!. Дуниеге тарыдай шашыраган туыс журттыц езепн курайтын бул 1ргел) ру-аталар барган жерлер)нде кеб)не жутылып кеткен1мен, тупю цазыкуары )^а- за^ жер1нде х;агылгандых^ан, олардыц атаулары да х;араша- цыра^та цаз-цалпында сак^алып калган. Д.Неру «Элемд1к тарихца кезх;арао) деген ецбепнде: «Еуропа мен Азияга кэд)мпдей кезд! ашып б1р )^арайых;шы. Атлас ашсах;, Улы Азия цурлыгына жапсарласып жат^ан юш- кентай Еуропаны керес1ц. Ол ез алдына дербес курлы^ емес Азияныц жалгасы сиях^ы. Ал тарихты о^итын болсац - узах; уа^ыт бойы, белпл! б1р кезецде Азияныц устем болганына кез1Ц жетед!. ... Азияныц улылыгын умыту эбеслк. Азияныц адамзаттыц улы тарихи кесемдер1н берген)н естен ешк;ашан шыгармау керек. Оныц улы ойшылдарын айтпаганныц ез1н- де элемдеп ец басты, еюД1нн1цнепз1н крлаушы улылар Гайса мен Мухаммед Пайгамбарларды берген де Азия гойж дейдк Б13Д1Цжыл санауымыздан мыц жылга жуых; бурын Алтай- дан Донга дей1н Еуразия сахарасында пайда болып, эволю- цияльж даму сатыларынан етю, б1регейл1к, б1ртутасты^ )^а- дыр-х;асиеттер1н сактаган еркениет - Дала еркениен 7 ООО шацырым аралыкта ербщ!. Бул географиялыц аймакта этно- мэдени тутастыц ^алыптасты, славян, финоугор, унд1арий- л)к, турк! тектес тайпалар езара элеуметтж - экономикалы^ урд1стер барысында езара байланысты. Осы тектер тогы- сында турю теп, оныц б 1регейл1г< жецт шьи^ты. Б13Д1Ц жыл санауымыздан [V мыцыншы жылдыц ая^ шен1нде адамдар даланыц ец жуйр1К хайуаны - жылцыны ^олга уйретт). Салт атты кешпелшер пайда болды. Б13Д1Церкениет1М13 ете ерте дамыган жене ол цала мен даланыц синтез!. Дала еркение- Т1Н1Цэлемд1к дамуга цосцан улес) аз емес. Тел тарихын умыт^ан халыктыц болашагы булыцгыр, он- дай халы^ элем еркениелнен орын ала алмайды. Тарихсыз ултты^ рух жох;, улттыц рухсыз тэуелс13 ел релнде ем1р суру де циынга согады.

Н.Э.Назарбаев тэуелсиз ем1р суру)М!зд!ц к;иын кезецде- р1нде де тарихтыц )^огам дамуында куатты фактор екенд!пн, хал^ымыздыц шынайы тарихын ^алпына келт1ру мэселес!н назарынан тыс к;алдырып керген емес. «Ж1бек жолыныц та­ рихи орталыктарын к;айта еркендету, турю тшдес мемлекет- терд1ц мэдени мурасын са^тау туризм инфракурылымын са- бакуастыра дамыту» туралы мемлекетпк багдарламага аса зей1н )^ойып, 1998 жылы 27 ак;панда арнайы Жарлык; беру! ел1- М1зде саяси, экономикалыцжэне мэдени мацызы зор кец ау- к;ымды 1стерге жол ашты. Багдарлама хал^ымыздыи тарихи санасын ^алыптастыруда, тэуелаз ел!М!зд1ц бас^а мемле- кеттермен саяси, экономикалыц, дипломатиялы^ жэне мэ­ дени байланыстыратын тарихи тургыдан непздеуде, цаза^ жер!Н1и кешпел! жэне отырык;шы кене мэдениеттер ошагы екенд!пн элем журтшылыгына паш етуде, туризм инфро^у- рылымын дамытуда аса х;ажетт1, улттык; жэне халыцаралыц мацызга ие )^ужат болды. Улы Ж1бек жолы алгаш^ы кезде К,ытайды Орта Азия, Каспий жагалауы, Жерорта тец!31 жэне Батые Еуропа ел- дер!мен жалгастырган халык;аралык; сауда-дипломатиялыц трассасы болып табылды. Ал бул жолдыц Жет1су жэне ^а- зак;станныц оцтуст!к бел!п арк,ылы етет!н «даланыц» бел!п Турк ^агандыгы кез)нен Х!\\/ гасырга дей!н хальи^аралык; бай- ланыстардын басты арнасы болды. Осыган байланысты Ж)бек жолыныц к;аза^стандык; бел)п Орталык; Азия халыи;- тары кешпел) жэне отырык;шы - епнш!Л1к мэдениеттер!н)ц сан-алуан тарихи, археологиялык;, архитектуралы^ мэдени ескертюштер!Н1ц б!регей кешен!не айналады. Ма^жан ак;ын «ею дуниен!ц еап, ер тур!клц беап» деп жырлаган к;асиетт! Турюстанныц тарихында жаца пара^ ашылды. Турюстан турк! дуниес!н!ц рухани-мэдени орталы- гына айналды. Турюстан - Улы Ж1бек жолыныц бойында орналаск;ан та­ рихи мацызы бар улкен еркениет орталыгы. Тек к;азак; ел!Н1ц гана емес, буюл турк! журтыныц зиярат жасайтын ^астерл! орны. Оныц рухани ем)р!нде К^ожа Ахмет Йасауи кесенес!- н)ц улкен орны бар екен!н бтем!3. Иэ, эуелде Шаугар, Ясы (Асы) атанган бул к;ала к;аза^ жернде мемлекетт!л!кт1ц )^а-

лыптасуына ерекше ык;пал еткен. Ол б1рнеше гасыр бойына туцгыш ултты^ мемлекет1м<з - К^аза^ хандыгыныц астанасы болып келд1. К^аза^тыц талай ^айраткер хандары осы жерде ах; ки1зге салынып, хан кетершд!. Халк;ымыздыц тарихында- гы талай тагдырлы шеш1мдер сол кесенедеп Улкен А^сарай- да к;абылданганы мэл!м. Турюстанныц турю, )^азак; рухания- тында алар орны ерекше. Эйткен!, осы ша)1арда ем!р сур1п, мэцпл1кке дамыл тапк;ан эулиелерд!Ц султаны - К,ожа Ахмет Йасауи бабамыздыц «Диуани хикмети, «Па^ырнама» жене «Мират-ул-Кулуб» сеюлд! ецбектер! к;азак; хал^ыныц улттык; болмысы, дуниетанымы мен мэдениет!н!ц х;алыптасуына зор ыцпалын типзген. XV гасырдан бер1 царай к;азакгыц ип жа^сылары ездер! дуниеден озган сои Турк1станга жерлеу1н артындагыларга аманаттап отырган. Тарихымен Т1лдескен, болашак;пен ундескен Турюстан тэуелс13Д1к жылдарында к;айта тулеп, ажарланып келед!. Мыц бес жуз жылдыгы ЮНЕСКО келем1нде атап еткен ша- )1арда К^.А Йасауи атындагы халых;аралы^ х;аза^-тур)к уни­ верситет! 1цар^асында улкен гылыми-шыгармашылых; орта цалыптасты. Откен жылы ТУРКСОЙ халыцаралыц уйымы- ныц шеш!м!мен Турюстан турю алеман мэдени астанасы атанып, оныц даццы шартарап^а тарады. К^асиетт! Турюстанныц К^азац ел! уш!н гана емес дуние турюлер!Н1ц гажайып орталыгы болуга мумюндю зор. 6 /р/'нш/<3ен, Турюстан географияльи^ тургыдан ете к;олай- лы орналас^ан )^ала. Ек/нш/^ен, Турюстанда 365 кунн!ц 340-345 кун< ауа райы ашыц. Климаты жумсац. Жыл он ею ай бойы тец!зден сога- тын бриз сеюлд! К^аратаудан самал еап турады. Турюстаннан К,ызылордага ^арай солтуслк жа^тепс, ашык;дала, даланыц дамуына мумюнд!к мол. 7'ерт/нылбен, даланыц шыгысында К^аратау тур, батысын- да Сырдария агып жатыр. Табиги туризмд! дамытуга к;олайлы. Бес1нш1ден, цаза^ мемлекетлпн ^алыптастыруда ерен ерл!пмен танылган атакуы хандарымыз, би батырларымыз жерленген киел! топыра^. Алтыншыдан, Турюстанныц бай тарихы бар, оны терец зерделеу керек.

Жеиншщен, К^.А. Йасауидей дана, эулие мэцплж байыз тапк;ан жер. 2017 жылдан бер1 тарлан тарихтыц, жасампаз бупнп кун мен жар^ын болашактыц кекжиектер1н уйлеамд! сабактас- тыратын улт жадыныц тугырнамасы 1спетт1 «Рухани жац- гыру» багдарламасын ^олга алды^. Осыныц нэтижеанде барша адамзат тарихымен уштасатын тарихи-мэдени му- раларымыздыц гылыми айналымдагы ерю кецейд). Дац^ты бабаларымыздан мирас болган рухани к;азыналар халк;ы- мызды еткеныц ешпес енегеамен к;ауыштырып, жар^ын бо- лаша^а жол аштыруда. Турк1 алеман шыгу тарихы, тш1, даму жолын бш1мдар о^ымысты лингвист, атакуы ацын, улкен к;огам к;айратке- р1 Олжас Сулейменов узац жылдар зерттеп келедк 1р1-1р) элемд1к конференция, симпозиум, алцалы жиындарда ол дуниежуз1н1ц о^ымыстыларын елец етк1зер тыц дерек, дэ- йекл тужырымдар айтып жур. Сонау кене тарихтагы 61ЗД1Ц дэу1р1М13ге дей)нп аргы кезеидеп турк! элем)Н)ц дуниеге ке- лу1, таралуы, еркениетке ^осылуы жайлы ^унды ойларымен баршаны тацырк;атып, цызыктыруда. Турк! элем! жан-жа^ты зерттеле берелн мэцг)Л1кта^ырып. РУХАНИ ЖАИ^ЫРУ Б О Л А Ш А ^К А БАГ ДАР: РУХАНИ ЖАЦГЫРУ

7*}рмс/яан 1йыт ^ана емес, 'У № Кулл/ ^П}/т/)кз/сйрииммльмыня Тм гМ з^п ^аси^/мм!{ ар! м^я^м. К д. Нязярбя^н ТУРК! ЭЛЕМ!Н!И БОЙТУМАРЫ Б13 бабаларымыз гасырлар бойы армандаган / азат мемлекетте, жа^сылы^к;а жет1п бейб1тш1- Л1кке ^ауыш^ан, элемн1ц мацдайалды дамыган елу ел1Н1ц б1р) - Тэуелаз ^аза^станда ем1р сур<п / жатцан улылардыц урпагымыз. Бабаларымыз # жур1п еткен тарихи жолы байтах; даламыздыц эр ж бурышында естел1к болып бупнп урпак; б1зге же- И ил отыр. Осыншама улангайыр даланы са^тап, б1зге жетюзген 613Д1Цбабаларымыздыц ерл1п шы- нында да орасан зор деп ма^танышпен айта ала- мыз. Осы Улы Дала тарихында 613 б1лет1н гасырларда тарих сахнасында к;аз1рп Турюстан ^аласыныц алгашцы 1ргетасы ^аланады. Ака­ демик В.В. Бартольд турю тшдес халых^тар мен / тайпалардыи саяси-экономикальи^ жэне мэдени # / тарихына арналган кептеген зерттеу ецбектер1н- Ж / де Турюстан угымына моцгол жаулауына деЙ1нп ! ,/ араб-парсы тшдер1нде жазылган атауды пайда- ланады. Алгаш цала атауы Шавгар деген атпен араб жазбаларындагы деректерде кездесед!. Та­ рихи санамен алып ^арайтын болса^, кешпенд!- лер мен отыры^шы халыктыц шекарасы туй1сет1н туста бой кетерген Турюстан ею жакуыц да еркениен мен мэдениеныц 11

орталыгы, Улы Ж1бек жолыныц бойында орын тепкен, ык;ы- лым заманнан мэдени, саяси шаралар етк131лет)н эр1 сауда- саттыктыц орталыгы болган. К^аншама гасырлар етт, жыл мезплдер! ауыс^ан болса да Турюстан цаласы сол куйшен буг1н де танган жох;. )^аз1р буюл турк! элем! Турк1станды руха- ни орталыгы санайды. Турюстан - кулл! турк! халыктарына орта^, элемге эйпл! х;асиетт1 де киел! мекен. «Улы Ж1бек Жо­ лыныц» ортасындагы ец улкен цала, кулл! турк! журтыныц тарихи астанасы. Цаза^ хандыгыныц 550 жылдыгына орай Елбасымыз- дыц Улытау тер1нде сухбат берген болатын. Сол сухбаты барысында Елбасы Н.Назарбаев: «Цазакуыц ^асиетт! жер1 - б1зд)ц асцац рухымыз, бага жетпес байлыгымыз, мэцгшк мурамыз. Осынау улан-байта^ жер1М1з б)зге бабалар ерл1- г)Н1ц ар^асында мура болып цалган. Жерд1ц ^ад1р1н бшу ар- )^ылы елд1ц 1^ад1р1н бшеоц. !^аза^ уш1н к;ара жерд1ц цасиел де, нарх;ы да тым би1к. Тагдыр б1зге улан-байта^ жер берд1, рухы ас^а^, намысы би1к ел бердк Б)з осы жерде ем)рге кел- Д1К, улт болып уйыдыц, халы^ болып ^алыптастык;. Хан кете- р1п ^атарга х;осылды^. Мемлекет болып мерей1м1зд1 еард1к. Жерд1ц иес1 де, киеа де - халы^. Бул 613Д1Цеш^ашан естен шыгармайтын ережем)з, ^асиетт) ^агидамыз», - деп, жан-жу- рег<м)зд! елж1ретер елд)кт1ц сез1н тшге тиек етт, ой ерб1ткен болатын. !Мне, осынау тарихи-мэдени ескертюштерге бай, топырагы тарихк;а тунган Улы Даламыздыц ец б)р киел! са- налатын цасиетл Турк1стан ^аласындагы кумбез! аспан тусь мен ундес, Тэуелаз ел1М!ЗД1ц Туымен тустес - К^ожа Ахмет Йасауи кесенеа бой кетерген. Бул кесене Турюстан цала- сыныц гана емес, буюл турю элем1Н)ц бойтумары юпеттес болса, халх;ымыз уш1н ип жацсылардыц мэцпл)к сапарга ат- танган мекен! болып табылады. Улы Ж1бек жолыныц дархан даласына айналган елкеде ертеден цала согылды, мэдени ошактар салынды. Гажайыбы сырга толы тарихи кезецдер- Д1Цкуэс! болды. Мыцжылдьи^ еркениет тогысы бар шеж)рел) к;ала талай тарихты бастан етк13Д1. Турюстанныц рухани астанага айналуына ислам Д1Н1Н уагыздаушылардыц б)р1 К,ожа Ахмет Йасауид1ц орны белек. Оныц хикметтер!, д1ни-философиялы^ шыгармалары адам- зат ойыныц асыл жау)1ары саналады. Бупнде Турк1станга

келген эрб1р адам б!р сэт кунделч<т1 куйбец лршт1кт1 умы- тып, тарих к;ойнауына бойлайды, рухани байыйды. Турюстан - ежелден Орта Азия мен Туран даласындагы кене цала. Х!\\/ гасырда К^ожа Ахмет Йасауи кесенес) салын- ганнан кеЙ1н Турю алеман Д1ни орталыгына айналды. XV гасырдан бастап Турк1стан ^аласы саяси жэне экономика- лы^ орталых; болды. 1598 жылы ол б1ржолата ^аза^ ханды- гыныц астанасы деп танылды. Х\\/-Х\\/1 гасырларда кесенен!^ батыс жагында шахристан пайда болган. Култебе ^аласынан 350 м цашыктыкта орна- лас^ан К,ожа Ахмет Йасауи кесенес! - Турюстанныц басты салтанаты. )^ожа Ахмет Йасауи кесенес) - Х)1 гасырда ем1р сурген улы ак;ын, сопы Цожа Ахмет Йасауид!^ бейтн1ц уст1- нен салынган. Бул гимаратты атакты крлбасшы Эм1р Тем1р салдырган. Бул гимарат - ез заманындагы сэулет енер1н<ц барлы^ жет)ст1ктер1н бойына жинаган курылыстарыныц б1р1. Бупнде курдел) жендеуден еткен тарихи нысан жылына мыидаган турист! тартып, ез!н к;ызыктыруда. )^ожа Ахмет Йасауи кесенеа - ЮНЕСКО-ныц муралары т!31М)не енген ^аза^ даласындагы санаулы ескертк!штерд!И б)р1. Турюстан - ^азац хандыгыныц астанасы, Турюстан - турю дуниеаыц рухани орталыгы. ^аза^станныи тарихи туризм ошагы саналатын Турюстанныц туристерд! тартуга элеует! зор. Тек цана тарихи туризм аясында гана емес, элеумет- т)к мэдени, саяхаттану мацсатында, этнотуризм аясында туристерд! тарта алады. Турюстан ^аласыныи тарихи-мэде- ни туризм1жц дамуына уюмет мейл!нше мол назар аудара бастады. Бул деген!М13- туризм арцылы тек табыс алып келу гана емес, Турюстандай киел) жерд! элемге танытып, паш ету. Ендеше, тарихы терецде жатк;ан Турюстан ша^ары - К^аза^с- тандагы тарихи туризмыц басты жобасы эр! ЮНЕСКО мойын- даган тарихи орын. Рас кешеп тарихымызда куран!п еске алатугын ок;игалар мен жылнамалар жок; емес. Соныц б!р! осы Турюстан цала- сындагы ^А.Йасауи бабамыздыц басына тургызылган ке- сенен! патшалы^ Ресей заманында зецб!рекпен ат^ылауы, Кецест1к бил!к кезец!нде ^араусыз к;алуы деп айтса^ артыц айт^анды^ емес.

ЕЛ1М13 егеменд1кке к;ол жетюзумен ешкен)М)з жанып, умы- тылган дуниелер к;айта жацгырып, орны толмастай )^ур- дымга кеткен салт-дэстур1М13, тарихымыз, мэдениет)м13, ЛЛ1М13, Д1н)м!збен халык;ымыз х;айта х;ауышты. Соныц б1р1 Елбасымыз Н.Э.Назарбаевтыц «Мэдени мура» кепжылдыц багдарламасы болса, «Болашак;к;а багдар: Рухани жацгы- ру» ма^аласы аясында терец тарихтан басталатын рухани ^азынамыздыц жацгыруына жол ашты. Эткен жылы мемле- кет басшысы Н.Э.Назарбаев «^аза^стан Республикасыныц эк1мш1Л1к-аумактых; курылысыныц кейб1р мэселелер) тура- лы» Жарлы^а жария турде цол ^ойды. Мемлекет басшы­ сы жарлыцца жария турде к;ол и;ою рэамтде сейлеген се- 31нде облыс орталыгы гасырлар бойы )^азах; хандыгыныц жэне буюл турю елем1Н1ц саяси эр1рухани орталыгы болган Турюстан цаласына кеш)ршед1, - дед1. Сондай-а^, Турюстан облысыныц курылуы «Рухани жацгыру» багдарламасы ая- сындагы ец )^унды шеш1мдерд1Ц б1р1деп этап еткен болатын. Бул шеш1мд1 ел болып цолдап, халы^ Елбасымызга ез ал- гыстарын жетюз1п жатты. К,аза^халк;ы ез еткен<нде щаншама к,илызамандарды еткер- ген болса, сол б1р алмагайып аласапыран заманында ел би- леген Абылай ханныц кецесш1а Бу^ар жырау хан Абылайдан арманыцыз к;андай деп сураганда: сонда Абылай хан: «Кеш- пел1 елд1 отырьи^шы, тутас б1р халыц етсем, к;ала салсам деп ед1м» - деген екен. М1не, сол кешег< еткен хан Абылайдыц арманын шынды^а айналдырып, ат услнде ел1 мен жер1н ^оргап еткен бабалардыц аманатына адалды^ танытып, хал^ын бейб1тш1Л!кке, жасампаз мемлекетке бастаган Елба­ сымыз Н.Э.Назарбаев деп кэмш сен1ммен айта аламыз. Бер1С1 Кецест)к идеологиядан, арысы Патшалы^ Ресей- ден куйреген халцымыздыц тарихи-мэдени салт-дэстур! мен тарихын осынау рухани астана - Турюстаннан тулетуд) Президент1М!з бупнп саналы, азат, бейб1т урпа^ аз бен б)зге уран ет1п тастап отыр. Кез келген халыкуыц руханиятыныц езеп болады, М1не 613Д1Ц руханиятымыздыц, к;айта ерлеу мен еркендеу1м1зд1ц, рухани жацгыруымыздыц туп тамыры осы б)р киел! мекен - Турюстанда екен! а^и^ат. Мемлекет басшысы Н.Назарбаев кереген саясаткер гана емес, зама- ныныц озы^ ойлы тулгасы, хал^ымыздыц рухани жетекш!С1.

Соныц айнын айгагы - «Болаша^а багдар: рухани жаи- гыру», «Улы даланыцжеи ныры» деген ма^алалары. Тэубе деп айтайын, кептен буюл ел, цазац армандаган, буюл турю дуииес1Н1ц астанасы болып есептелет1н Турюстан бупнде облыс орталыгына айналды. Енд1 оныц буюл турю дуниеа- Н1Ц рухани астанасы болатындыгына ешк;андай кумэн жон 2011 жылы Елбасымыз Н.Э.Назарбаев Турюстан цаласына сапары барысында зиялы науым еюлдер1мен кездесу! бары- сында «Эрб1р халыц, эрб1р тэуелаз мемлекет ез1Н1и рухани орталыгын на^тылап алуы керек. Цазацстанныи рухани ор- талыгы Турюстан», - деген болатын. М1пе еткен жылы гана Турюстан паласы облыс орталыгы статусын алган болса, бупнде б1р жыл уак;ыт етпей жатып нала жаца келбетке енуде. Елбасымыз лкелей банылауын- да устап отырганын ерекше тшге тиек еткен жен. Муны 613 еткен жылдыц куз айында ресми сапармен Турюстан нала- сына келген Президент1М1з Н.Э.Назарбаев дел осы сапары кез1нде б)рнатар шеш1мдер набылдаганын мэл1мдеп, «Бупн б1р1нш1ден, Турюстан наласыныц непзп даму жобасын бею- ту уш1н, еюншщен, ша^арды ерюн экономикалыц айман ет1п жариялансын деген жарлыцтарга нол нойдым. Аман болсан, 2-3 жылдыи 1Ш1нде Турк1стан жайнап, баск;а нала болып, еи- сес1 кетерш)п, бэр1М!зд1и нуанышымызга ес<п еркендейлн бо- лады», - дед!. Ежелден рухани астана саналатын Турюстан наласын мем­ лекет басшысыныц бастамасымен Улы Даланыц улагатын улттын тарихымыздыи мазмунымен уштастырып, жаца тарих- тыи парактарын кез алдымызда жазып, жацартып жатырмыз. Елбасымыз Н.Э.Назарбаевтыц бастамасымен Тэуелаз ^азанстанныц астанасы - Астана цаласыныи 1ргес1 наланып, ширек гасырга жуык, уанытта элем танымастай кешпке енпз- Д1. Кешеп кез алдымызда гулденген Астана наласынан бу- пнп Турюстан наласына ерекше кец1л бел1ну1 - улт келешег! алдына цойылып отырган улкен меже. Ол бупнде 613Д1осын- дай ойларга жетелейдк Туптеп келгенде, осы айтып отырган Турюстан паласы бер)С1 наза^тыи, арысы кулл! тур)кт1и найта ерлеу1Н)ц, найта дэу1рлеу1Н1ц, найта жацгыруыныи ай^ын мы- салы десе де болады.

Себеб1, халыцты ояту уш1н, тарихты ояту керек. Елбасы тарихи сананы жацгырту уш1н жыл сайын терецнен цозгап макала жазуы, ултты^ рухтыц, тарихи сананыц ^озгалуына ерекше рел ойнайтын Турк1станды тулетуд! мак;сат тутуы - «Мэцпл1к Ел» идеясыныц б1р парасы деп туанем13. Бул уш1н мемлекет басшысыныц «Улы Даланыц жен цыры» ма^ала- сында тарихи архивтерд! акуарып, хал^ымыздыц тарихына ^атысты тыц деректерд! 1здеп, оны гылымга айналдыру уш1н «Архив - 2025» деген желжылдыц жоспар усынып отыр. Та- рихын тугендейм1н деген елд1цгалымдары енд1 осы жобаны ак;ылмен, ыждагатпен пайымдап, бт1кт1Л1кпен жузеге асыру- лары керек деп ойлаймын. Тарихты тулгалар жасайды. !^а- зак; ел1н ^ураган, тарихты ^алыптастырган улы тулгаларды бупнг! жене келешек урпац б1лулер1 керек. Елбасы осыган орай «Улы даланыц улы еамдер!» дейлн саяба^ ашуды, «Улы дала тулгалары» дейт<н серия шыгаруды М1ндеттеп отыр. Б13 ма^тан тутатын, элемге эйгш! ондай улы тулгалар тарихымызда жетерлк. Солардыц 1Ш1нен осы Турюстан то- пырагынан, абыз бабамыз К,.А.Йасауи бабамыздыц кесе- неонде орын алып, мэцгшжке аттанган хандарымыз бен билер1М!зд), батырларымыз бен тулгаларымыз жетюл1кт). Ел1М13де, алыс-жацын керш1лес елдерде, турк! элем1нде Ел- басыныц «Турюстанды тулету» жобасы цызу тал^ыланып, ^олдау табуда. Бул - шын мэн1нде заман, дэу1р тугызган та- маша шыгарма эр1 терец ецбек. Енд1п М1ндет - белгшенген шараларды ойдагыдай жузеге асыру. Эткен ем1р, бабаларымыздыц жур1п еткен жолы, тарихы б1зге не уш)н цажет?! Буг1нпдей алмагайып идеологиялы^ арпалыс заманында Улы Дала тес)нде талай мемлекет ор- нат^ан, елд1кт1ц туын жыцпаган, елд1пм1зд1 де, кецд1пм1зд1 де сак^ап калган, тар кезецде жол тап^ан, тары^анда ак,ыл тапк;ан улылар аз болган жоц. ^аза^ хандыгы деп аталатын )ргел1 ел тузеген, салтанат цурган, элемд! аузына к;арат^ан, дуниен)ц терт бурышын билеген - бэр1 де елге к;орган-пана болган, ел уш<н де, жер уш1н де басын бэйгеге т)ккен улы тулгалар тарихын жастарымыз бшер болса, бупнп б1здер, ага буын еюлдер! релнде жастарга, келешек урпак;к;а осы б1р х;астерл1 дуниелерд! угындыра алса^ цана 613 жа)1андануга жутылып кетпейлн боламыз. —^ ^6 с * * * * *

Иэ, улан-гайыр цазацдаласында неб1рхандар мен кесем- дерд1Цде, билер мен шешендерд1Ц де, жыраулар мен дана- лардыц да, батырлар мен а^ындардыц да еткен) рас. Улы Даланыц тарихын )^айта жазып, бупнп гылымга 613 иекемдей алсац б1зд1цутылмасымыз аны^. Ап, осы б1р идеяныц Бэйте- реп - эрине Елбасымыз болса, оныц алтын Д1цгеп - Астана- мыз, тем1р^азыгы - Турюстан цаласы. Шыгыс пен Батыстыц, Азия мен Еуропанын, кешеп Улы Ж1бек жолыныц бойында орын тепкен Турюстан - мусылмандардыц турю элем1Н1ц ешкен умтн жа^ан, узтген мэдени-рухани байланыстар- ды жалгаган, Еуразия кец1ст1пнде, адамзат тарихында еам1 алтын эр1птермен жазылатын элемд1к тарихи-мэдени орын. К,ожа Ахмет Йасауи кесенес) - дши гуламалар мен эу- лие-энбиелерд1, хандар мен билерд!, батырлар мен ак;ын- дарды, атап айтк;анда халык; уш1н езш арнаган тулгаларды жерлеген улкен цаб1рстан (пантеон). Енд1 б1р жагынан сол бабалардыц тагылымга толы гумыры мен улагатты <зде- р1н урпа^тарга жетюзелн идеологияльи^ 1Л1М ордасы. Жэне аруа^тарга арнап куран-хатым туорелн, ел1м мен ем1рд1 еске туар)п, нэпан! тиюды, кудайды тануды дэр1птейлн Д1ни мекен десек цателеспейм)3. М1не осындай Турюстан елкес) кулл! турюн1ц кез лккен жау)1ары атанып, эр пенде барып керуд! армандайтын руха­ ни орталыкка айналды. Турюстан - тарихтыц талайын керген кене ша^ар. Мун- да турю тшдес халыкуардыц еткен гасырлардагы салты мен санасын умыттырмайтын жэд1герлер сакталган. К,ожа Ахмет Йасауи кесенес) - турю журтыныц еткен! мен бупын байла- ныстырып жат^ан рухани ундеслпыц орталыгы 1спетл. Адамзат баласы тарихындагы турю элем! деген цас- терл! угымныц тупк;азыгы, рухани шацырагы улы бабамыз К,.А.Йасауид)ц отаны - цасиетл Турк1станда бабалар рухы жацгырып жатыр. Ежелп Турюстан - теп б1р, дш1 б1р, Д1Н1 б)р кулл! тур1к халык^арыныц Атажуртында басын к;осып, рухын ас^актататын руханият орталыгы, рухани астанасы. Эз)Н1и «Даналык; ютабыменж элемге танылган эулие баба К,ожа Ахмет Йасауид!^ еам1н Турюстаннан, немесе Турюстанды Йасауиден ажыратып ^арау мумюн емес. Улы а^ын-эулиен! 17 051-2

рухани кесем санаган мусылмандар тогыз жуз жылдан бер1 оныц <л)м1мен б1рге жасап келед). Бул жен1нде Президент Н.Э.Назарбаев «Тарих тол^ынында» атты ютабында агы- нан жарыла былай деп жазады: «7урк;сшаннан тлара^ан аса ?&?я?п?иыруханм сзул&мсн н^рлан^ан ?иуркмсрб/^ т ) д/мм соиы- сы - Д'ож'а -).им-;п ^асаум 7093 жьмм ^му^ан. Ол /^а;а^ан мсламны/^ тлылсьш %т?ыясы - соиьмм^им^ ^суфмзл() у^аранаыы,м халы^/яы^ нус^сы /ясз уа^ы/и/иа 7(аза^с/маннь^ сол?пус??н2;' мен м^ы^ысына бсм;н тиарабы. Доэкга ^хме/и йасауи Ортиалы^ ^<мя ба^ы, оны/( ^^нбе Даза^/яанба да, барлы^ шурк/ халы^риарына улти/иы^рухани им* жумсс/н орнсктисл бербл.. Е^ср ^аза^арбы/^ руханм тиармжы жгазыла ^ялса, Т^ожа у4хмсуп 77<?саумб^ /?муанм хм^ме^мер^ ^«Даналы^ сезбер;'^ сезси оны^ б;р бел;з; болыя к^- ру^е мши?. Ласаумб/^ ус/иазы ^рыс/иан баб/пы^ 0?яырдрд<22ы кс- сснсс/ ,мсн Дожа /1хие/я / 7асаумб^ 7уркусуяанба^м кссснсс/ - *р*- за^арбы^ ул/и/иы^руханмяупыны^ аса л*а%ызбы ортмалы^тиары. Дожа ^хме/я ТУасаум кесснес/ ^аза^ л(а^мсксуи/ик/н^ нмсанына амналмя, кеи;'н2! уа^ы?яуяа жаляы ул/и/иыл; змяра/я-^рьш ^лан- /иеон^ ^ыз^етиж а/и^арбы. Даза^ хал^ымы?? улы яерзен^я^иер;н^ мррбелср; осы жербс са^аулы. Сонбы^ан осынау /иамам^а ес- керуик^ш^и; ^млына кел/и;р;и, бас бур;к^и;рер ор?иа^ к!нб/кка букм ул^я/иы/( назарын аубарыя о/иыр^аньм^ыз б^рысА) - деп жазган. Енд1г< жерде осы ойды, осы шындыкты жастардыц сана- сына эбден С1Ц1ру б1зге улкен М1ндет. Бул тургыдан алган- да да Елбасымыз деп басып биылгы «2019 жыл - жастар жылы» деп жариялап отыр. Жацарган, жацгырган Турюстан цаласы жастар жылымен б)рге тулейд) деп сен1ммен айта аламыз. Турюстанда Н.Э.Назарбаев этноауылда хальо^пен кездест!. Халыц алдында сез сейлеген Елбасы Турюстан об- лысыныц орталыгын жастар цаласы деп атады. «Турк1стан - жастардыц ^аласы. Сонды^тан жастарга ^ызмет беру уш1н, оларга жак;сы к;алада туру мумюндюн жа- сау уш1н осылай жасап отырмыз», - деген Елбасы облыс орталыгы тек ^аза^стандьи^ емес, алыс-жащын шетелден, бауырлас турю мемлекеттер1нен )^уана келет1н кептеген ту- ристерд1ц ордасына айналуы ти1ст1г<н атап етп. Бул ретте даланыц эдем! болуы тек эсем гимараттарымен гана емес, мунда турган халы^тыц мэдениелмен, парасатымен байла- нысты екен!н жетк!зд1.

Облыс орталыгында ел болып жумылып, жузеге асыра- тын терец ойлар, келел! кецестер, жауапты тапсырмалар кеп. Жацадан хурылган Турюстан к;аласында жаца эюмш т1К функцияларды сапалы 1ске асыру уш)н барльи^ мумюнд1ктер бар, ^абылданган шеилмын тарихи мэн)н1ц элеуел зор. «Халцымыз уш1н тарихы бай, тагылымы терец Турюстан- ныц ел1М13уш1н орны ете белек. Ол буюл Орталыц Азиядагы ец кене ^алалардыц б1р1. Турюстан - цазац ел1н<ц рухани жу­ рен, цазактын кептеген аяулы перзенттер! мэцг1ге жай тапк;ан ^асиетт! цала. Осында жерленген 164 эйпл! тулганыц 21-1 ел бас^арган ^ырандар, 30-дан астамы )^ол бастаган батырлар, ауцымды сез бастаган билер. Турюстан тарихы - кулл! 1^а- зацтыц тарихы», - деген Елбасы облыс орталыгын Турюстан ^аласына кеш1рудеп непзп себептерд) де атап етт1. [^урамына 14 ел муше болган ТУРКСОЙ уйымы алгаш рет 2012 жылы Астана цаласын турк! элем)Н)ц мэдени ас­ танасы деп жариялады. Бул дэстур Туркияныц Есюшахар, Татарстанныц )^азан, Турюменстанныц Мары, Эз1рбайжан- ныц Шеки цаларында жалгасып, ^аза^станда еюнш! рет турю халцыныц мэдени орталыгына айналып отыр. Турю элем1ыц 2017 жылгы мэдени астанасын та)-щау Турюстан ^аласына тусл. Осыган орай Турк1станда ау^ымы зор мэдени ю-ша- ралар етт). Турю элем1Н)ц 2017 жылгы мэдени астанасыныц ашылу салтанаты Улыстыц улы кун1 Наурыз мерекес1мен туспа-тус келу! де тепн емес. Наурыз - рухани мереке, салт- дэстурд1ц жацгыратын кун1. Бул кун1 кун мен тун тецел!п, табигат оянады, жаца лршшж басталады. Жаца кунд! эдет- гурпы у^сас, танымы б1р бауырлас елдер б1рге ^арсы алды. Турю елдер1Н1ц тагдырын тогыстырган киел! Турк1стан те- р1ндеп дуб1рл1 шарага 23 мемлекеттен келген 300-ге тарта шетелд1к цонактар, халы^аралы^ уйым еюлдер!, к;аза^стан- дыц зиялы к;ауым жэне енер тулгалары, бу^аралык; аппарат ^уралдары мен облыс тургындары, ягни, жалпы саны 10 мыцга жуых; адам ^атысты. Халцымыздыц )^ай мурасын алса^ та, одан тек улп м ен енеген), ацыл мен парасатты, адамгерш)Л1к пен имандылыц- ты, достык; пен бауырмалдыцты айцын керем13. Б13 жо^тан бар, иманнан ар жасаган урпак^ыц еюл) релнде бауырлас — 19 аь**—*—

турю журтыныц сен1М1нен шыгып к;ана цоймай, осы б!р ха- льжаралы^ ауцымды )с-шара арк;ылы елд!пм!зд! де таныта алды. Бул азаттыгымызбен келген жаца заман б!ЗД1ц ер1С1М13Д1 кецейт!п, жолымызды узартты. Шартарап^а тараган дуние- ыц терт кубыласынан турахуы дос, сапарлас сер!К, ^а^ысы бузылмас керш! тащан ^аза^стан жаца мыцжылдыкуыц улы кеш1нде керуен тартып, турк! Т1лдес халыцгардыц )Ш1нде кешбасшылардыц ^атарында келед!. Кешеп Ж1бек Жолы енд1 дэу1рд1ц дацгылына айналып, )^аза^ ел1н дамудыц жаца сапарына бастап барады. Турк1стан цаласына жаца мумюн- д1ктерд1 жасап беру арцылы 613 кешеп заманды цайта туле- т<п, турю Т1лдес хальжтарды б1р1кт1руге алып келе жатырмыз. Жастарга мол мумк1ндж тек бш!м жолымен ашылады де- сек, осы б1р мумюнд1к )^аз1рп тацда Турк1стан цаласында бар екендшн айтпасак; та цалыц журт б1лет1н болар. Туцгыш Пре- зидент1М1Э Н.Э.Назарбаевтыц Жарлыгымен 1991 жылгы 6 маусымда Турюстан Мемлекеттж университетм-мц ашылып, оган улы ак;ын жэне ойшыл, алгаш^ы тур1к ислам галымы Цожа Ахмет Йасауи бабамыздыц ес1М1 бершу) букш турк! дуниес1нде улкен цубылыс, тарихи о^ига болды. Арадан &р жылдан астам уак;ыт еткенде Казахстан Республикасы Ую- мет1 мен Туркия Республикасы Уюмел арасындагы Кел1С1м бойынша Турюстан Мемлекетт)к университет! турю элем!н- деп туцгыш Халы^аральи^ цазац-турж университет! мэртебе- ане ие болды. К;аз1р !^ожа Ахмет Йасауи атындагы Халы^аралы^ ^азак;- тур!к университет! тек республика гана емес, Орта Азиядагы 1р! о^у орындарыныц б!р! болып саналады. Университет ^абыргасында бупнп тацда элемыц 30-га жуы^ улт еюлдер! саналатын 10 мыцга жуы^ жас бш!м алып жастан болса, оныц 1Ш1нде бауырлас турк!т!лдес 15 мемле- кеттен келген 1000-нан астам студент пен тыцдаушы бар. Студенттер непз!нен к;азак;, тур!к, агылшын, орыс тшдернде б!Л!м алуда. Олар ел!М!ЗД!ц уш тшд! саясатын ^олдаумен к;а- тар, бауырлас турж мемлекет!Н!ц тш!нде де ерюн бш!м алуга мумюнд!к бар. Улы Дала ел) Тэуелс!ЗД1пн1ц жиырма жет! жылдан астам мерз!м) 1Ш1нде Президент Нурсултан Назарбаевтыц кетер- — 20 —

ген идеясы киел! Турюстанныц улы цасиепыц жандана ту- су1не, бупнпдей 1зпл1кп 1стерд1ц белец алуына басты непз болды. К^асиетт! мекенн)ц жасарып-жацгыруында, еап-ер- кендеу1нде Улы Дала ел1 тэуелаздю ^арсацында дуниеге келген Хальи^аралык; цазац-турк университет! ерекше рел ат^арып отыр десек, артыц айт^андык; емес. Бш1м ордасы ел1М)з тэуелс1зд1пн1ц символына, турю халыктарыныц бш1М1 мен гылымыныц, мэдениелыц алтын беопне айналды. Ежелп Турюстанда шацырак; кетерген Халы^аральи^ бш1м ордасы текгылым мен бш1мн!ц нэр1мен сусындатып поймай, малага кер)к берет1н узд)к сэулеткерл1к шеберл1кпен салын- ган оку гимараттарымен де макуана алады. Сан ултты студенттер арасындагы достык; бш)м орда- сыныц ^абыргасында жургенде мэцгшк ныгая тусед!. Бук1л турю халыцтары ынтымагыныц непз! болып табылатын да солар. Олар езара царым-цатыныста журт, туыстас халык;- тардыц тарихын, мэдениелн жэне Т1Л1Н терец угынады, тэ- Ж1рибе алмасады. Эз дэу)р1ндеп бш1м мен адамгерш1Л)кт1ц жарьи^жулдызы, байсалдыльи^пен салауаттылыкуыц, адам- дардыц ар-уятыныц символы болган К,ожа Ахмет Йасауи бабамыз атындагы Халык;аралы^ университетт)ц рухани ас- танамыз - к,асиетт1 Турк1станда шацырак, кетеру! жастар жу- репне эрдайым цасиет нурын куяды. Елбасыныц идеясымен шацырац кетерген б)Л1м ордасыныц студенттер1н «Мэцгшк Ел» идеясы нурландырып, патриоттык; сез1мдер1н жандан- дыра тусуде. Турюстанды ез)Н1ц тарихи орнына сэйкес би!кке кетеру бупнп басты М1ндет болып табылады. Алдагы кезде респуб­ лика Уюмет! алдына ^ойылган мэселелер аз емес. Турюстанды болашакуа халы^аралы^ турист!к орынга айналдыру уш1н, жацадан )^она^ уйлер, бассейндер, фон- тандар салу, жолдарды тузету, аймак^ы кегалдандыру, орта жэне юш1 кэс!пкерл1кт! дамыту, тарихи адамдардыц ес- кертюштер)н тургызу, парктер мен бастарды керкейту, оныц аумагын абаттануы уш1н жогарыда аталган шараларды жу­ зеге асыру к;ажет. Ата-бабадан мирас болып цалган улттык; ^оленерд) жацгыртып, оны жаца сэулет енер1мен ундеслре бтсек, Елбасыныц тапсырмасымен, беюту!мен жузеге асы-

рылып арнайы салынатын гимараттар, спорттьи^ сауык^ыру кешендер!, зэул1м Мэдениет орталыкуары, тургын уйлер, эк1мш1л1кчскерл1к орталы^ жэне кчапхана кешендер) де )^ала келбет1не сай ерекшелеып, тацгажайып Туркютанныц керю 613Д1Цдэу1р1М13де, кез алдымызда жацаратынына сенем)з. «Б1зд)ц Тэуелаз К^азак;станымыз - Улы Дала ел1, Мэцпл1к ел. Б13 осынау аса х;асиетт1 атаудыц тем1рцазыгы 1спеттес Турк1станды енд) улттык; бейне-бедер1М13 рет1нде кеюреп- М1здеп кундей ыстыц, санамыздагы серттей бер1к устаймыз. Улы Даланыц улы тарихын 613 жаиаша жазып, жас урпа^- тыц санасына аи1рем13)>, - деген Елбасымызга сенем1з! Б1зге осынау б1р тарихи тагылымды кунды кезецн1ц куэс! болуды ноет етан! 22 -

ДУЛАТ БАБА КАЙ ДЭУ!РДЕ еМ!Р СУРГЕН? Дулат атауы мен тарихы жайында Тарих - тамаша тэмсш, нр1 тагылым, еткенн1и 1С1Неш1рмейд1. К,анша уа^ыт озса да дерек дэйектейдк Эрб1р улттыц к;алыптасу тарихы мен оны курайтын рулардыц шеж1реан1ц та­ рих бш1М1не к;осар улес1, элеуметлк-саяси ^арым-к;атынастардыц гылыми тургыдан берер! мол. Улт пен рудыц шеж1рес1- дацгаза, дац- гой, кур мактаныштыц хуралы емес, ез1не сен1МД1, аягын нык; басатын, к;айдан кел1п, к;айда бара жатк;анын бшелн урпак; тэрбиелеуд<ц к;уралы. Тарихшы-галым Ма^сат Алпысбес «^азацтыц дэстурл! к;огамды^ санасында тарихи бш1м - е з 1- Н1Цата-теп, ата-бабалары, ру-тайпаныц ^алыптасуы мен ру 1Ш)нен шы^к;ан эйгш! адамдар жэне олардын ТЭЛ1МД1 1С-эре- кеттер! туралы жиналып сакталган бш)ммен тыгыз байла- нысты. Генеологиялы^ б)Л1м жуйео кешпелшерд1и дэстурл) к;огамдык; санасыныц 1ргетасы, ец непзп бш)мд) реттейт1н ментальд1к куралы» - деп атайды. Жогарыдагы тужырымды галым, этнограф Ак;селеу Сейд1мбект1ц п)к)р1 де ныцтай тусед!: «Шеж1решшд1к кешпе- Л1 ^огамдагы эрб1р к;азак; уш1н тец13Ш1Н1ц к;олындагы компас сия^ты к;ажетт1Л1к болган». Шынында, шеж1ре тэрбие куралы. Тамырын терецге тарт- к;ан агаштыц кекке бойын т1ктеп, жапырагы жайк;алган зэул1м агаш^а айналатыны 1спетт1 шеж1реон бшген, к;айдан бастау алып, юмдерден жалгасын тапк;анын танып ескен урпак; бо- лашак^а адаспасы анык;. К^азак;халк;ыныцтарихы, оныц непзн салушы эрб1р рудыц тарихы ез1нд1к б)р зерттеуд) к;ажет етет1н, сарк;ылмайтын та- ^ырып десек к;ате айт^андык; емес. Жекелеген эулеттен ру-

дыц еткен! цозгалып, тарихы зерттелсе, осы рулардыц ет- кен1нен - цазац деген улы халыцгыц тарихы жазылатынын баршамыз жацсы бшем13. Дала - 613Д1Цбагзы тарихымыздыц бастауы, бупнп жыл- намамыздыц жалгасы. Дала - 613Д1Цбаба тарих, бастау ке- 31М13! Улы Дала цаншалыцты кец, дархан болса, тарихымыз да соншалыцты ауцымды, сан цатпарлы. Адамзат тарихыныц тамыры сонау гасырларга кетед!. Оны шамамен болжаудыц бастауын табудыц ез1 циынга со- гады. Адам баласы дуниеге келген1И1ц мацсаты мен моде­ ли саналы турде тус1не бастаган уацыттан бер1 еркениеттер дэу1р1 басталады. Жер бет1нде адамдардыц саны артцан сайын олар ай- мацта турл! тайпалыц одацтар мен алгашцы мемлекеттж б1р- лест1ктер кура бастады. Бул жагдай - цажеттш1ктен туган шеш1м ар1 еркениетт1ц жем1С1 ед). Тарихца кез жупртсек, 61- Р1Н-61Р1 алмастырган б1рнеше еркениеттерд! керем1з. Олар- дыц барлыгыныц мерз1м1 алты мыц жылды цурайды. Осы уацыт 1Ш1нде саналы адамныц тарихи жадында сацталган согыстар мен мемлекеттерд1ц цурылуы, империялардыц пайда болуы мен ыдырауы, жаца халыцтардыц тарих сахна- сына шыгуы мен мулде жойылып кету! сеюлд! улы оцигалар- дыц бэр1 бупн1М13Д1 туану уш1н, болашагымыздыц багытын багамдау уш)н ауадай цажет, тарихтыц ез1ндей цымбат, ту­ ган жердей цастерл!. Элемд! мекендеген адам баласы XX! гасырдыц басында цай багытта дамиды? Б13Д1Цзаманныц адамы ез1 ем1р сурю жатцан дэу1рд1ц тарихын кеЙ1нп урпацца цалай жазгызады? Осы сеюлд! циын сурацтардыц терец<не жету уш1н эрцайсы- мыз тагы да ез)М1ЭД1ц тепм13Д1туан1п, содан тагылым алуга эрекет жасауга ти)слм1з. Эйткен! ыцылым заманнан бер) ец улы устаз - тарих бол- гандыгын гуламалардыц бэр1 мойындап келген. Тарихтыц сабагы болашацтыц жарцын кегчл). Рухты урпац жетшд1р)п, ез)нд1к ерекшел)п мен дуниетаны- мын, жогары адами цасиеттер) мен тулганыц жан-жацтылы- гын дамытуда цазац улттыц мектеб) б1рнеше цуралга суйен- ген. Олар сен!м, салт-дэстур, шеж<ре. Жа)1андану кезец!нде

улт реннде ерекшел1пм1зд1 сацтап цалудыц, эр цайсысы ез алдына б1р тулга боларлыц урпац тэрбиелеуд1ч 61рден-б1р жолы осы улттыц тэрбие мектеб1н цайта жандандыру. Цазац эуел бастан-ац ру-тайпалар мен улыстар б1рлес- лпнен цуралган халыц. Цазац халцыныч шыццан теп, тупю непз! «Бер1 басы» уранды кек тур1ктерден де эрще, ежелп дэу<рлерде жатыр. Сонау цадым замандардан бер1 кешпел!, жартылай отырыцшылыцпен кун-керю цамын жасап гумыр кешкен бабаларымыз ездер<н)ц цай тект1ц нэсшзаты екен- д1пн кеЙ1нп урпац буындарына баяндап, шеж1релеп айтып келген. Осындай асыл дэстур ез1нд1к салт-санасы мен жол- жоралгылары уцсас, шыццан туп-теп б1р кешпелтерд1ц ара- сында бер1к цалыптасцан болатын. Цазацты цураган ежелп тайпалар цатарында эйпл! Дулат тайпасыныц ез)нд)к орны, курдел! тарихы жэне цайталан- бас цым-цуыт тагдыры тарихшыларга б1ршама жацсы мэл1м. Олар туралы аз жазылмаган. Дулаттар б.з.д. !) гасырдан бастап, !\\/ гасыр аралыгында ем<р сурген айбынды Уйан мемлекет1Н1ц цурамында белд! тайпа болып, турк! халыцта- ры тарихында айрыцша орын алган кене цауым. Гылымда Дулат сез)Н1ц этимологиясы хацында эртурл! п1К1р бар. Дулаттардыи тарихы ежелп сацтардан, оныц Ынде кей- б1р еуропалыц жазбаларда «Исседон» атанган Уйандерд1ц Юсбань атанган Турюстанныц шыгысындагы мемлекетлк, этникалыц цурылымныи тарихи мекендер1нен бастау ала- тыны белпл!. Цаз1рг1 Дулаттардыц атамекен! байыргы Дулулардыц цо- ныс жайлауларымен б1рдей сабацтасып жатыр. Бул непз1- нен Желсу елкеан, Шу, Талас ец1рлер1Н цамтыган ырысты да берекел! аймац. Дулаттар тарихы б1рнеше кезечдерден жэне тарихи саты- лардан турады. Алгашцы кезец б.з.д. II мыц жылыныц соцгы гасырларынан бастау алып, б.з.д. \\/1-\\/ г.г. дей<н созылатын сацтар б1рлест1Г1ндеп ем<рд1цамтиды. Дулаттар тарихыныц еюнш! кезец) Уйандер тарихымен лкелей байланысты. Ол б.з.д. !\\/-Ш гг. бастау алып, б1зд1Ц заманымыздыц алгашцы IV г. дей)н созылатын тарих. Бул кезецце дулаттар тарихи жазбаларда айтылгандай, Уйан одагыныц цурамында т е бойына цоныстанып, батысца кеш- 25

кен гундармен араласып, жаца этникалык цауымдастыц ту- зед1. Бул туралы ежелп Болгар-Чуваш халыцтарыныц Чебокса­ ры цаласында 2006 жылы жарык керген ата-бабаларыныц естел1пнен куралган «Атилла жэне Кримкилте» атты эпосы- ныц К)р)спеан1ц 5 белнде мынадай деректерд! кездест1руге болады: «Чуваш-ежелп халык. Чуваш халкыныц тарихы ез тамырлары терец, ежелп дэу1рге кетед!. Б13 Ежелг! Мысыр- да, тау Эламы аумагында жэне Месопотамияда 613Д1Цалые бабаларымыз ез 1здер1н калдырганын бшем13. Алтай мен ца- 31рп Солтустж Цытай аумагында олар гундар империясы деп аталатын куши жэне бай мемлекет курды. Содан кей)н гундар Закат деп аталатын езенге, батысца к;арай жылжыган. Эз цатарларынан жецшмейт1н жауынгер жэне цолбасшы Аттиланы патша тагайындаган. Оныц ел1м<- нен кей1н Солтуст1к Кавказ жэне Азов тец131 мацындагы кец жазыктарына оралып, бук1л элемге Болгария атымен белп- Л1 болды. Кеп узамай мунда Дуло туган. Урхан осы руыныц ец Ж1герл1 екшдер1Н1ц б1р), ез туыныц астына барлык Болгар тайпаларын жинай бастайды. Ал оныц кереген жэне дана немереа Кубрат элемдк тарихца Улы Болгария деп енген кушт! жэне улкен мемлекет курадыи. Ресей галымдары Н.А.Аристов, Г.Е.Грумм-Гржимайло, З.З.Мифтахов, кытай галымы, казак Ныгмет Мыцжан жэне баскалары Дуло мен Дулат тайпалардыц б1р руыныц атау- лары деп санайды. Буган тек ортагасырлык жэне каз1рп жаз- ба дереккездер! гана емес, олардыц едентальд! тамгалары да керсет1лед). Батыска карай гундармен катар курамында С1ргел1 тайпасы бар уйс1ндерд1ц аттанганын темендеп де- ректер аркылы бшу1М13ге болады. Этнограф-галым Хэлел Аргынбаев кагаз бет1не туорген мэт1нде улы жузд1ц аргел! руыныц шыгу тарихы жайлы де- ректердеп Айсыл бид1ц баласына хан кызын берем1н деп бастапкыда кел1скен1, кей1н уэдес1н бузганы, батыр ж)птт1ц хан кызын урлап экеткен!, буган хан жазалаушылар Ж1бер1п эскери кактыгыстар болтаны баяндалады. 1969 жылы ба- сылган «Ногай халк йырлары» атты жинакгыц курастыру- шылары «Айсылдыц улы Амет батыри деген жырда баян- — ж— 2 6 * * ------------- ----------

далган оцигалар Алтын Орда ханы Жэыбеклц кез1нде орын алган деп ашыц жазады. Назар аударарлыц жайт, ногайдыц осы жырыныц атацты В.В. Радловтыц 1896 жылы жариялаган нусцасында Жэыбек ханныц Берд1бек атты улыныц болуы. Ногайлар цанша гасыр етсе де Айсыл бид1ц тепн умыт- паган. Буган айгац рет1нде XIX гасыр аягына жататын «Об­ ращение кумыкских ногайцев» атты тарихи цужаттагы мына ацпарды алга тартуга болады: «А вот имена известных нам, ногайцам наших предков ... В Капчугае жил уйсюнь Амет ба­ тыр, сын Айсула». Ойсылды туп атамыз деп санайтын цазац аргелшер! ез)н уйанге жатцызганы жен1нде орыс деректер1нде кер1н1с тап- цан. Х\\/Ч1гасырдыц аягында Турюстан жер1нен еткен Д.Те­ лятников: «Сиргели юсунские» деп жазса, XIX гасырдыц басында С1ргел1лерге кезккен Ф.Назаров оларды «Юсун- Сыргалинская волость» деп атайды. Демек будан шыгатын цорытынды жогарыдагы деректер дулат пен оргел! руларыныц ек1лдер1 батыс елдер1н жаулап алу жорыцгарына белсендтк танытцандарын айгацгай ту- сед1. Себеб1, б1зге тарихтан белпл! Ногай хандыгы б1зд1ц ел)- М1зд)ц батысымен шекаралас ец1рде цурылып, ез дэу1р1ндеп цуатты мемлекетт)ц б1р1болган. Биыл «Бэйд1бек баба» республикалыц цоры мен «Ац Тулы С1ргел1Жабай батыр» республикалыц орталыгы б1р- лесш б1рнеше жерге гылыми-зерттеу уш1н арнайы гылы­ ми экспедициялар уйымдастырдыц. Атап айтцанда тарих гылымыныц докторы Ахмет Тоцтабай Эзбекстанга, Моц- голияга барып жаца деректер тапты. Сондай-ац галым, шеж!реш1, тарихшы Эбд1цадыр Дэучбеков Чувашия, Карачаево-Черкесия жэне Кабардино-Балкарияга барып жэд1герлер мен гылыми эдебиеттер1н1ц тарихи нысандарын зерттеуге цатысуга атсалысты. Царашай-Черкесия улттыц тарихи-елкетану муражайын- Да (Черкеск ц.) Солтустк Кавказдыц б1рцатар халыцтары- ныц тамгалары бар альбом Ынде оргел! тайпалары да бар болып шыцты. Дагыстаннан келген Серкели руыныи ногай тамгасы С1ргел1н1ц цазац тайпасыныц тамгасымен б1рдей.

Тамганыц суреп гана емес, тамга мен рудыц атауы. Демек, казак; аргелшер1Н1ц Дагыстандагы туыстары бар. Бул тарихи деректер дулат, С1ргел1 тайпаларыныц кеше- п Алтын Орда хандыгы тусында, Т1ПТ) одан да ертеректеп мемлекеттерд)ц курамында жаужурект1Л)пмен танылып, ба- тыс елдер1н жаулап алу жумыстарына белсене катысканды- гын растай отырып, сол жердеп жерпл1кп халыктыц арасын- да ацюп кету! мумюн деген болжамды да тугызары анык. Дулаттарды [здеспргенде Уйан тарихын кец1нен карас- тыруга мэжбур боламыз. Эйткен!, ежелг! Цытай деректер)н- де Дулат б1рлесттн непздеген Дулыныц Уйан кунби! Елжау бид1ц баласы болып табылатындыгы туралы деректер бар. Осы мэл)меттерге суйенген Ныгымет Мыцжанулы былай деп жазган болатын: «Уйан кунби! Елжау бид1ц он улы бол­ ган. Олардыц 1Ш1нде Дулы деген улы каб1летт1 де, кайратты, согыс енер1не шебер колбасы едк Ол он мыц атты эскермен ез алдына ауаша туратын. Кунбид1ц так мурагер! кайтыс бо­ лып келп, оныц Женш1 би деген баласы жеим калады. Кунбид1ц так мурагер! кайтыс боларда, экеа Елжау биге: Женш1 бид1 так мурагер! етт беютуд! елнед!. Елжау би бул елышке разылык бшд1р1п, Женш1 бид1 так мурагер! елп бе- К1тед1. Так мурагер! бола алмаганына наразы болган Дулы Женш1 бид) елт1руге суктанады. Бул жагдайды байкаган кун- би Елжау би Дулыныц елт1р1п тастауынан кау1птен1п, он мыц эскермен Женш1 бид1 белек цояды. Елжау би он мыц эскермен ез1н коргап ортада турады. Сонымен Уйан ел1 ез1 1Ш1нен уш улыска бел1нед1, б1рак барлыгы Кунбиге багынады. /V., Уисм .жалим м/олу. Уисш ел;. )/чи ^ 2003, 77-6^ Бул мэл1меттен байкайтынымыз, Дулы баскарган тайпа- лык б1рлест1к Уйан одагыныц 1Ш1нде о бастан-ак, автономия- лык турде ем1р сурген. Ягни казактыц белд! б1р тайпасына аты тацылган Дулат (Дулы) бабаныц сонау гасырлар беде- р<нде гумыр кешкен1н мойындауга ти1сп)з. Оны Н.Мыцжан- ныц мына хронологиялык мэл1мет) де непздей тусед!. Ал- гашкы Кунбилер эулет!: 1. Нэнд! би (б.з.д. 177 жылдан бурын) 2 . Нэнд! бид1ц баласы Елжау би (б.з.д. 177- б.з.д. 104 жылдар шамасы) — 28 —

3. Елжау биден Дулы (ягни Дулат баба) 4 . Дулыныц (Дулат) баласы Оцгай би (б.з.д. -93 б.з.д. -60 жылдар) Турю тарихында тайпа кесемдер1Н1ц, билеуш1лер1Н1ц аты- мен аталып кеткен халыкуар мен рулар жш кездесед!. Цазац ру-тайпаларыныц шыгу тарихын терец зерттеген Н А.Аристов Дулаттардыц атауы Алтайдагы турк! ру-тайпалары тэр13Д1 езендердн атымен байланысты деп жетюзед!. Оныц ай- туынша Дулаттар атауы осындагы Чарыш езен)н1ц солтуст1к тармагы болып табылатын Тулат езен)н1ц атынан шыццан. Дулат атына мэн бергенде, мынаган да назар аудару керек. Уйан ел1Н1ц бил1к жуйеанде Дулы мемлекетлк билеу жуйеанде ец жогаргы билеуш! Кунбиден кей1нг< мансап бол­ ды. Цытай деректер1нде бул туралы былай деп жазылган. «Дулы-Хэн патшалыгыныц бас уэз1р1 дэрежелес лауа- зым. Уйан ел1Н1ц эюмш1Л1к бастыгы, бул лауазымга б1р адам тагайындалды». уйс;'н ел; - 30 б.) Бул деректерден байцап отырганымыз, кез1нде уйандер- д) билеуш1лер арасында Елжаудан тараган Дулыныц урпац- тары тур, ягни Дулы (Дулат) деген К1С)Н1Ц Уйан мемлекел цурамындагы билеуш1лер эулет1Н1ц цатарына жатцаны куд1к тудырмайды. Дулы (Дулат) эулелнен шыццан байыргы кун- билерд)ц урпацтары еюнш! цатардагы билеуш1лер релнде Батые тур1к жер1нде ездер1Н1ц тайпалыц одагын цурды. Тур1ктерд1ц Дулы (Дулат) аталуы кей1Н1ректе Батые Тур1к цаганатын непздеген ру-тайпалардыц бул атауды ездер1Н)ц ортац ес1М1 рет1нде жатсынбай цабылдауларына алып келд) деп ойлаймыз. Оныц уелне Уле бойына кешт келген уйан- дерд1ц б)р бел)п, Елжау бид1ц немереа Дулыдан тараган ур- пацца багынып уйренген ед1. Будан байцайтынымыз, Дулы атанган тайпалар конфедерациям бул атауды ортац емес релнде цабылдап, ездер1н Дулылармыз (Дулаттармыз - М.У.) деп атай бастайды. Дулылардын, бул кездеп устемд1кке ие бо- луы туралы Н.Мыцжанулы былай деп жазганын тагы да еске саламыз. «Заманымыздыц \\/<-\\/11 гасырынан бастап бурынгы Уйан ордасына багынган Дулат тайпасы осы одацта устем орынга шыгып, бул одац дулаттар, ягни бес тайпалы дулылар

деген жаца атпен аталды.» Белпл! галым С. Аманжолов ез1н1н, зерттеулер1нде «Ежелп дэу1рде Дулаттар уйС1ндер жэне цац- лылар тэр13Д1дербес ем1р кешл, олар да аса цуатты тайпалыц патшалыи; (ханды^) болган» - деп тужырымдайды. Белпл! орыс шыгыстанушысы Н.Аристов Дулу тайпасы 613Д1Цдэу)р1М1зге дей1н ем1р сурген, ейткен) оныц б1р цурамы 613Д1Ц дэу1р1м1зд1ц И гасырында гундармен б1рге Цытайдан шыгып, Цазац даласын басып етт, батысца царай цозгалды деп есептейд). Дулу тайпасыныц кесемдер! Дунайдыц аргы бет1нде Болгар патшалыгын муруга септ1пн типзед!. Одан эр1 Н. Аристов 6)ЗД1Цдэу1р1м1зд)цУгасырында Батые Монголия, Цазацстан, Алтай мен Тянь-Шань аралыгында цалган Дулу- дыц белю цытай деректер1нде Тулу атымен белпл! дейд1. VI! гасырда кешпелтерд1ц Батые турк ханына багынатын бул елкедеп бес аймац Дулу аймагы деп аталып, тур1к тайпала­ рыныц арасында алдымен ауызга алынады (Аристов Н.А., Заметки об этниеском составе тюркских племен и народнос­ ти, «Живая старина» вып. Ш, СПБ.). Дулулар VI гасырда цурылган турю цаганаты кез1нде елеул! 1стер атцарган. 582 жылы ез Ынде Шыгыс жэне Ба­ тые цаганаты болып еюге бел1нген турк1лерд1ц батыс тобын- да болган Дулаттар эйпл! «он оц будун» (он жебе) халцыныц цацжарымын устаган. Бул цаганат «бес нушиби», «бес дулу» одацтарынан турган. Орхон жазуларында конфедерацияга К1рген тайпалар «он-оц» деген жалпы атауга б1р)кт1ртген, ол он тайпаны бтд1ред1, бесеу! Дулу (дулаттар) деп аталса, бе- сеу1 Нушиби. Тайпалар б1рлест)Г)Н1ц аралыгындагы шекара- да Шу езен< болды. Дулу тайпалары шыгыстыц деп аталады да, те, Шу езендер! арасындагы кец1ст1кт1 алып жатты. Бул орайда мынадай жай цызыцты болып кер1нед1: «Цытайлар VI! гасырда Тянь-Шань мен Алтай арасын мекендеген рулар: чу-юе, чу-ми, чу-мигунь, чу-бань жэне басцалардыц атын са^тап цалды. Бэлюм, бул Шу тобын айрыцша Дулу нег)31нде Юсбани тургындары цурайтын шыгар. Цалай болганда да, олар шу-мигунь, шуныш-шубань болып кездесеин Дулу ай- магына енд1. Бул атаудан Дулаттыц цаз1рп Жаныс руын бту- ге болады, ал чу-бунь цазацтар цатты цастерлейт)н аталар: Апбан мен Суандар Шу руынан шыгып, бэлюм, Дулу аймагы 30— * \" ' * * * * \" о **\" '^ —

цурамында чу-баиь болып ерютеген болар». А.Бернштам V гасырда Желсуда бил)к цурган ру Желсуга б1зд1ц дэу1р1- М1здеп ! гасырда келген солтуст1к гундардыц урпагы Юлбан болды деп жазды. Бул ру (юлбан) 613Д1Цдэу)р)м1здеп V! га­ сырда «Чубань» этноним1мен Дулу цауымдастыгына енген болатын (А.Н.Бернштам. Избранные труды. .. 1997. Т.).). Ца- зан университелыц профессоры, шыгыстанушы Н. Катанов та VI!! гасырда Оцтуслк Монголия мен Тарбагатайды ме- кендеген дулаттар цаз1рп дулаттардыи ата-бабасы болып есептелед) деп тужырымдайды (Катанов Н.Ф. Восточная библиография Деятель (журнал). 1896-1904 ). Цытай дерек- тер1не суйенген В. Востров та осы п1к1рд1цолдайды. Акаде­ мик Л.Н.Гумилевли сез1мен айтсац: «ат услнде шебер согы- сатын ежелп хундардыц жауынгерл)к машыгын муралаган Дулулар цаганатта беделI зор устем тайпа одагы болды» (Л. Гумилев. Кене тур1ктер. Алматы, 1994, 157-бет). Дулаттар берш! байрац кетерю, жаумен сансыз рет курес- кен ержурек ел болды. Дулулар (Дулаттар) Батые Тур)к цанатыныц бил)пн еш- юмге бермед!. Цазыбек бек Тауасарулыныц «Туп-туцианнан ез1ме ше- Й1н» деген кчабында «Елсау бид1ц 23 баласы болган, соныц оны Т1реп турган. Улкен) Нулы, одан кей1нпс1Дулы. Атамыз Нулы экес! Елсау усынган керш! елдеп тацца отырмай, 1Н1С1 Дулыга усынган. Жастай жиырма ею жасында бул дуниеден енпл. Оны ардацтап уш Царашца цойган», - деп баянат етедк «Жужандарга царсы Урб1одагын цурган тауарихца мэл1м Естем цаган Дулыныц туцымынан болатын» - дейд! Цазыбек бек. Бул Батые Тур)к цаганатыныц цаганы Естеми (1стеми) екен1н осыдан б1лем1з. НЯН'ЛШС ^' Сез болып отырган Нулы мен Дулы аталарымыздыц ем1р сурген уацыты христиан жыл санауынан 200-300 жыл- дай бурын. Цазыбек бект1ц жазгандарына ден цойсац, цытай жылнамаларымен сабацтас ундест1кте екен1н аигарамыз. Бурынгы ацеацалдар айтатын шеж1реде де, кейнп басца ше- ж1релерде де Ац жэне Жан бабаларымыз туралы дерек тура осы мтаптагыдай айтылар ед1. Ац бабамыздыц атын тамга- сымен «Абац тацбалы» деп - Абац аталган.

Жан бабамыздыц тацбасы тарах; болгандыхуан - Тарах; деп аталган. Улы жуз шеж)рес1 бойынша Тебейден Майцы, одан Бацтияр, одан Уйан. Уйаннен Абац пен Тарац. Абацтан Цараша би, одан Бэйд1бек, Бэйд1бектен Жарыцшац, одан Албан, Суан, Дулат. Улыц баба ер Бэйд1беклц немереа Дулаттан - Сицым, Бот- бай, Шымыр жэне Жаныс ерб1ген. Дулаттардыц жауынгер- Л1Ката ураны Бахтияр. Тацбасы децгелек, ягни Кун болган. Халыцтыц шеж1ре мен цытай деректер), сонымен цатар Цазыбек бект1ц мэл1меттер1 б1р1н-б1р1 толыцтырып отырга- нын ацдауга болады. Бул деген1М13 цаз1рп Дулаттар ежелг! Дулулардыи зацды жалгасы. Оган ешцандай шубалануга болмайды. ...К,азацгыц цаз1рп 1р1-1р1 тайпаларыныц барлыгы - кене турю ел) цауымдарыныц кей1нп замандарда аттары гана езгерген, б1рац цандыц, туыстыц, буындыц жалгасы уз)л- меген лкелей урпацтары. Туркеш цаганаты тарихынан ецбек жазган Эл1мгазы Дэулетхан Бес Дулаттыц цурамына юрелн ру-тайпалардыц атын цытайшадан аударып, мумюнд)г!нше цаз1рп цазац рула- рыныц атауына бей1мдеп берген болатын. М1не осыларды саралай келгенде Дулаттан тармацтал- ган урпацтардыц У1-\\/И гасырда жасаганын бтуге болады. Цазыбек бек Тауасарулыныц «Туп-туцианнан ез1ме шеЙ1н» атты К1табында Бэйд)бек бабаныц туган жылы 609 жыл деп керсетшген. Мухаммед Хайдар Дулаттыц керсету1нше Шыцгыс хан эскер мен эм1рлер1н улдарына бел1п бергенде Дулаттар Ша- гатайга тиген. Шагатай хан Дулаттарга Мацпай Субе деген ай- мацты басцаруга берген. Бул жерд1ц б1р шел Ташкент, б1р шел Ыстыцкел болыпты. Осы аймацты алгаш иеленген Байдаган деген эм1рш1 екен. Мухаммед Хайдардыц жазуынша бул ие- Л1К«атадан атага, гасырдан гасырга, баладан балага» мура- герл1кпен елпл. Цазац шеж1реандеп Бэйд1бек баба осы Бай­ даган болуы да мумюн. Сонымен цатар цазац хандыгынан бурын ем1р сурген Махмуд Цашцари ез)ыц «Тур1к сезд1пнде)> келт1р1лет)н огыздардыц 22 руыныц б1р1 - Чаруцлуг. Ол турю ллшде Чаруцшуг болып айтылган. Бул цазац Т1Л1нде Жарыц- шац болып айтылады. Жарыцшац руы туралы Энее Сарай да ез!Н1Ц «Кенел1ктер)> деген ютабында керсетед!.

[Мне осындай дэлелдемелерге суйен1п, шынайы кезца- распен тарихца ден цойсац абзал болар ед1. Осынау деректерд! непзге алсац, Дулат бабаныц XV га­ сырда туып, ем1р сургенд1г1 жалган болып шыгады. Бупнп кунге деЙ1н бул эцпме гылыми непзделмеген, ацыз-эцпме жел<с1мен гана жеткен. Сонымен цатар I. Есенберлинн1ц 2018 жылы Алматы ца- ласында цайта басылып, кебейллген «Кешпендшер» трило- гиясыныц 13-бет1нде: «Ал Сейхун дарияныц орта шен1нен темен царай, сонау Едш, Жайыцтыц аргы белне дей<н кешш журген турю туцымдас рулар ез1 тэр1зд1мал багатын. Жет)су бойындагы кене заманнан келе жатцан Уйс)н, Дулат, Жалайыр, К,ацлы тэр1зд1 кептен салты мен дэстур! б1р рулармен б1р)пп, цазац деген ел болсац, деп талпынган- ды» - деген деректерд! кездеспрем!з. Демек жогарыдагы деректен ацгаратынымыз Дулат руы цазац хацыныц хандыц цуру кезец1нде де шешуш! рел атца- ратын белд! тайпалардыц 61р1болды деп есептей аламыз. Дулат бабаныц ем1р сурген мерз1м1н Цытай жылнамала- ры тайга тацба басцандай керсетш отыр. Оныц Елжау бид1ц улы екен1н де айгацтап тур. XVII гасырдыц аягы мен XVIII гасырдыц басында Дулат руыныц кепш1Л)п оцтуст1кте топтасты, тшл Дулаттыц Жаныс атасынан шыццан Улы жузд1ц тебе би1 Теле би Ташкент тец1- репнде турды. Улы жуз цазацтары XVIII гасырдыц 61р1нш1 жартысында улт-азаттыц курес журпзе отырып, Жоцгария мулде цулаганша б<рте-б1рте ез1Н1цбурынгы цонысына орал- ды, дулаттар кепш1Л1пн1ц Ташкент тец1репнен солтуслк-шы- гысца царай жылысты. Сейлп, XIX гасырдыц басында Ду­ лат руыныц кептеген аталары Шымкенттен бастап, Желсу бойына, дэл1рек айтцанда, Апмалыц (кеЙ1Н1рек Верный, ца- з1р Алматы цаласы) цалашыгына дей1н цоныстанды (\"Элкей М арьян « . жжуыА) 204-2<$4 /иарм- хынан. «Жалымм бяс- масы, XIX гасырда Улы жуз рулары кеп сапырылысцан жоц, ЭС1- ресе, Цазацстанныц букш жер1 Ресейге цосылганнан кей<н цазац халцы рулары ездер! цоныстанган елкелерде турацта- — 33 - — 051-3

ла бастады. Х!Х гасырдыц аягы мен XX гасырдыц басында Макшеев пен Гродековтыц мэл1мел бойынша, Дулаттардыц кептеген рулары 40 мыц шацырацца желп, непз1нен Сырда- рия уэлаятыныц Шымкент, Эулиеата уездер1нде, Жет1су уэлаятыныц Верный мен ГНшпек уездер1нде цоныс тепт). М. Тынышбаевтыц керсету1нше, 1917 жылы бул терт уез­ де: Шымкентте 140 мыц, Эулиеатада 140 мыц, Верныйда 100 мыц жэне ГМшпекте 80 мыц, бэр1 460 мыц жан дулаттар турган. Гыным/баее. №/яормя народа. /7<$ б. А?- / 993./ Жогарыда келт1р1лген тарихи деректерге суйене отырып, дулат руыныц тарихы терецде екенд)пне кез жетк<зу1М1Эге болады. Артца царай шепншектемей, алга царай умтылыс танытайыц. Гасырларга уцш1п, оныц гумырдариясын зерде- леЙ1к. Туцгыш Президент)М!з - Елбасы Н.Э.Назарбаев Улы Дала жайлы б1р кемел ой толгаганында: «Б13 «Улы Дала ел1М13» деп саналуымыз керек» деген болатын. Улы Дала- ны Мэцпл1к елд1ц мэцг<Л1К мекен! елп устап туру улы М1ндет дегенд) угынсац, ол бупнп Т эуелазд1пм1зд1устап туру екен- Д1пн де эр саналы адамныц жыцпай танитыны ацицат. Енд1 Улы Даламыздыц улылыгын бупнп жэне келер урпац танып, цад1рлей бшсе деп ниеттенем13. Шынында да Дулат баба цай дэу1рде ем<р сурд1? Ацыз бен ацицат дерекл екшеп, зерттеп, зерделеп б1р тоцтамга кел1п, тарихымызды тугендеу - бупнп урпацтыц асыл па- рызы деп б1лем13. Ал С1здер цалай ойлайсыздар зиялы цауым, цурметт! оцырмандар?

АСЫЛ АЦЫЛ - ОЙДЫЦ АЛЫПТАРЫ Эбу Насыр Эл-Фараби жэне Абай Цунанбайулынын рухани мураларыньщ уйлес<м! К,азацтыц киел! топы- рагы, Улы Даласы цашан да, цай кезец мен дэу1р- лерде де заманыныц зац- гар тулгаларынан кенде болмаган. Цай улт бол- масын еткен тарихынан, тулгаларынан нэр алып, жарцын болашацца ныц сен1ммен цадам баса алатындыгы ацицат. Себеб1, кез келген улт тарихындагы улы тулгалардыи алар орны ерекше. [Мне сондай улы тулгалар цатарында, цазац руханияты шыцыныц б)р басында букш шыгысты мойындатцан Эбу Насыр эл-Фа- раби турса, еюнш! басында ез1нд1к гуманислк ойларымен тэнт! еткен Абай Кунанбайулы тур. Эбу Насыр эл-Фараби жэне Абай Цунанбайулы секшд! улы тулгалар арцылы цазац даласында ежелден жазу мен сызудыц, еркениетпи, гылым мен 61Л1МН1Ц, музыка, жазба эдебиетиц еркен жайганын бу- кт элемге паш етет1н боламыз. Цазацстан халцы 2020 жылы галым, философ Эбу Насыр эл-Фарабид1ц 1150 жылдыц жэне ацын, агартушы Абай Цунанбайулыныц 175 жылдыц мерейтойларын мем- лекетлк децгейде атап етпек. 2019 жылдыц 26 тамызында Цазацстан президент) Цасым-Жомарт Тоцаев эл-Фарабид1ц 1150 жылдыц мерейтойына дайындалу жэне етюзу жен1ндеп мемлекеттж комиссия цуру туралы цаулыга цол цойды. Мемлекет басшысы Цасым-Жомарт Кемелулы Тоцаев ез1Н)ц ел Президент релнде Цазацстан халцына жасаган ал- гашцы «Сындарлы цогамдыц диалог - Цазацстанныц турац- тылыгы мен еркендеу)н)ц непзЬ) атты жолдауында: «Келер жылы аталып етет1н мацызды мерейтойлар мен елеул! оци- галарга дайындыц жумыстары басталды..

Енд)п жылы бэр)М)3 Эл-Фарабид1ц 1150 жылдыц, Абай Цунанбайулыныц 175 жылдыц мерейтойларын атап етем!з. Мерейтой барысында ысырапшылдыцца жол бермей, гу- лама тулгаларымыздыц ецбектер!н халыц арасында дэр!п- теу1М13 керек» - деп атап еткен болатын. Эбу Насыр эл-Фараби жэне Абай Кунанбайулыныц бул мерейтойлары - халцымыз уш)н, елд1Г)М13 уш1н улкен сын, улт пен болашац алдындагы тарихи жауапкершт)к, улты- мыздыц улы тулгаларыныц мураларын улыцтау жумыста- рын мемлекет пен улттыц цундылыцтарына деген шынайы цатынас рет!нде багалауымыз керек. Гулама галым Э. X. Маргуланныц айтцанындай: «Абай мен Эл-Фарабид1ц кездеген! адамдардыц рухани байлы- гы, олардыц бацытты болуы мен эсемд1кке умтылуы болып табылады». К,азацтыц багына бчкен майталман тулгалары Абай мен Эл-Фараби эр дэу!рде ем!р сурген!мен, екеу1Н)Ц артында цалдырган ецбектер) мен жазбаларында айтцан даналыц, гибратты сездер!Н1ц арасында улкен байланыс жа­ тыр. Б13 бул тулгаларды, ездер! айтцан гылыми-танымдыц ойлары арцылы танып бшемю. Абай мен Эл-Фарабид1ц ой- толгамдары халцымыздыц улкен мурасы. Эбу Насыр эл-Фараби бабамыз кене цала Отырарда 870 жылы дуниеге кел1п, 950 жылы Шамда (Дамаск) цаласында кез жумган. Гулама бабамыз 160-тан астам трактат жазып, элемн1ц 70-ке жуыц тш1н мецгерген екен. Ец танымал ецбек- тер1Н1ц цатарына «)зп цала тургындарыныц кезцарастары ту­ ралы трактат» атты жазбасы юред!. Эбу Насыр эл-Фараби бабамыздыц цазац топырагында дуниеге келгеын цаз1рг) тацда буюл элем мойындап отыр. Осы орайда Цазацстан Республикасыныц Туцгыш Прези­ дент! - Елбасы Н.Э.Назарбаевтыц 2018 жылдыц цараша айында жарыц керген «Улы Даланыц жел цыры» атты маца- ласында: «Орасан зор кецюлкл игере бшген турюлер улан- гайыр далада кешпел! жэне отырыцшы еркениетт!ц ез)нд!к ернепн цалыптастырып, енер мен гылымныц жэне элемдк сауданыц орталыгына айналган ортагасырлыц цалалардыц гулдену!не жол ашты. Мэселен, орта гасырдагы Отырар цаласы элемд!к еркениетлц улы ойшылдарыныц б!р) - Эбу Насыр Эл-Фарабид! дуниеге экелд!» - деп атап еткен ед!

Ал, Абай К,унанбайулы 1845 жылы Шыгыс Цазацстан облысы (бурынгы Семей уез!) Абай ауданында (бурын­ гы Шыцгыстау) Шыцгыстауыныцбауырында дуниеге келд1. Ол ауыл молдасынан оцып журген мшкентай кез!нен-ац, зе- рект!пмен кезге тусед!. КеЙ1н ол Семей цаласында 3 жылдыц медресе тэрбиеан алады. 1904 жылы дуниеден еткен. Б13 бупнп тацырыбымызга арцау ет)п отырган Эбу Насыр эл-Фараби жэне Абай Кунанбайулыныц ем1р сурген дэу1рле- р1Н1царасында едэу1р айырмашылыц бар. Шамамен X гасыр (1000 жыл). Ал, б!рац бул ем тулганыц ецбектер! мен уста- нымдарында, рухани тутастыгында цандай байланыстар бар, соны саралап керейк. Цазацтыц ен даласы, шыгыс-турк! мэдениет! - бул эл- Фараби мен Абай уш!н б)рдей рухани бастау, цайнарбулац, олардыц арасын жалгастырар арцау, ундест!к, кейб!р идея- ларыныц б!р-б1р1не тш цатып тургандыгы, байланыстылыц болгандыгын растайды. Абай жастайынан оцу-б!Л1мге цуштар болып, Шыгыстыц улы ацындары Фирдоуси, Низами, Хафиз, Жами, Сагди, Науаи, Сэйхали жэне басца да алыптардыц сицырлы эуез, би!к рух, циыннан циындасцан шынайы шеберл!кт)ц улпс)н- дей гажайып поэзиясыныц аясында тэрбиелен!П, ем!р бойы солардыцдэстурнен цол узген емес. Ойткен!, Шыгыстыц ой- шыл ацындары адамныц табигатын терецнен угатын ерек­ ше цасиен, оныц болмысына, рухани жан дуниеане ерекше эсер етт). М.Эуезов б!р естелтнде: «Абайдыц даналыц дариясы- ныц бастауында уш кез! бар, олар: б!р!нш) цазац халцыныц кенеден келе жатцан мэдениет!-енер1, ек!нш!С) орыс мэде­ ниет!, сол арцылы Батые мэдениет), уилншю араб мэдение- т)№- деген екен. Эл-Фараби: «Эрб1р адамныц элемде (дуниеде) ез орны бар», десе Абай оны ез елещнде былайша жацгыртады: «Сенде б!р К1рп1ш дуниеге, Келпн тап та, бар, цалан!» -деп, урпацтыц ел ем!р!нде елеул! орын алатынын шегелеп айтцан. Эбу Насыр эл-Фараби ете царапайым болып ем!р кеш)пт1. Ешцашан «мен» деген сезд) айтпаган десед!. Эз кез!нде за- мандастарыныц б!р! улкен гулама-философтан сурапты: «Ду- 37 —

ниедеп ец улы адам Аристотель ме, болмаса азд! айтамыз ба?» дейд1. Сонда Эбу Насыр былай деп жауап берген екен: - «Егер мен Аристотель заманында дуниеге келсем, онда оныц кеп шэк<рттер1н<ц б1р1 болып цалар ед1м!». Осы орайда ацын Абай Цунанбайулы да «Кек туман - ал- дыцдагы келер заман» атты елец шумацтарында: Ацыл мен жан - мен ез1м, тэн - мен1ю, «Мен)» мен «мен<юн1ц» магынасы - ею. «Мен» елмекке тагдыр жоц эуел бастан, «Мен1ю» елее елс<н, оган бею, - деп менмендкке берш- меу кереклпн ескертед!. «Эл-Фараби жэне Абай» проблемасын зерттеумен шу- гылданушы А.Машанов ею ойшылдыц арасын езара са- бацтастыцпен жалгастырады. Эл-Фарабид1ц философия, музыка, жаратылыстану гылымдары туралы трактаттарына кеьфек тоцталган мусылман-д1нш1л Шахабутдин Маржа- ни деген тюрге келед). Ш.Маржанид)ц шэюрттер! Абайга медреседе оцыган жылдарында дэрю берген. Абайдыц Маржаниды кеп оцыгандыгы жен1нде мэл1меттер бар. Зерттеуш! галым А.Машанов «Эл-Фараби жэне Абай» атты 1989 жылы жарыц керген ецбепнде: «Эл-Фараби мен Абай арасын жацындастыру, оларды ундеелру, б13Д1Цхал- цымыздыц мыц жылдыц рухани, мэдени-рухани дуниеон т)р<лту деген сез. Демек бул зор мацеатты халыцтыц 1с деп бшу керек... Ал, осы ею алып тулганы жеке-жеке тануда едэу1р )стер [стелген! рас. Б1рац булардыц арасын жалгасты- рып турган гажайып нэз1к, тамаша бер1к рухани ж)пт< 613 эл1 таба алмай журм1з: б1рац оныц барын аныц сезсек те, оны «керуден» эл1 шалгай жатырмыз», -дейд1. Улы бабамыз Эбу Насыр эл-Фарабиден мура боп цалган «Мемлекет цызметш)С1н<ц нацыл сездер!» деген трактаты да бар. Ол осы ецбепнде гылым мен бил1кл б1рл1кте царасты- руга тырысады. Кене философ Аристотельд1ц «Бил1кт1 са- тып алгандар - одан пайда табуды эдетке айналдырады» деген тужырым-ойын одан эр1 дамыта тусед!. Сол себепт) де жогарыдагы ецбекте цалаларды цалай басцару кереклпн, оны юм басцарганы дурыс екеын лзбелеп, езгеше ой туй- — 38 -

ген. Эр1 6<Л!МД). эр1 ашылды, эр1 таза ниетт) адам гана ша)1ар тургындары турмысын жацсартып, бацытца жетуге ыцпал етпек дейд1. Цысцасы, философ галым гылым жет1ст1ктер1 мен бил1к эд1стер1н негурлым б1р-б1р1не жацындата туссек, согурлым ем1р де алга басады, Т1ршш1к те жайнай бермек деп туй1н жасаган. Былай царасац, бабамыздыц он б1р гасыр бурын айтып-жазып кеткендер) эл1 де мацызды болып керн нед1.Бил1кбасына келген адамез1де, жан-жагыда, ары да тап-таза болып туруы керек. Дана Абай да ез заманындагы эдш етаз бил1кт1етюр сын- га алады. Сонымен цатар халыцтыц мерей1н тек енер-б1Л1м гана ушпацца шыгаратындыгын талай елендерю е арцау ет- кенд1пн жацсы бшем1з. Сондай-ац, цос гуламаныц да кезцарастары элем цуры- лысын тану уш1н, оны 1здеп табу уш1н саналы ой, ацли пара- сат керек, эр затца еам берт есеб1н айыру керек, ацпи па- расат сол деген устанымдары б1р арнада тогысады. Сонда гана сеыц атыц адамдыц еам, оны танымасац, сен надан- сын, жа)1ли басца жануарлар цатарындасыц, ягни солардыц адам сурелндег) тур1с)ц-меш1нс1ц-маймылсыц. Сондыцтан да эл-Фараби бабамыз: «Ацли кезбен царасац, Дуние гажап, сен - еам, Жа)1ли кезбен царасац, Дуние цоцыс, сен - меш1н», - десе Абай да дуниен) эл- Фарабише туанген, дуние гажап цурылыс, онда эрк1мн1ц, заттыц лайыцты жарастыц орны бар. Сен соны 1здеп, ез ор- ныцды аныцтап тап дейд): «Эсемпаз болма эрнеге, Энерпаз болсац арцалан. Сен де б1р К1рп1шдуниеге, Келпн тап та бар цалан», - дейд1. Эл-Фараби мен Абай ез ойларын эр турл! сезбен жазса да, олардыц магынасы б1р-б1р1мен астасып жатыр. Абайдыц ^ара сез1 мен елецдер1н оцыган адам ем1р1н босца етюзбес! аныц. Себеб!, олардыц эрб!р жолдары мен шумацтары па- ^ 39

расаттылыц пен ацылдылыцца, б1р сезбен айтцанда ем1рд1 лайыцты суруге уйретед!. Абайдыц елеццертен ар-уят, ец- бек, намыс, адамгершш1к угымдарын жи1 кездест1руге бола­ ды. Мысалы: «Адасцанныц алды - жен, арты - соцпац» деп аталатын елец1нде ел кез)п уацытын цыдырысца етюз1п жур­ ген адамдар жайлы айтады. «Гылым таппай мацтанба» деп аталатын елец)нде адамныц неден асыц жэне неге цашыц болу керек екендшн нацты керсетед!. Сонымен цатар, эр пенден1ц ем1рде ез орнын табуы ти1Сдейд1, заманауи сезбен айтсац эр Т1р1 жан иеа ез1не унайтын салада цызмет елп, ез ел1Н)ц дамып керкекнне улес1н цосцаны абзал. Бул 613 жога- рыда атап еткен Эл-Фараби бабамыздыц «Цайырымды цала тургындарыныц кезцарастары» атты ецбепн1ц мазмунымен уштасып жатыр. Эл-Фараби Э31Л мен кулю сияцты цубылыстарга мораль- дыц-этикалыц тургыдан бага беред). Цогамдагы эрб)р цубы- лыс шектен шыгып кеткен жагдайда адамга терю эсер етет1- Н1 сияцты адамныц М1нез-цулцындагы шамадан асып кеткен кер1Н)стер де )зп цасиеттерге кер) ыцпалын типзед!. Осы П1Ю- р1л туй1ндей кел1п, Фараби: «Эз1лц0йлыц- эзшд! шектен тыс цолданудан болады. Ал эзшдеу оцай болгандыцтан, 613 соган беЙ1м бола бастаймыз. Енд1 б1зге цалганы б1р шеткерш1ктен еюнш! шеткер1Л1кке немесе орташа мелшерге ауысуды жецш- дету уш1н цандай амалдар бар екеын б1лу» деп жазады. Эл- Фарабид)ц осы моральдыц-этикалыц тужырымын Абай ез1- н)ц «Терлнш! сез1нде» жет1лд1ре тусед!: «Кулюге салынган юс1 не шаруадан, не ацылдан, не б1р уят келерлк 1стен цур, гафил кеп етюзт отырса керек» - деп, эл-Фарабид1ц кезца- расын цуаттап тургандай. Цаз1р теледидарларда арзан кулю шектен тыс кепбершед), кеб1с< анайы.жабайы, улттыц уят, ар-намыстан журдай. Ойлы, салицалы, тэрбиел1к мацызы зор хабарларга халыцты рухтандырмай ма? Эл-Фараби ездшнен кеп оцып, философия, логика, этика, метафизика, тш бш1М1, жаратылыстану, география, матема­ тика, медицина, музыка салаларынан 160-ца тарта трактат жазып цалдырды. Философ адамды ез болмысын ез1 танып бшуге тэрбиелеу 1С)не улкен мэн берд). Бул мэселен! логи- калыц, этикалыц, педогогикалыц, тшд!к тургыдан кецнен са- 40

ралап, буларды б1р-б1р1мен езара сабацтастыцта царастыра- ды. Рухани жогаргы мацсат нышандарын адамдарды езара байланыстыратын бастаулардан — жан-дуние ундест)пнен, эдем1Л1ктен, цайырымдылыцтан, бацыттан 1здеслред1. «Ца- йырымды цала тургындарыныц кезцарасы» атты тракта- тында цайырымдылыц - ацыл-ой, э д т д 1к, бацыт жэне тецдж идеяларын цуптаган ежелп ойшылдар дэстур1не суйенд). Тек бацыт туралы нацты б)Л1М1бар, оган жету жолдарын ай- цын б 1лет)н, соган сэйкес эрекет жасайтын цауым гана цайы- рымдылыцца икемд! екен1н ескертл. Эл-Фараби ез1Н1и «Цайырымды цала тургындарыныц кез­ царастары» атты философиялыц трактатында «Цайрат», «Ацыл» жэне «Журек» сияцты угымдарга тус)Н1К бере кел1п: «Журек - басты муше, муны тэнн)ц ешцандай басца мушес! билемейд!. Будан кей1н ми келед!. Бул да басты муше, б)- рац муныц устемдю б)р)нш1 емес», - дейд1. Эл-Фарабид)ц «Цайрат», «Ацыл» жэне «Журек» женндеп философиялыц тужырымы Абайдыц «Он желнш) сез1нде» ез)Н)ц логикалыц жалгасын тапцан сияцты. Абайдыц осы сез1нде «К,айрат», «Ацыл» жэне «Журек» ушеу) эрцайсысы ез)н мыцты санап, айтысып, таласып, ацыры «гылымга» кел1п жупнед). Сонда «гылым» бул ушеу1цн1ц де айтцандарыц рас, ушеу1ц де ца- жетац: «Ей, Цайрат, сенс13 ешнэрсеыц болмайтугыны да рас, б1раццаруыца царай цаталдыгыц да мол, пайдац да мол, б)рац залалыц да мол, кейде жацсылыцты бер1к устап, кейде жамандыцты бер1к устап кетеац, соныц жаман», - деп.т). Бу­ дан кей1н «гылым» ез шеш1М1н «Ацылга» айтыпты: «Жарат- цан ТЭЦ101Н1 де сен танытасыц. Жаралган ем дуниен1ц жайын да сен бшеац. Б1рац сонымен турмайсыц, амал да, айла да - бэр1 сенен шыгады. Жацсыныц, жаманныц- екеу1Н1цде су- йенген!, сенген! - сен; екеуш)ц 1здеген1н тауып бер1п журеоц, соныц жаман», - деп,т). Будан кей1н Абай осы уш категория жайында туй1н жасап, Эл-Фарабид1ц жогарыда айтылган П1К1Р1Н ез оцырманыныц угымына лайыцтап жетмзед!. Абай осы ушеу!Н!ц басында цос, бэр1н де «Журекке» билет, - деп, уцгырып айтушыныц аты «гылым» екен. - Осы ушеу1ц б1р ю- сще мен1ц айтцанымдай табыссацдар, табаныныцтопырагы кезге суртерлж цасиетл адам сол. Ушеу1ц ала болсац, мен «Журекл» жацтадым. Цудайшылыц сонда, цалпыцды таза 41

сацта, цудай тагала цалпыиа эрдайым царайды деп К1таптыц айтцаны осы» - деп,л деген цорытындыга келед!. Эл-Фарабид1ц «цайрат», «ацыл» жэне «журек» жайында- гы философиялыц ой-п1К1рлер1н Абай ез1ыц «Эсемпаз бол- ма эрнеге» атты елец)нде де эр1 ойшыл-кемецгер, эр1 аса дарынды сез зергер! релнде оцырманга зор шеберлжпен жетк1зген. Абай ацыл мен цайраттыч иеа болган адамды «жарты адам» дейд1. Эйткен! ондай адам тек «суыц ацыл» мен «жугеназ цайраттыц» гана еюлк Ал бойына осы ею ца- сиетпен цоса-цабат эд1лет-шапцат (журек) бчкен адам гана «толыц адам», ягни ол енд) «нурлы ацылдыц екш)» деп та- нылады. Сейтт, Абайдыц «нурлы ацыл» жайындагы тужы- рымыныц цайнар-бастаулары эл-Фарабид)ц интеллект тура­ лы ш1М1нде жатцанын ацгару циын емес. Гылым мен 6)Л1МД1 дамытып, ерекшет кещл белгенде гана - ел1М13 керкеЙ1П, царыштап алга басатынын гуламалар цалай керегенд1кпен айтцан десец)зш1. Эл-Фарабид1ц элеуметт1к-этикалыц кезцарастарын 61ЛД1- рет1Нзерттеулер) де баршылыц. Оган «Бацыт жолын сштеу», «Азаматтыц саясат», «Мемлекетт1к цайраткерлерд1ц нацыл сездер!», «Бацытца жету жолында» деп аталатын гылыми еибектер! жатады. Эл-Фараби ез зерттеулернде этика, мо­ раль мэселелер)не ерекше назар аударган. Этиканыцзертеу объеме) - мораль, М!нез-цулыц, эдептш1к нормалары еке- н)н жан-жацты дэлелдеген. Эл-Фарабид1ц айтуы бойынша, этиканыи ец жогары категориясы - бацыт. Сонымен цатар ол адам бойындагы ацыл-парасатты этикалыц-адамгерш1л1к цасиеттерден бел1п царауга болмайды деген пкр айтады. Ацыл мен адамгершш)к, цайырымдылыц езара табиги турде байланысып жатцан цубылыстар екен1н туанд)ред1. Сонымен цатар, Абайдыц цара сездертде де, Эл-Фараби айтып кеткен ойлар сабацтасады. Абайдыц цара сездер! ту- нып турган философиялыц ой.Сол себепт) де «философия- лыц трактаттар» деп айтуга эбден болады. Оган С031М13Д1Ц дэлелд! болуы уш1н зерттеуш! Э.Дастанулыныи б1рнеше не- пздемелер1Н усынамыз: Б)р1нш1ден, Абай бул ецбепнде жан, ой, д)н, ынсап, лэз- зат, ацыл, туйак, гылым, б)Л1м, цумарлыц, ецбек, талап, уят, ар, намыс, махаббат, цайрат, ашу-ыза, цуат тагы басца кеп- ^**** 42

теген философиялыц категорияларды цагаз белне туарщ, философиялыц эд)спен терец талдап, тус1нд1рген адам. Сондыцтан Абайдыц бул шыгармасын ешб1р талассыз фи­ лософиялыц тракттат дейм)з. Еюншщен, Абай поэзиясын философиялыц трактат деуге нацтылы дэлел мынау: - Абай Эл-Фарабиден кей1н, арада мыц жыл еткен соц цазац топырагында еюнш! болып Сократ, Платон, Аристотель, Аристодем ецбектерю терец уцше оцып, оларга ез1нше интерпретация жазган адам. Буган дэ­ лел релнде Абайдыц «жиырма желнш! сез)н» оцып керсек болады. Сондыцтан бул шыгарманыц философиялыц трак­ тат деу)М13 эбден дурыс болмац. Уш1ншщен, осы ецбекпц жалпы жазылу, баяндау, тацдау, дэлелдеу стилне ой Ж1бер1п царасацыз, элемге эйпл! фило- софтар Газали, Ибн Рушд, Ибн-Синаныц стил)не ете уцсас. Царапайым тшмен эцпмелеу, баяндау, туанд1ру тэал)мен жазылган. Б)рац терец ой, тартымды тецеу, тагылымды сез- дер оцырманды цызыцтырып отырады. Бул да шыгарманыц философиялыц ецбек екеыне бултартпас дэлел. Цорыта айтцанда цазацтыц мацдайына б1ткен мыц жылда дуниеге б1р келер алып даналардыц рухани тутастыгыныц бузылмас тугырнамасын жасауымыз цажет. Эл-Фарабид1ц трактаттарында да, Абайдыц цара сездер1нде де - бш1м, мей1- Р1МДШ1К, сулулыц ушеу1Н1ц б1рл1п басым. Бул ею гуламаныц гуманистж идеялары элемге кец тарады. Олар ацыл-ой мен бт<мн1ц би1к мэн1н дэр1птед1. ЕЛ1М13 егеменд1кке цол жетк1зген алгашцы кезецдер аяцца туру мен экономиканы цайта цалпына келлру жумыстары- мен есте цалды. М)не, енд1 экономикалыц тургыдан элем- Н1ц дамыган елдер1мен тец децгейде иыц лресер сэтте 613 ез1М1ЭД1ц рухани байлыцтарымыздыц эл-Фараби мен Абай сеюлд) жау^арларын элемге паш ете алуымыз керек деп ой- лаймын. 43

УЛЫЛАР УНДЕСПГ! (Абай мен Жамбыл) Улыларды белпл! б1р дэу1р тугызады. 1845 жылы Шыцгыс- тауында Абай дуниеге келсе, арада алты-жел ай еткен соц, Жамбыл тауыныц бектер1нде Жамбыл туды. Екеу) кеЙ1н ца­ зац деген улы халыцтыц ек1 алыбына - поэзиядагы П1р<не айналды. Абай мен Жамбыл екеу! элемге цазацгы танытты. Буюл дуниежуз! эбден мойындады, олардыц поэзиясы мо- йындауга мэжбур етл, таланттарыныц алдында бас ид1. Эрб1р улы тулга - ез)нше б1р-б1р элем, белек жаратылыс! Абай мен Жамбыл екеу! де цазац эдебиелнде алтын эр1п- термен цалар гажайып цубылыс. Б1реу1 мына элемдеп алуан толцынды алып мухит десек, еюншю сан турл! бедер-белпс! бар цурылыц секшд!. Екеу1 де алып та би1к, айдынды да, ай- бынды! Дегенмен осы тулгалардыц шыгармаларын уише оцыган- да, цадала цараганда, ой, Алла-ай, екеу1нде езара ундес- лк, жагымды жарастыц, б)р - б)р1Н1ц айтарын ек1нш1С) устеп, цуаттандырып, нурландырып туратын елецдер1не царап цай- ран цаласыц. Эйткен! олардыц жыры да, сыры да мэцтж тацырып - Т1РШШ1К жэне АДАМТАНУ жен1нде! Олар мурага нен1 цалдырыпты, неге ундед!? К,арап, талдап керей1кш1. Ацын деген эулие эрцашан би1кте, туу бшкте жарцырап шыццан жазгы кундей турып алып, жер белнде цыбырлап- жыбырлап журген пенде - адамдардыц лршшк пайымын саралап, жацсылыгына жандары жадырай рахаттанып, ал, циянат циыс - ютерте куЙ1Н1п, кеиид!, журеп сыздайды, ца-

паланады. Ол ез1 ем1р сурген цогамнан сырт цала алмайды, цандай б1р суреткер болмасын ол белпл! б1р дэу)рд1ч жем1С). Ацынды эулие демей кер1Ц13, юм болса да желслп мен кемшш)пн дэулет) мен бедел1не царамай ашыц айтып тас- тайды. Ол елец! елге ацыздай тарайды, ерттей цаулайды. Бул - бшер жанга басты кесер батырдыч алмас цылышынан да ауыр. Кеп пенделер сияцты цочторгай т)ршш1к кеш 1П журе бере алмайды. Цисыцты сын тез)не алып, тш1п тусед), сейлп цараптан царап жур1п, жау тауып алады. Олар да царап жат- пай ацынныц жанын жаралайды, аш арадай талайды, неб1р циянат сурциялыцца барады. Б1рац айтылган сез - атылган оц! Дэлел керек пе? Абай атам айтады: Аягыцды ацдап бас, ей, Жацсылыц, Эз басыида жаныц бар б)р бацсылыц. Борышцорлыц адамга циын нэрсе Эрцайда етк1зед1 мал тапшылыц. немесе Жамантайдыч баласы Кежек деген, Эрюмге есек тасып, безектеген. Досын кел1п досына жамандайды, Ш1рюнде ес болсашы сезед деген. Осындай б1р шума^а сигыза туйреп тастар, етф, цанын тамшылатцан уытты сынды «Кумюбайга», «Дуйсенкулга», «Рацым шалга», «Назарга» жэне басца да елендертен ке- рем1з. Жамбыл атам да кечш1не унамаганын бет-жуз1ч бар де­ мей туйреп-туйреп айтып кете берген, ол ауыздан-ауызга кеш!п, ел арасына тез тарайды. Будан еткен ауыр соццы бо­ лар ма? Батырдыи гурз)анен ацынныц б1р ауыз елец) артыц Деген осы! Жамбыл ата «Байузац молдагаи деген елеч)нде былай дейд!: 45

Отынга екеу кетл, б1р) - молда, М1нген1 - молдасыныч шубар жорга. Молдасы Сарыекемн1ч урлыц цылып, Цудая, кеш)ре гер, ез1ц тоба?! «Кеюмгеи деген елец1нде: Бер1 отыршы Кек1м1м, К,андай екен еюм1Ь(? Елд1 билеп алуга К,ай арадан бекщ!^. Элде бект келд1н, бе? Арын сатып бет)чн1Ь(. Б1р тояйын дед1Ь( бе? Ацысын жеп желмн)^. Элде гар1п кез жасын Керей)н деп беюнд)ц. Ашып жауап цайыршы, Кеюм, сенен елнд1м, - дейд1. «Мэмбетке», «Элецчл Омарга», «Есенэл! мешкейге» жэне басца да кептеген елецдер1нен Жэкецн1ц журек жутцан етюрл!- пне тэнт! боламыз. «И1Н1 келген жерге туйе де шегедЬ демекш! сез угарлары ездер! кел1п, кеш1р1м сурап, сын тез1нен оь( ше- Ш1Мцабылдайды. Туа бчкен керсоцырды мола гана тузетер. Абай мен Жамбыл жай цайбана цазацца сын тагып цойса б1р сэр1, цолында бил1п бар, эм)р) кушл, дум1 мыцтылармен ашыц майданга шыгып аяусыз эшкерелейд!. Абай Кулембай болысца былай дейд1: Болыс болдым, М1некей, Бар малымды шыгындап, Туйеде цом, атта жал. Цалмады елге тыгындап. Суйтседагы ел1мд1 Устай алмадым мыгымдап. Куштшер)м сез айтса, Бас изейм!н шыбындап.

8лазд1ц сез)н салгыртсып Шала угамын цырындап. Сияз бар десе журепм Орныцпайды суылдап. Сыртцыларга сыр бермей Цур кулем1н жымыцдап. Ал, Жамбылдыц Мэцке болысца айтцаны: Жангойлыц болысы пысыц келед!, Мурындары пушыц келед), Ек1 арадан ептеп жер1нде Кездер1н цысып келед!. Сездер1н узарта келед!. 8цеш1н цызарта келед!. ен)М) азырац жерде Услне туз арта келед!. Ыцыранып отырып алады, 8р алуан цырга салады. Ацыры цудай жарылцап Цалталарын толтырып алады. М1не, бул дегеыц алпыс мыц жауга царсы шапцан баха­ дур батырдыц ерл1пн кез алдымызга экелед!. Ацындар - ел1Н1ц еркеа, циын-цыстау кезде ел бастайтын серкес), эд)Л1н айтар ацжол жандар. «Бас кеспек болса да, тш кеспек жоц». Атацты Сушнбайдыц алты атасынан бер1 хандыц узтмеген, азуын айга б1леген Тезек терен! ыцтыруы асыл сез1нде, ацындыц киеанде. Улы устазынан енеге алган Жамбыл да б1р гасырга жуыц гумырында ешюмнен тайса- лып кермеген, сол бик тугырдан туспей кеткен ациыц ацын. Абай мен Жамбылдыц бетке шыгар цаймацтары-ау де- гендерд1ц осындай жагымсыз цылыцтарын осылай «сойып» алгандыгын керш, басцалар да 1Ш1Н жиып, цалыпца тарты- лып, жен-жосыцца кешед!. Ацын ез ортасыныц керген кез1, еслр цулагы, айтар дуалы сез! деген осы-ац болар!

Ек1 алып 1нжу-маржандай кестеленген елецдер1нде та- бигат суреттер), туган жер бейнеан де эдем! султана жыр- лайды, езектер! ертене суреттейд!. Тамылжыган туган жер бейнеа кеседей кез алдыца келед!, кермей-б1лмей б)р кер- сем-ау деп 1цкэр боласыц. Эзара ундес, елге, жерге гашыц, 1цкэр кецш. Екеу1 де теб1рене, бер1ле, жер сулулыгын Абай- ша, Жамбылша суреттеп, тегшед!. Сол елецдер! арцылы Шыцгыс пен Жидебайды, Цулансаз бен Майтебен) б1р керуге сагынасыз, ацсап, армандайсыз, гашыц боласыз. Бул - та­ лант цуд1рет! Жаздыкун Ш1лде болганда, Кекорай шалгын, бэйшешек Узарып ес<п толганда, Курк1реп жатцан езенге Кешш ауыл цонганда, Шурцырап жатцан жылцыныц Шалгыннан жоны цылтылдап. Ат, айгырлар, биелер Буй1р1 шыгып ыццылдап, Суда турып шыбындап, Цуйрыгымен шылпылдап, Арасында цулын-тай Айнала шауып бултылдап, Жогары темен уйрек - цаз Ушып турса сымпылдап... М1не, жаздыц гажап кер1Н1С<, теплген сурет цаз-цалпында лр)л1п кеп кез алдыца тура цалады. Цуйма талант гана осы- лай жазады! Абай табигаттыц цыр-сыры, жыл мезплдер! жен1нде ца­ зац эдебиелнде улкен цайталанбас полотно-галерея жасап кетп. Жаз келбет1н Жэкец былай жырлайды: Атымды ертте, балалар, Кул)мдеп, мне, жаз келдк -.жж<я 4 3