Нурсултан Назарбаев туып-ескен тауларга эрдайым суйане цараймын. Бул А л атау - ш еи ф е тарих, цут мекен гой. Осы Алатауда Мэми жайлауы бар. Мэми - заманынан артыц ту ган, елге кешбасшы, би болган. Оныц цайраткер, керегендщ, бшпр шешендщ жайлы елд1ц кенекез цариялары эл1 кунге дей1н ачыз цылып айтып отырады. Мэми бид!^ мэртпп, ерл1п жайлы мен «Мацыш балуан» атты кчабы мда жазган ед1м. ^асиет1цнен айналайын туган елкем Алатаудыц алыпта- ры жайлы жазу - парызым мен царызым е м ес пе?! Эбд1рзац М эмиев еам д ! устазымныц б<р шэк1рт) р елн д е гасырга толган мерейтойына арнап жазган е сте л к -эссем ед< бул. Эйткен! ол юс) буюл ауылымыздыц устазы , 61Л1М шам- шырагын жаццан асы л азам ат ед). Сэкен С ейф уллин цалай дэл тауып жазган: Оцу - б)Л1м цазыгы, Адамныч азыгы. Оцу - ем)рд1ц сэн), Т*1рш)Л1кт1ч шамы. Бш1м шамын жаццан устаздары м а мыц тагзым!
!С! - !Р), Т!ЛЕУ! - НИР Ардагер Н урттеу Бэк<рулы ага жайлы Ацсацалдыц атты цасиетт! би)к угымга сай ел 1Ш)нде жур ген би1к тулгалы, парасат-пайымы мол абзал агалар жайлы айтцанда - бупндер! сексенн1Ц сецпр1не шыццан Нурт1леу Бэюрулы кез алдымызга оралады. Бэзб1реулер сеюлд) зейнетке шыгысымен отбасы, ошац цасында туртпектеп жур1П алмай бул К1а цыран самгауын та- нытып, улкен цайраткерлк керсет)п жур. Улы 1стерд1 - улы адам дар , би)к ютерд! би1к тулгалы жан- дар жузеге асы рады . О сы дан он жыл бурын «К,арасай батыр 13)мен» атты тарихи-танымдыц телеэкспедиция уйымдас- тырдыц, цурамымыздагы талым, жазушы, журналистерд1ц 1Ш)нде улкен! - Нуртшеу ага. Ею жыл бойы цазац ел!Н1Ц туп- юр-тупк1р)нде болып, тарихи м атериалдар жинадыц. Бэйд1бек баба, Ацан сер!, Шоцан Уэлиханов, Домалац ене, Беллр)к шешен, Суй1нбай, Жамбыл, Умбетэл), Кенен ацындар, Этеген, Цараш, Этеп жэне басца да батырлар жат- цан бей1т-кесенелерге тэует елп, мол маглуматжинап, теле- дидарта туардк. карасай батырдыц Солтуст1к ^азацстан облысы, Айыртау ауданы Айыртау тауыныц етепндеп б е й т табылды. Онда жатцан цос батыр: карасай батыр мен аргын Атынтай батыр- га улкен кесене - кумбез тургызылды, ас бершд), б1рнеше К1тап шыгарылды, гылыми-теориялыц конференциялар ет- К13ШД1, мацалалар жарияланды. Осындай ж умыстардыц нэ- тиж ес1нде цазацтарихында е з 1НД1к у л е а бар ^арасай батыр- дыц 400 жылдыц мерейтойы етюзш1П, Узынагаш ауылында ескертюш тургызылды. М<не, осындай ип !стерд)ц бэр1нде Нуртшеу ага ацылман, кецесш! болып басы-цасында журд1. Нуртшеу аганыц деректерд! дэйектеу, аныцтау, еске сац- тау цаб1лет1не тац цаламыз. Тарихи, танымдыц материал- дарды жазганда ол к1С1ге удайы оцытып, цужат пен уацыт дэлд)ктер1н тексерлп алып отырамыз. Шеж1ре мен тарихты лрнектеп жинап «Бэйд1бек б а б а - алып бэйтерек» атты кеп томдыцтарды шыгаруда уйтцы, басшы болган марцум Аубай
Байгазыулы Нурилеу аганы цатты сыйлап, цад)рлеп, ацы- лын тыидап, кеп деректерд! тексерт1п алып отыратын. Нурт1леу ага цашандэ дэлд1кт1, уцыптылыцты эр< )зденпш иг< ютерд) унатады. К^андай тапсы рма б ер сец д е уэцытысын- да тап-туйнацтай бтр)п отырады. Нуртшеу, А убай ага бастаган ацсацалдарды ц ип баста- маларымен кептеген ип ш аралар зтцэрылды. Куртца тэуш, Андас дзтцз, Медетбек батыр басца да тарихи тулгалардыц б ей тн е кесене салынып, мзцэлалар жазылды. Бупндер! Сураншы, Саурыцбзтырларга ескертюш орнату жэне мэцп еске цалдыру жолында тэнымдыц )стер этцэру- да. Ол к)С) б 1р шаруаны цолга а л са - нэтиж еон шыгарып, тиянактап, б т р е л н ! эм б еге эцицат. Эйткен), ол к)С1Н1и ел/ир! -гибрат, енеге. Осы орайда ел алгысына белен1п журген Нурт1леу аганыц ецбек жолына уцш1п, гумырнамасын зер делеп керейкшк Нуртшеу ага Алматы облысы, Ж амбыл ауданы, Саурык; батыр ауылында 1927 жылы туган. Саурык; ауылында ба с тауыш мектепт! б!т1р<п, Узынагашта орта мектепте, ^зрацыс- тац жэне ^араарша ауылдарында орталау мектепте, Алматы цаласындагы №12-цззац ортэ мектеб)нде, ^ызылордэ цзла- сындэгы педагогикалык; институттыц 8 зйлыц дайындык; кур- сын бтр ген . 1941-1942 жылдэры Жзмбыл эудзны, Сэурыц батыр ауылындагы колхозда есепш!, 1943-1944 жылдары Б1рл1к эуылдыц кецесиц хатшысы болып ютед. 1944 жылы К^зац тзу-кен институтынз окуга туап, 1949 жы лы тау-кен инженер-маркшейдер мамандыгы бойынша б)Т)- рш шыкты. 1946 жылы Текел! руднипнде, 1947 жылы Акууз руднипнде, 1948 жылы Риддер руднипнде тэж)рибеден етп. С С Р О метзллургия енеркэс)! министр1н)ч орынбасары И.В. Архиповтыц ж олдамзсы м ен Текел) цоргэсын-мырыш комбинэтынэ бэрып, 1949-1954 жылдэры Текел! руднипнде учэскел1к мэркшейдер, одзн кеи)н рудникт1ц б э с мэркш ейде- Р1болып )стед1. Бес жыл 1стеген жылдэры рудниклц жэне комбинзттыч ^урмет тэцтзсынэн тускен жоц. Комбинэттыц облыстыц ком сомол, кэоподэц уйымдарыныц жэне Буктодацтыц Ленин- 251
шш Коммуниста ж астар Одагыныц мацтау грамоталарымен марапатталды. 1954 жылы Текел! цалалыц партия комителн1ц енеркэап, цурылыс жэне транспорт бел!М)Н1ц мецгеруш!С1 болып сай- ланды. 1955 жылы 25 наурызда КПСС Орталык; Комитет! мен С С РО Министрлер Кецеан1ц отыз мыц мамандары артта цалган ауылшаруашылыгыныц совхоз, колхоздарына Ж1бе- ру туралы цаулысы шыцты. Сол цаулыга сэйкес Талдыцорган облыстыц партия комителн!ц б!р1нш! хатшысы Ш. ^арсыбаев Н. Бэюровт! шацырып, Гвардия (цаз!рп Кербулац) ауданын- дагы Ворошилов колхозына терага болып баратынын айт- ты. Бул колхоз бурынгы терт колхоздан турады (Аралтебе, Б)рл1К, Онжас жэне Кексай) ж эне Текел1ге, Кексу руднипне жацын. 1955 жылы мамыр айында Алм аты да ауы лш аруа- шылыгы институтында дайындыцтан еткен соц, ^азацстан Орталыц партия комитет!Н1ц б1р1нш! хатш ысы Л.И. Брежнев цабылдап, ак;ыл-кецес1Н айтты. Маусым, шшде айларында Талдыцорган ауданы Молотов (цаз!рп Ж елсу), Сталин (цаз)рп Н. А лдаберген ов) колхозда- рыныц терагалары: Социалиста Ецбек Ерлер! ебд1цадыр Даиров пен Нурмолда А п д абер ген овтер д1ч цасында болып, б!рге жур!п, колхоз басцару жумыстарымен жетж танысты. 1955 жылы 28 шшдеде Гвардия ауданыныц басшыларыныц цатысуымен Ворошилов атындагы колхоздыц жалпы жина- лысында б!рауыздан терага болып сайланды. Бул колхоз соцгы жылдары экономикалыц жагынан ылги артта цалып келген-д1. Бэюров Н.Б. колхоз басцарма мушелер!н, партия уйымын жэне активтерд! цатыстырып, пайдаланылмай жат- цан 1ШК1мумк!нш!Л1ктер мен резервтерд) 1ске цосудыц жолда- рын 1здест1р1п, ец алды м ен колхозшылар арасындагы ецбек уйымдастыруды жацсартып, ецбек тэрт<б!н ныгайтып, ай сайын ецбек кунге аван с беруге кеш)п, колхозшыларды цо- гамдык, ецбекке ынталандыруды крлга алды. Шаруашылык;- тыц непзп сал асы епнш)Л1к мэдениет!н мыцтап жацсартуга б а са назар аударды . 1956 жылдыц кектемп епс)не эз!рл!к жумыстарын алдын-ала журпзшш, ауылшаруашылык; цурал- саймандарды саты лы ж ендеуден етюзшд!. К^ысцы агротех- 252
никалыц ш аралар: цар токкату, жерпл)кт1 ж эне минералды тыцайтцыштарды дайындау, туцымды енпштж дэрежес)не жетк1зу жумыстары тыцгылыцты ж урпзтдк Орталыцта 590 гектар, мал жайылымдыц участопнде: Бесапан мен Сэмен- д е - 1290 гектар тыц жер игершд). 1082 гектар жаздыц би- дай тыц жерге орналастырылды. Епс келем! 2 мыц гектарга улгайтылды. Кектемп еп с 10 жумыс кун Ы н д е аяцталды. Колхозшылардыц цажырлы е ц б е п н ц нэтижес1нде епн 61Т1К шыцты. Епн цысца мерз)мде жинап алынды. Масацгы дацыл- дарды ц эр гектарынан 11,4 центнер ен1м жиналды. М емле- кетке астыц тапсыру жоспарын асы ра орындады. 36 мыц 214 центнер астыц етюзшдк Епске цажетп 9600 центнер ту- цым цоры цуйылды. Кузде 5300 гектар зябь жыртылды. 2715 гектар жерге куздж себшд!. Колхозга тек епн шаруашылыгы- ныц б1р миллион сом табы с келт1р1лд1. 1956 жылы Семен ауылында Гвардия ауданыныц бар- лыц малшылары б а с цосцан улкен жиын етюзшд!. 1957 жылы Н.Б. Бэюровтыц жерд! игерудеп ерен ецбеп уш1н «Тыц жерд! игерген) уш1н» медал1мен м арапатталды . Колхоз басцарган б1р1нш1 жылы ецбекацыдан белек, Уюмет ай сайын - 3000 сомнан, еюнш! жылы - 2000 сомнан, уилн- Ш1 жылы - 1500 сомнан жалацы телеп турды. М эскеуден ай сайын ондаган ауылш аруаш ылыгына жэне экономикага ца- тысты ютаптарын тепн алып турды. Мал санын кебейту, оныц ен1мд1Л1пн арттыру м эсел е- С1не д е б а с а назар аудары лды . Мал туцымы жацсара тусу- д е, м емлекетке ет, сут тапсы ру жоспары мерз1м1нен бурын орындалды. 1956 жылы мал отар участопнен сыйымдылы- гы ек< мыц центрл1к 2 астыц цоймасы, цамыстан ек< цой цора- сы, 12 тургын уй салынып пайдалануга берш дк 2 цой цорасы шифермен цайта жабылды. Колхоз 1956 жылы гана малдан б)р миллион 679 мыц сом таб ы с алды. Орталыцтан сыйым- дылыгы он мыц центнерл1к жабыц цырман салынды, тауар- лы-сут ф ерм асы жабдыцталды. А рал тебеде гана 4 мыц туп агаш отыргызылды. Колхоз клубы курдел! жендеуден етю- 31ЛД1. 100 бал а цамтитын бал ал ар бацшасы жэне эй ел д ер босанатын уй жумыс ютедк 46 киловаттыц колхоз ГЭС-1 бар. Барлыц уйлерге электр жарыгы тартылды, радиосы )стед1.
Бул уш1н С аты л ы д ан ез куштер1мен 50 текш ем етр агаш дайындалды. Колхозда 2277 ара уясы болды. Будан 1956 жылы 1238 центнер бал алынды. Уш омарташыныц ецбеп жогары бага- ланып, бук1лодактыц ауылшаруашылыгы кермес1не цатыс- ты. Колхоздыц жылдыц табысы уш миллион сомга жетт1. Колхоз басцармасыныц терагасы Бэюров Н.Б. 1956 жылы цазан айында Мэскеу цаласындагы Буюлодактыц ауылша- руашылыц керм еане цатысып, марапатталды. 1957 жылы гана колхоз м емлекетке 402 центнер жун тапсырды, тек жуннен гана б1р миллион 600 мыц сом табы с алды. Бул 1956 жылдан 650 мыц сомга артыц. Бесаспан, С ем ен мал жайылым участоктер1нде 800 гек тар цонац, судан шеб1, 1261 гектар жоцышца еорш д!. 5010 тонна жемшеп дайындалды . Епнн1Ц сабагы толы к; жиналып алынды. Жугер) мен кунбагыстан 1505 тонна сурлем салын- ды. Бул эр сиырга 10 тоннадан, эр мегеж)нге 5 тонна, эр цойга 2 центнерден келед!. 1957 жылы цумдагы Сарыес1к аты рау жайылымдыц жерлерд! и гер т, цойшылар уш!н ею белмел! 5 уй, к;ора жайымен салып, 5 артизан цудыгы цазы- лып, пайдалануга бершд!. 1957 жылы жазда Аралтебе селосында Гвардия ауданы ныц малшыларыныц б а с цосцан слет) болды. Оган облы с пен керш) аудандарды ц басш ы лары цатысты. Сэм ен, Б есаспан цысцы жайылым участоктер1нде тур- гылы^ты тургындар уш1н бастауы ш мектеп уй), 150 юсшж клуб салынды, кудыцтан су шыгару механикаландырылды. К^ора жылы, жемшеп мол. Колхозда мал цыстату ойдагыдай етк1зшд1. 1957-1958 жылдары орталыцта ек1 сиыр баздары салынды. Оныц б)реу!н 250 б а с сауынды сиырга Текел! цоргасын цурылыс басцармасы тепн салып берд) (бастыгы Ж енков С .С .). Бул цол жеткен табы стар колхоз экономика- сын артырып, колхозшылардыц эл-ауцатын мейл1нше жац- сар та бер удеп мол мумк1нилл1ктерд)ц цайнар кез1 бар екен- Д1пн керсетт). Талдыцорган облыстыц партия комителыц уйгаруымен Н урллеу Бэюровл 1958 жылы 22 царашада Текел! цалалыц партия конференциясында жэне пленумында цалалыц пар
тия комитепыц б1р1нш) хатш ысы болып сайлады . 28 цара- ша 1958 жылы, «Заря коммунизма» (бурынгы Ворошилов колхозы) колхозыныц А ралтебеде колхозшылардыц жалпы жиналысы болды. Ол жиналыста халы к; Б э ф о в п жумыстан босатпаймыз деп тацга дей1н отырып алды. Содан аудан басшылары облыс басшыларымен сейлесе келе, осы аудан- ныц Панфилов колхозыныц терагасы, социалистж Ецбек Ер1 Ф. Житняки берем1з дегеннен кей!н, зорга кел)ам)н беред!. Текел! цоргасын-мырыш комбинаты бойынша 1959 жыл дыц б1р1нш) жартыжылдыц жоспардыц орындалуы жалпы ен1м шыгару - 126,3 процент, руда енд1ру - 106,3 процент, руда ец д еу - 105,3 процент, Текел) кен байы ту ф абрикасы жарты жылдыц жоспарды артыгымен орындады. О ндрю проценттер! жаца, ен1мд1 эд)стермен, маш иналармен атца- рыла бастады. Текел! руднипнде «Гремби» типи «ВОК 250» жаца вагон юке цосылды. «БА-100», «ПР-25 Б», «СБ-4 » бур- гылау станоктер) агрегаты, «ЛС-28» скреперл)к лебедкасы юке цосылды. Бул жаца механизмдерд! 1ске цосу оцайлыцца тускен жоц. Бул уш<н ен д 1р1с алацдары н ыцгайластыру, жу мыс эдютер1н жет1лд1ру керек болды. «Сем иречье» шахта- сыныц непзп жумыстары автоматтандырылды. Рудникпц алты горизонтында руданы цулатудыц блокты эдю1 енпз1лд). Текел) кен байы ту ф абрикасы нда тагы б)р руда дшрмен! ор- натылды, цургату пештер!, цилиндрл) бункерлер цайта жа- салды, кенд! унтацтайтын бел1мде жаца кетрл1к кран юке цо- сылды. ен1мд1п аз, еск1 флотаторлыц маш иналар цуаты мол «Механобр-6-а» типи машиналармен ауыстырылды. ТекелI цоргасын цурылыс басцармасында шахталыц те- м1рбетон Д1цгектер1н 1р1тем 1рбетон цалцандар мен блоктар- ды ж асау ю мецгершд!. Жерпл1кт1 цурылыс м атериалдары кец1нен цолданылды. Уйлерд! цургац сы лау э д ю бойынша енд1р1ске енпзшд!. Цурылыс алацдары кран, экскаватор сияцты турл! жаца техникалармен толыцтырылды. Жоцгар геологиялыц бар л ау экспедициясы «Зиф-ЗОО», «Зиф-650», «Зиф -1200» жаца бургылау станоктарын толыц мецгерд!. Осыныц нэтижес1нде ай сайын 300 погон метр скважина бургылайтын болды.
Текел! руднипнде: рудникт!ц 7-горизонты пайдалануга бершд!, «Вспомогательная)) шахта цурылысы аяк^галды, рудник пен фабриканыц арасы нда еюнш! тем 1р жол торабы, кен байыту ф абрикасыныц 3-кезец1, жылу электростанция- сы (ТЭЦ-2 ), м еталл цорытатын цех, Кексу ауы лы нда жаца кен байы ту ф абрикасы жумыс ютей бастады . 1959 жылы сэу1р айыныц 9-нан 10-на цараган тун! сагат 2-де сел болып, 2- кардонныц 20 уЙ1н алып кетп, 75 адам апаттан цайтыс болды. Сол тун< Бэюров ^азССР-1 Министр- лер Кецеан1ц терагасы ^онаев Д1нмухамед Ахметулына те лефон согып, болган жайды баяндады. ^азСС Р ч Министрлер К ец еаы ц терагасыныц б1р1нш1 оры нбасары И.Г. Слаж нев бастаган Уюмет комиссиясы 10 сэу)р кун) Текел)ге кел1п жумысца юрюл. 10 ООО кв.м, хурас- тырмалы дайын уй берд!. Ол уйлерд! теменп поселк1ге тепе ж ерлерге кузге деЙ1н салгызып, селге к;ау1пт1 ж ерлердеп тур- гындар кеш1ршд1, 10 тем 1р бетонды кеп1рлер салынды, 7 км жол салынды. 1959 жылы маусым айында Талдыцорган цаласында ^азацетан Орталыц Компартия Комитет)н<ц еюнш) секр ета рь! Фазыл Кэр)бжанов, Алматы облыстыц партия комителыц б)р)нш! секретарь! Мэс!мхан Б ей себ аев жэне Талдыкррган облыстыц партия комителыц б!р1нш! секретарь! Губайдулла Ильясовтыц цатысуымен Талдыцорган облысыныц барлыц аудандары мен цалалардыц б!р1нш! басш ыларын шацырып, Политбюроныц цаулысымен таныстырды. Талдыцорган облысы Алматы облысына цосылатын болды. Е ртец1нде Алматы цаласында ек! облыстыц б!р)ккен Пленумы болып, жаца басшылар сайланды. 1960 жылы кектемде жол салып жатцан курлысшылар- ды техникаларымен Текел щен алып кете бастады. Сол се- бепт) Бэк1ров Н.Б. ^азацетан Компартиясы орталык; комите- Т1Н1Ц б!р1нш! секретарь! Д1нмухамед Ахметулы ^онаевца жэне КазССР-1 Министрлер Кецеа терагасы Тэшенов Жумабек Ах метулына телеф он согып, Текел) станциясы мен Текел! руд- НИПН1Царасындагы жолды салуга 5 миллион сом белпздк Сол ацшага 1960 жылы 20 км асф алтталган жол салынды. Ауру- ханалар, мектептер, бала бацшалар, жуздеген тургын уйлер, кинотеатрлар, тоцыма фабрикасы, моншалар салынды. Ке-
шелерге агаш отыргызылып, электр жарыгы бершдк Жаца мектептер сал уда жэне мектептерд! оцу жылына ете жацсы дайындаганы уш1Н )^азССР оцу министрлш мен Республика- лык; жогары оцу орындары, мектептер мен гылыми мекеме- лерд1Ц кэс1подац комитет) Н. Бэюровт! Курмет грамотасымен марапаттады. Бэюров Н.Б. 1961-1962 жылдары Алматы облыстыц пар тия комителндежауапты цызметатцарды. 1962-1965 жылда ры Алматы халыц шаруашылыгы кец еон д е гылыми техни- калык; бюроныц бастыгы болды. 1965 жылы «К^азац ССР-н)ц халыц шаруашылыгы кеиеон)ц социалислк жарысыныч оза- тыи бел пам ен марапатталды. ^ азСС Р халыц шаруашылы гы кермес)Н)ц !! дэреж ел! дипломымен м арапатталды . 1965-1990 жылдары С С Р О тусл металлургия министрл!- пн!ц туси м еталдарды цайта еи д еу жен1ндег< К^азац Респуб- ликалык; енд)р)ст1к-дайындау б а с басцармасыныи бастыгы болды. 1966 жылы туст! металлургия сал асы н д а кеп жыл- д ар бойы белсенд! цызмет атцарганы уш)н «Курмет белпс!» орден1мен марапатталды. Осы жылдары Республика бойынша жацадан енеркэоп орындары салынып, Риддер цоргасын зауытын, Шымкент цоргасын зауытын цоргасынмен, Балхаш мыс зауытын мыс- пен, ССРО -ныи ондаган зауыттарын туст) металлдыи бар- лыц тур1мен цамтамасыз етт1. ^арагандыдагы зауы тта ац ца- цылтырдан цалайы алынды. 1970 жылы Ечбектеп ерл1г< уш)н «В.И. Ленинн1ц туганына 100» медал1мен марапатталды. 1970 жылы «С С Р О туст) ме- таллургиясыныи социалист!к жарысыныц узд№ белпс1мен марапатталды. Туст1 металлургия сал асы нда кеп жылдар бойы белсенд! к;ызмет атцарганы уш1н, 1971 жылы «Ецбек !^ызыл Ту» орде- Н1мен м арапатталды . Туст) металлургия сал асы н д а кеп жылдар бойы белсенд! цызмет атцарганы уш)н ж эне 50 жаск;а толуына байланысты К^азак; С С Р Жогары Кецеан1ч Президиумы 1976 жылгы 31 желтоцсанда Цазац С С Р Ж огары Кечеан1ч Курмет грамота сымен марапатталды. Туст! металлургия сал асы нда кеп жылдар бойы белсенд! цызмет атцарганы уш!н 1986 жылы «Цурмет б е л п а » орден!н
омырауына такты. Улкен уйымдастырушы рет)нде кеп жыл- д ар бойы белсенд) цызмет атцарганы уш1н ж эне 60 жасца толуына байланысты С С Р О туст! металлургия министрлт жэне металлургия енеркэс1б1 жумысшылар Одагыныц Ор- талыц комитет! 6 цацтар 1987 жылы ^урмет грамотасымен марапаттады. 1941-1945 жж. Ж ецюпц 50 жэне 60 жылдыгы цурмелне арналган, «Тыцга 50 жыл )>м ер ек ел к ж эн е «Ецбек ардагер!)> м едальдары м ен м арапатталды . Б1рнеше авторлыц куэл!кт1ц иегер!. 1990 жылдан ^азацстан Республикасына ерекше ец бек С1Ц1рген зейнеткер, Алматы облысы Ж амбыл ауданыныц )^урметт1 азаматы. 1990 жылы 13 желтоцсан кун! Нурт1леу ага М эскеу ца- ласы на барды. 18 желтоцсан кун), сагат 9 .15-те Н азарбаев Нурсултан Эб!шулына кездес!п, С С Р О Жогары Кецеан)ц сессиясында Елд1ц тэуелазд1п, болашагы жен!нде жалынды сез сейлеу алдында ац батасын берд!. 1991-2001 жылдары Республикалыцардагерлер кецеан- де элеуметт!к-турмыс комиссиясыныц терагасы болды. Ж олдасы Бэк1р Х аф иза шебайцызы - зейнеткер, тарих- шы, тыл ардагер!. Улы Бэюров Сэкен Н урплеуулы - кэап- кер, мамандыгы - инженер-металлург. Уш н е м е р е а бар. Улкен! С ам ира -д э р !г е р , Сания мен Элия мектепте оцушы. Ол юс! тагы д а маган арнайы к е л т отыр. Тоцсаннан а сса да, жур)С1 ж ас жюттен эрмен ширац, цаб!лет! жогары. - Саурыц батырдыц цорганын - мэдени мура багдарла- масы на е н п зт , цайта цалпына келт!ру!М)з цажет. Бул тарихи орынды цоршап, белгшеп цоймасац, аяц асты болып барады. Т э у е л с 13Д)пм13 уш!н сол ж ерде цаншама ата-бабалары м ы з- дыц цаны тепл1п, шеЙ1т боды. Соган тарихшы, галымдарды апарып к ер сетт цайтайыцшы, - дейд! Нурт1леу ага. К еф еп дацгыл, аргы-берп эцпме-дерект! керемет бшелн Нурт1леу агадай ел, жер цамын ойлап журет)н елгезек ацса- цал болганына т эу б е е т ем 1з. Алып тауларды ц басы цар да, етеп жайлы. Б)з, А латаудай С1здей ацсацалдарымызга арца суйейм !3 ага! — 258 —
ЖАЦСЫНЫЦ е з ) ДЕ - АЛТЫН, С е З !Д Е - АЛТЫН Жолмухан Тур)кпенулы ага жайлы Царасай мен Агынтай ба- Н тырларга Кекшетауда Айыртау- да улкен кесене тургызылып, поездбен кет1п бар а жатцаны- мызда мен отырган купеге узын бойлы, сыпайы юс1 кел т: - деп келд1м. М е т ц аты-жеым Ж олмухан Тур1кпенулы бола ды, - деп цолымды алды. Екеум 13 Алматыдан Кекшетауга жеткенше эцпме-дукен цурдыц. Не деген шалцар 61Л1М, суц- гыла тереид!к. )^ай сала, цай сурац бер сец д е кесш1п, шеш1- Л1п накты деректерд! келир1п, айызыцды цандыра эцпм елеп беред!. М1не, содан бер1 Ж олмухан агамен жи!-жи1 сырласып, кецесш, сухбаттасы п, агал1-1н1л! болып сыйласып келем1з. «Жацсыдан - шарапат, жаманнан - кесепат» демекш! эцп- м ел ессец жаныц жадырайды, кец1Л)ц кетер1лед1, цалам алып устелге отырып жаца дуние жазгыц кел т кетед!. Ерекше кулшыныс беред). Ол мен1ц эр жазган-сызганымныц б1р1н цалдырмай оциды. Оцып цана поймай ац тшеу1н жаудырып, керем ет талдайды . Мен1 гана ем ес, кундел1кеи б а сп а се з д е шыгып жатцан сан турл! эдеби шыгармалар, п1К1ртал астар туралы ез ой п1К1р1н айтады, тужырым жасайды. ^айран цалатыным Жекец тамыршыдай дэл тауып, эр шыгармага дэлме-дэл баганы беред!. «Тулпарды тулпар таниды, суццарды суццар таниды». Философ Гарифолла Ес1м, ф илолог Ж ангара Д э д е б а е в , Бахтияр Сманов, жазу шылар Дидахмет Эчлмхан, Н урдэулет Ацыш, зерттеуш1лер Мамытбек ^алдыбай, Келбай Адырбековтерд1ц шыгармала- РЬ1Н гылыми ой-толганыстарын жогары багалап, буларды ц
эрб1р1Н1ц жазгандарын жинап, кеш1рме жасап, студенттерге, мен сияцты жацын 1ншер1не таратып, талдап, суиан)п, цатты цуанады. Жалпы бупнп багыт-багдар, еткен тарихымызды тугендеу жайлы буцаралыц аппарат цуралдарындагы жэне зиялы цауым п1К1р1н унем) цадагалап, ез тужырымын айтып, оны тус<нд1ред1. Т э у е л а з К^азацстанымыздыи эрб1р жет1ст1п- не цатты марцаяды. Эйткен! ол кюн1ц ем1р1 енеге, кепл керген, кеп 1зден)п, оцыган-тоцыганы телегей тец 13. Б)р сэт ецбек жолына уц ш т керейжш). Ж олмухан аганыц бук1л саналы ем1р1н - ж астарды оцыту мен тэрбиелеуге арнаган улагатты устаз. Жолмухан 1934 жылы 13 чнлдеде Алматы облысы Ецбек- Ш1цазац ауданы Шыбыл ауы лы нда туган. 1948 жылы Ацши ауы лы нда 7 жылдыц мектепт! узд)к б т р !п , оцуын Алм аты да- гы Ж амбыл атындагы №18 мектеп-интернатта жалгастыр- ган. 1952-1957 жылдары С.М.Киров атындагы ^азМУ-д1ц физика-математика ф акультелнде оцыды. Университетт) тэм ам адаган соц, б1раз жылдар мектепте мугал1м, оцу )С1н меигеруш!, Алматы кино техникумыныц директоры цызмет- тер1н атцарады. Он жылдан астам Жогары жэне орта бш1м бер у министр- Л1пнде гылыми-педагогтыц кадрлар д ая р л ау б е л 1М1н бас- царды. Соцгы 30 жыл 1Ш1нде А бай атындагы Казак; улттыц университелнде устаздыц етум ен келед!. ^аз)р ^азУПУ-н)ц психология каф едрасы ны ц проф ессоры , )^Р Гуманитарлыц гылымдар академиясыныц толыц м уш еа (академии) Мыц- даган шэюрттерд! тэрбиелеп, «Устаздыц цылган жалыцпас, уйретуден балага» дегендей, осы жолмен келед!. Жолмухан 200-ге жуыц гылыми ечбектерд!^ авторы. Оныц 1Ш1нде 20 монографиялар мен оцу цуралдары бар. Москва, Ленинград цалаларында б1рнеше рет психология гылымы бойынша кэ- а б и б1Л)М1н желлд1рген. Устаздыц-гылыми ецбектер! жогары багаланып, «КСРО халыцца бш1м бер у !С1Н1ц узд1п» атагы б е р ш т , «Ечбектеп е р л 1п уш1Н№ медал1мен, кептеген Цурмет грамоталарымен марапатталган. Ол Алматы облысы ЕцбекиЛцазац ауданыныч ^урметт) азаматы.
Туркпенулыныц устаздыц к;ызмет1ндеп жеист!ктер1мен цатар гылымдагы 1зден1стер! д е ауыз толтырып айтарлыц. Оныц гылымдагы зерттеу аймагы непз1нен педагогикалыц психология саласы . Атап айтцанда: б1р1нш1ден, бал ал ар мен жастарга кэаби багыт-багдар беру (профориентация), олардыц болашац мамандыгын дурыс тацдап алуына жэр- дем десу. Жолмуханныц кандидаттык; диссертациясы осы проблемалардыц педагогика-психологиялыц астарларына арналган. Зерттеу нэтижерел! 8 монография, 30-дан астам гылыми мацалалар мен баяндам аларда жарияланган. Еюншщен, педагогикалык, психология гылымыныц К^зацс- танда ес1п-еркендеу, цалыптасу тарихы. Осы саладагы гы лыми атаулардыц, терминдерд1ц цалыптасуы. Уш)нш1ден, галымныц кей)нп кезде ден цойып зерттеп журген м эсе л е а ез1Н1цустазы Телеген Тэж1баевтыц гылыми муралары жайында. Бул зерттеулерд1ц нэтижелер! 6 моно графия, 50-ден астам мацалалары да жарияланды. «Акаде мик Т.Тэж1баев» атты келемд) (370 бет) 2002 жылы «К,азац университет!)) баспасы нан жарыц кердк Ол к<С1ге арналып б!рнеше халыцаралыц дэреж еде гылыми конференциялар етюзшд!. Ж.Туркпенулыныц жастайынан устаздык, жолга бет алуы тепннен тепн ем ес. Жалпы Туркпен эул е и устаздык; кэс1б1н иемденген. Э к е а Тур1кпен еткен гасырдыц 20-жылдарында туган ел1нде мектеп ашып, ауы л балалары на дэр<с берген, хат танымайтын улкендерд)ц сауатын ашцан алгашцы муга- Л1м болган. Ш еш еа Дарига Имашцызы мектепте кутуш! бол ган. Эке-ш еш еден б е с агайынды, бэр1 д е эке жолын цуып, устаздыкты м едет еткен. Цаншайым мен Там ара мектеп му- гал)мдер), Ж ам ал барлыц гумырын К,азМУУ-де цазац тш1нен дэр1с берум ен етюзд!. !н)С1 Анарбек бупнде К^азац Улттыц тех- никалыц университет1н1ц геология каф едрасы ны ц проф ес- соры, республикадагы белпл! петрограф-минеролог. Ж олмуханныц зайыбы Лидия Кенжецызы ^азМУУ-н1ц пе дагогика кафедрасыныц доцент). Тамырын терецге жайган, дастарцандарына кут-береке дарыган Жолмухан отбасы жет1 бал а еар1п, тэрбиелеп. Улдарын уяга, цыздарын цияга ^ондырып, 20-дан астам нем ере мен ш ебере с у й т отырган — 261 ---------
бацытты жандар. ^ыздары Ботагез, Сэуле, Жанна, Кррлан Туржпен эулет!Н1ц дастур1н жалгастырган педагог-психолог устаздар. Улдары Айдар, Цанат, Ер)к эртурл) к а с т иелер!. Бул эу- леттен тараган барлыц урпацтар адал ецбекпен кун кешкен, сыпайы, имандарын ж олдас цылган таза жандар. Шынын айту керек академик Телеген Тэж1баев жайлы туцгыш рет Ж олмухан агадан еслд1м. Ол к)С1 д е ез1м оцыган КазГу-де кез)нде ректор болган 1р1 цайраткер, гулама галым, бш1мдар педагог екен1н агам цашанда айтып та, жазып та жур. ^азацтыи улкен жазушысы ^алихан Ысцац б1рде былай деп ед1: - Мен адам баласы м ы н гой, оцуга тусу сынагынан ке- ш)пп цалдым. Б1реулерд)ц ацылымен КазГУ-д1ц ректоры Телеген Тэж1баевтыц цабылдауына барып ед1м, шацырып алып сей л ео п , б1рден оцуга цабылдатты. М1не, жолымды ашцан Тэж1баев деген гажап ректор ед1, - деп алгысын жау- дырып журепн. М не, осындай тау тулга цайраткерд;и усыныс-кецеамен Ж екец шак1рт1 болып, педагогика, психологияны зерттей бастады . Ам ал не Т.Тэж1баев 54 ж асында ер те цайтыс бо лып кетл де, Ж олмухан ага цалган гумырын осы академик- л ц ем1р1 мен гылыми ецбепн зерттеуге арнады. Шынында д а Т.Тэж1баевтыц ецбепн бупнп урпацтыц кеб1С1 бшмеу! д е мумюн. Жолмухан ага устазы жайлы теб1рене айтады: ССР Гьмым акадаммясы- / '[<<)<лч<.-г/А<; зылы^дярыны^ донор ы , профес сор 71 7'жк^л'^ (\"7970-7964) рссиублык<2мьид<з<?ы о^ор/яу :с^ умьждас/яырум^ылар ч басу^ярушьмарЭм^ б у / болЭы. Ол 7970 э/сьыы ^ облысы, ^рыс оудянындазы 9 о^ыл<)а ксл- Э/. 777ьшк:снуя/яс^/ &/оскно()а^ы 77.7С. Тфуяскоя кюлм^ммгямк лиэрбмс со/^ы 6 ордасын()<жы ясмхоло- ^мя кафсдрасыны^ асямрантяурасына ^олдырыя, 793# з/сылы - А ( Ум/мнскимдй? ясмхоло^мясы^ ')<. <« /яа^ырыя/яа ж*<зз- дмссср/яа^мялы^ ж*умысын ^ор^ады. 262
%?яазды% ж олын а/пындагы Даза^ леб)а202ика инс/пи- упу/пыны^ педагогика ж эне психология ка^едрасынан бас/мо ды. ^о^ен/п/, .мемгеруиас; болды. ^л одан со^, РеспублмАгаль^ А1дтм^ агар/пу ко^иисарыны^ б/ршм// орынбасары, б:рнеи/е ом- дон кейш Л1мнмс?яр;, Даза^ ССР Сыруп^ы /супер .мынистир; ^ыз- ^е/пупер/н атпу^арды. 7олеген 7эж/бай^:ына 7949 жылы прфессор ап?агы бери- д:, бес жыл отпкен со% (\"7934 ж^ Даза^ ССР Рылым академия- сыны/^ оха^еии.н болып сайланды. С.М ТСирон а/пындагы %аза% л^е^леке/пуп/к унинерсиупе?п:н^ рек/поры д^/ндеп?/н а?п;%%7ды. 7934 жылдыц у^азанында Г.7эж/баен Даза% Т^СР Ай/нис/прлер ке^ес/ тпорагасымы^ орынбасар ^ыз^е/п/не ^ай/па /пагайындал- ды. у4л, 7937-7967 жылдары Унд/с/пандагы СССР елид/нгйм% ке^еси//с/ болды. Одан келген со% о^и/р/н^ со^гы кез/не дей!н Даза% л^етилеке/п/п^к унинерси/петп/н^ педагогика ж эне психо логия ка<%)едрасыны%процессоры ж эне .ме^геруиас;' болды. 7)мм^дар галььм 7962 жылы педагогика гьмымдярын^ док- /поры а/пагын алуга жазган л^онографиялы^ е^бег/н ойдагы- дай ^оргады. Даза^ ССР 77едагогика /^огамыны^ презмден/п/, Жогары ж эне арнаулы ор/ма бм^м л^ннисупрл/г:н^ педагогика ж эне психология саласындагы д(е?подика1 ы^ соне/пж/^ предсе- да/печ сия^/мы б/рсыпыра ^огамды^ жумыс?пср атп^арды. Е^бек Т^ызыл 7у, А^р.мен? ^елг/с/ ордендершен ж эне ,ме- да^ьдарл^ен наград/палды. Ырнем/е ре/п Даза^ ССР Жогаргы Соее/п/н^ депутпа/пы болып сайланды ^7947-793^. 7.7эж;баен алгаи/^ы гылы^ми зер?и7леулер;нен бастпап-а^, о^ыган к/тпаптпарына, назарын аударган ;р; психолог/ларына оз;но;к /палгажмен, кез?$арасымен фарады. Мыса1ы. «7^/7. Уи/инскийд/^ педагогика^ы^ психологиясы^ /парады /па^дауларын ЦилосоЦия гылымдарыны^ доктпоры Б'удилона СССР 77едагогика/:ы^ гылымдар академиясы- ны^ акадел^иг/, прфессор Я Л /1наньее?яы% психология /марн- хына арнаган е^бек/пер; дэрежес/нде екен/н а/пап корсе/ппи. Себеб;, «Ол елшйдег/ ж эне 777ыгыс Ееропа елдер/ндег/ психо логия гылыми саласындагы экспериментпалды^ зер/пупеулер^иен жетпе упаныс екен/'н бай^/пумы^ - дейд!.
Осыпан бяйланыс?яы с?яубен^я/мер^е эксиерммен^иаяЭы^ исмжоло^мя курсым окы/яубы бея /иоуыя, о/<у ^ролын жгазбы. Соны^ б/р/ - «К*Л Ушмнскммб^ небо^о^мкллмк яс^го- ЛО^МЯСЫА) люно^ряфмясы ебл 717эжчбаее/иы^ бул е^бе^/ буки Россия не&<202мкясымы?( ^мльшм не^^з^н %для1и/ы А*./^.Уммнскммб^ иеба^о^мколык псмхоло^мясына арн^изанбык^^н, болоидзк ус/я<дзбар мен ,му- ЗЙЛИ^берб! О/Ианбык небо^О^МКОЛЫК пемхоло^мясыны^ озек/ш ж эн е нробламолмк л^зеелелбр.мен тмяныстиырубо ерекше роль аккорды. Ек/нм/; жазынан, реснублмкабозм жолны лсихоло^мя зыльшыны^ м^ериену/не, ба<?ы/иыны^ бурые к<злын?иясуь:ня «.-< ыклолын ?лм^йб/. ^л, бул е^бек/иерб; РСФСР Лебо^о^мка <?ы- лымборы акабеммясыны^ /иолык .^ум/ес/ профессор В Л^няньее «717эж*^б<зее леюголо^мя 2ылымыны?( ^иармжынба /яу^зым/ рети А*.^7. Ушмнскимб;?? неба^о^мколык /леормясыны^ исмхоло<?мя7ы^ не^лбер^ э/сон;нбе лоселе ке/иербл Ол орыс/яы/^ улы леба202ы- на шынамы сум;сленмлл/клен кяряи, онын бам .мураемн, аск^н .мукмя^и^ыль^ен зер^и/исм албыА), - деп багалады . Республикамыздагы педагогика гылымыныц дамуына тым кенже цалып келе жатцан саласы - педагогика тарихы, оцу-агартудыц проблемалары ед1. Осыны туонген Т.Тэж)баев 1950 жылдардан бастап-ац, К,азацстандагы педагогикалыц ой-п1юрд1ц, оцу-агарту 1С1Н1Ц дам уы мен мектептер тарихын зерттей бастады . Эз)Н1ц монографиялык; ецбепн де Х!Х га- сырдыц еюнш! жартысындагы К^азацстандагы агарту )он, мектептер тарихын, педагогикалыц ой-п1юрд1ц д ам у пробле- масын саралайды . Сондай-ац, Шоцан Уэлихановтыц, Абай ^унанбаевты^, Ыбырай Алтынсаринн)ц философиялыц, психологиялыц, педагогикалыц кезцарастарына арнап б1рне- ше гылыми мацалалар жазды. 1957 жылы «Абай Кунанбаевтыц философиялыц, психо- логиялых; жэне педагогикалыц кезцарастары», ал а р ад а б1р жыл еткен соц, «XIX гасырдыц еюнш! жартысында К^азацс- танныц агарту )С) мен м ектеб1Н)ц дамуыж деген ецбеп кепш1- Л)КТ1Ц цолына тид1. Кец ауцымды гылыми зерттеулер1нде мектептер жуйес!- дамуыныц ез!не тэн жацтары, турл! аймацтар мен оцу орын- 264
дарына багынган оцу-тэрбие мекемелер1Н1ц ерекшел1ктер) жан-жацгы керсетшген. Сол кездеп бук1л Россиялыц мектеп тер жуйес1н!ц б1р тармагы болганын жан-жацты д эл елд еген . Сонымен б)рге Х!Х гасырдыц еюнш! жартысындагы цазак; ара- сындагы агарту ю! цапай дамыганын, оган орыс галымдары цаншалыцгы эсер елп, оцу 1С) цапай журпзшгеы айтылган. П роф ессор Телеген Тэж1байулы мол бш1М1н, асы л ойын, бай тэж1рбиес1н шэк!рттер)не оцыган дэр1стер1нде д е ш ебер пайдаланган. Сондыцтан пр оф ессор М .Балацаев «^азац тш1 мэдениет1н1ц мэселелер!» деген ецбепнде: «М.О.Эуезов, Т Т. Тэж1баев лекция оцыганда, студенттер цит етпей отырып, суйс1не, ынтыга отырып тыцдайтын, олай тыццаушыларын жалыцтырмай, цызыцтыра, ел)кпре сейлеу- ге 61Л1М керек, шеберл1к кереки деп орынды ескерткен. Ал, осындай ецбектер!, творчестволыц !здену1 М.Муцанов, Е .Суф иев, Э.Асы лбеков, К.К[ойбагаров, С.Д.Пименов, Г.М. Храпченков сияцты талапты галы мдарды даярлауга, Орта Азия Республикаларыныц кептеген мамандарына гылыми басшылыц жасауга жагдай жасады. Сондыцтан ул кен устаз )1эм цогам цайраткер!, дипломат, академик-галым Т.Тэж1баевтыц жуз1 цандай жарцын бол са, ойы д а сондай айцын, сез1 д е сондай сыныц, сыпайы, эр! салмацты, бш1м- Д1 мэдениетт) болганын бэр1М1з д е сез1нуге, багалауга М1н- детпм)з. Сондыцтан цазац халцыныц аяулы улдарыныц б1р1 Т.Тэж)баевтыц жарцын ем1р1, гылыми мурасы, бэр1М!зге улп болуга ТИ1СТ). Ж олмухан ез1Н1ц устазы Т.Тэж1баев жайлы он шацты к!- тап жазып шыгарды. Мектеп, кеше, гимназия, бал ал ар уЙ1не ес1м!н берг1зуге куш салды . Жыл сайын туган кун!не арнап гылыми конференция уйымдастырады. П роф ессор ^убыгул Ж арыцбаев екеу) Тэж1баевт)ц бар ецбепн 10 томдыц еип жи- нацтап дайындады. Ж .Туркпенулыныц устаз алдындагы шэк1ртт1к парызы, адалдыгы жэне гылыми мурасын зерттеудеп 1зденпшт1п цайран цалдырады. «Теклден тект) туады, тек л л к ата жолын цуады» демекш! Ж олмухан агада тект! д е цасиетп бабал ар ды ц урпагы, 1зп- Л1кт) рухани орынбасары . -**** 265 051-18
Атацты емш1 К,уртца тэу)п Султанцожалы жайлы кеп де- рек - маглуматтарды урпагы Жолмухан агадан алдыц. Жыл- ма-жыл Куртца тэу1п кесенес1не барып цуран оцытып, жиын етюзед!. П роф ессор Шэкен Шынтаевтыц уйымдастыруымен К^азацстан халы к; емш ш ер цауымдастыгына Куртца тэуш ес!М1 бершд!. Сондай-ац, Куртца тэу!п атындагы академия цурылып, оныц вице-президент! болып Жолмухан Туркпе- нулы сайланды. Бул гылыми уйым б)рнеше ш етелдерде халыцаралыц конференция етюз)п, онда Ж.Тур1кпенулы 136 ж ас жасаган гулам а емш! атасы Цуртца тэу<п жайлы баянда- малар ж асады. Болашацта Куртца тэу!п жайлы дер екп жэне керкем фильм туа р у, К1тап жаздыру сияцты усыныс-ойлары бар. Алаш ардацтылары цазац ел) уш!н курескендер жайлы 613 ж ете бш е берм ейлн мэл!меттерд! айтцанда тацгаласыц. Ца- зацтыц улттыц аграрлыц университелне сол университетпц ректоры болган О раз Ж андосовты ц ес!М1н бер у керек деген усыныс - тшеп де орынды. Мухит туб)нен маржан Т1згендей - ол юс) ацыл-ойдыц кен). Майцы би, Т е л е би, цаз дауы сты Цазыбек би, Эйтеке билер- ден бастап бупнп Г.Еам , М .Ж олдасбековтерге дей)нп ше- шендж енер жайлы туйдек-туйдек салмацты ойлар айтцанда мундай устазы бар шэюрттер шын бацытты-ау деген ойга цаласыц. Адамгерш)Л)г< бшк, достыцца б е р ч т п н титтэй!нен б!рге оцып, б!рге ескен жан досы Туманбай М олдагалиевиц оган арнаган мына б!р елец!нен аныц керуге болады. Мен сагынып журем<н Жекен сен), Д ос деген дер ем!рд)ц екен сэн1. Сонш а мен!ц досы м бар бш ем )штей, К^анша бол са ауд ан д а екен саны. Сен «Цайраттыц» баласы ец Жекен деген, К,арызыц кеп халцыца етелм еген. Байцап турсац жан досым, асыл досым Жекен аз-ау иыцпен кетермеген. Кунде ойлайсыц тулпардыц шалысцанын, Жайрацдаган жастыцтан алыстаган
Елге берд1ц барыцды ж ас урпацца, Тапцанынды кун сайын табы стады ц. Асыл тулпар алмасын неге тыныс, М1нез1н мен цимаймын желге туыс. Эз)чдеп байлыцты елге беру, Азаматтыц цолынан келепн 1С Сен соларды ч б1р1ач б1зден шыццан, Т эр би еч д е аз е м е с кезден уццан. Бэр! сен1 жабыла мацтар ед< Сен жайында сурасац бул халыцтан Агайындар ез1чд1 ардац тутты Жарылцаган жасынды абден уцты Кектемдеп царсы алган жер бацытты Эйелдерге унаган ер бацытты С эл тыццайыц Жекеьщ! сыр угалыц Улылардан туады улы халыц. Сол бацытца Туманбай цол согады, Журепце досыцныц толып алып. Ол к)С1ге арналган мундай жырлар Тум анбайда д а, басца ацындарда жетерл1к. Бэр1 Жекецн)ч би1к тулгасын, к1рш)каз адами бейнес1не алгыс айтады. Иэ, аганыч алды ац жайлау. М1не, мен<ц д е эрб)р шыгар- мамды оцып, Т1леу1мд1 тшеп, ац батасы н бер1п журет1н асы л агам Ж олмухан Туржпенулы 86-га кел1п, ел ацсацалы, абы з оцымысты атанып отыр. Сырым мен муцымды бел1сет1н мен1 еркелет1п, элпеш тейлн, удайы багдарш амдай ацыл-ке- цес1н бер<п, жыгылсам - суйеу, ауы рсам - д е м е у болаты н агама, айтар алгысымыз ш еказ. С<з бар д а асцар А латауга суйенгендей куй кеш ем13. С<з гумыр бойы тец1репц1зге шам- шырац-кун сеюлд! шапагат тепп, мей1р1м-шуац сыйлап, жац- сылыц тшеп ж уреаз. Мундай гибратты гумырдан алар енеге, улп кеп, е т е кеп-ац. Ж амбыл ата жасына желп, м эр тебеч 'з бшктей берс!н ардацты ага!
СЭЗ! - АБЫЗ, 03! - АЦЫЗ Аубай Байгазиев аганы сагынгандагь! сы р О детте тацгы сагат тогызда тел е фон шыр е те цалатын да, тутцаны ке- терсем Аубай ага: - Ассалаумагалейкум! - деп, менен бурын сэл ем бер ел н . Екеум13 ел, мен жер, еткен-кеткен жайлы эцпм елеап кетем 13. С агат тогыздан цалмай, жу- мысца ертецм ен келем1н. Ага д а не болса соны сез елп, мыжып турып ал май, нацты-нацты жагдайларды баян- дайды, жазганы бол са берю Ж1берел- н)н айтады. Иэ, 1995 жылы сол кездеп Алматы облысыныц эюм) Сер1к Эб1кенулы Умбетов цасыма ею ацсацал Заманбек Батталханов пен Бекболат Турысж ановтарды цосып б е р т , Шымкентке Ж1- берд). Бэйд!бек баба кесен еан е 2,5 млн.течге облы с журт- шылыгы жинап берд1. Очтуст1к е ь ф д е б1р апта бойы Бэйд1бек баба, Домалац ене бей1ттер)нде болып, цасиетл жерлер1н араладыц. Сол сапардан кей)н, осы Бэйд)бек бабад ан тарайтын урпацгар- дыц шеж1релер1Н жинау туралы ой кел)п, Сер1к Эб)кенулына усыныс айтып ед1м, ол юа «Аубай аганмен ацылдас, сол юс1 бул улкен жумысты алып шыгады)>, - дед). Бэйд1бек бабадан тараган урпацтарынан Асанбай Аскаров, )збасар Балтагулов, Заманбек Батталханов, Сэрсенб! Даунов, Еркеш Мэмиев, М арал Ысцацбаев, Бекболат Турысжанов жэне басца д а цы- рыц шацты елагалары н жинап, ацылдасып, б)рнеше мерте кец есе келе осы бабад ан тарайтын урпацтар шеж!рес1н жи- науды А убай агамызга жуктед1к. Эйткен!, ол юс< отыз жыл- дан бер1 осы ба б а л ар шеж)реон жинап журелн1н жацсы 61- л е л н б 13. «Бэйд1бек баба - алып бэйтерею) атты ататек-шеж!ре жинацтыч кептомдыгы жоспары жасалып, цызу жумыс бас-
талып кетт1. Ол кезде мен халыцаралыц Ж амбыл цорын бас- царатынмын, бул жумысца кецсемд! бер1п цойдым, эр) комь- ютерде терпзем1н. М)не, соныц нэтиж еан де аз жылда «Бэйд1бек б а б а - алып бэйтерек» атты сериям ен б1рнеше том ютаптар шыц- ты. Ал Шапырашты ел)Н)ч шеж)рес1н алгашцы болып, Аубай ага шыгарып, кей1н толыцтырып, ем)р1Н1Ц соцында баспага еюнш! басылымын тапсырып келп ед). Атацты баты р , аты б1р е л ге уран бол ган цолбасш ы ^арасай бабамыздыц 400 жылдыгы жацындап келе жатцан- да, Аубай агам «Царасай батыр 13)мен№ атты мэдени-тарихи экспедиция уйымдастырып, ею жарым жыл ел1М1зд)ц тукп)р- туктр!н аралап, цасиетт) жерлерге тэу елп, мол материал- цужат жинадыц. Ец улкен олжамыз - ^арасай батырдыц б е й т н таптыц. Бул юте сол Кекше е ь ф н д е п жазушы, цогам цайраткер! Ж абал Ергалиевлц ецбеп елш еуоз. К,арасай батыр б е й т жатцан Солтустж Казахстан облы- сы, Айыртау ауданындагы Айыртау тауыныц етепне арнайы б1р топ урпацтарын бастап, Аубай ага ерлп барып, бел п тас орнатып цайтцан ед1. Кей)н сол ж ерде цазацтыц цос батыры - Царасай мен аргын Агынтай батырларга улкен кешенд! кесенен) халыцтыц жогын жоцтауга бей)м туратын К,айрат Саты балды бауырымыз тургызды. ^ 269<***— —
А убай ага Республикалыц «К^арасай батыр» цорын басца- рып, алты Алаш ца аты кеткен алып ^ ар асай баты р ды ц 400 жылдыц мерейтойын етк1зуге ерекш е атсалы сты . А лм аты да жэне Таразда батыр бабамыз жайлы гылыми- теориялыц конференция етюзшд!, Узынагашта атына заты сай, би к тугырлы айбарлы ескертюш орнатылды, б<рнеше ютаптар шыцты. М1не, осыныц бэрю басцарып, уйымдасты- рып, басы-цасында Эукец журд1. Айтцанын ютетпей, ойга алганын орындатпай тыным тап- паушы ед1, басцаларга д а цозгау салып, кецшге жацпаганын тже айтатын алм ас цылыш ед)-ау. Эз1 туып-ескен К^арасай ауданындагы Эйтей ауы лы нда меш1т салуды, оны салтанатты турде ашуды уйымдастыр- ды. Эйтей баты рды ц ерл1п мен ем)р!н зерттеп, «Эйтей б а тыр» атты ютап жазып шыгарды. Эйтей батырдыц б е й т н е кесене тургызды. Шапырашты Наурызбай батырдыц 300 жылдыц мерекес1не орай Цазац- тыц эл-Фараби атындагы улттыц университеинде гылыми- теориялыц конференция етюзуге, Алматы облысы, Жамбыл ауданындагы Цозыбасы тауыныц Басбатыр асуындагы б тк Царауылтебеге арнайы ескертюш тургызуга ерекше ынтасы- мен юр1СТ1. Куртца тэу1п, Кешек, М едетбек батыр, Андас датца, М едеу мырза жэне басца да тарихи тулгалардыц бей1ттер1н тари- хи тургыдан нацты аныцтап, басы на белп цоюда кеп ецбек С1Ц1РД1. К^айран, А убай ага!.. Кандай цайыспас цайсар, Ж1герл1 ед1Ц)з... ^айыспас цара нардай е д 1Ц13... Кел1н-бала, немерелер1Ц1з опат болганнан кейю, куй1к !шке туап , д ер т айналдырганда д а сыр б ер м ед 1ц13. «Ауру нар атанды д а шект1ред1» дейд! гой. Б1рац, С13 иш мед1Ц13, бу- плмед)Ц)з, ауру-сырцауыцызды ем ес, ел-журт цамын ойлау- мен болдыцыз. Аягыцызды цара саннан кес<п тастап, бал- дацпен журю цалганда д а мойымай, кепш1Л1кт)ц кекейкеси мэселес1н ойлап, ип 1стерд) шешумен айналыстыцыз. Арыстанныц б ел п а - артына царап ацырмайды, \"а 270
Ер-батырдыц белпс< - цос екпеден оц тисе д е, душпаны- на сыр бер)п бацырмайды. С13 лк турып, лп-лк тузу дуниеден етт1Ц13. Гибрат гумыр, шеж1ре кецш, дария ацыл-енеге, елагалыц цасиет-цад1р1ц13 - ел 1М<зге ацыз болып цалды, ага. Э з1Ц)з ескен Цаскелец цала- сындагы узын эдем! б1р кешеге ес)М1Ц!ЗД1 берд). С 13С13 М1не, уацыт зырлап ел п жатыр. С)зд)ц орныцыз да, 1С1Ц13 д е белек, ерекш е ед). Т*1р1 болсацы з буг!ндер 80 жасыцызды м эр е-сэр е тойлап жатар ед)к-ау... ^айсыб1р1н айтайын ага, а з жинаган мацал-мэтел, елец, ацыздар, ше- ж<релер - урпацтан-урпацца цалар киел! дуниелер, мэцгш1к гибрат. Аубай ага цайтпас цайсар иес1, улкен цайраткер ед1. «Жац- сынын, алды - кец» демекш! кеп, е т е кеп адам га шапагатын ТИГ)ЗД1. Ацын Нэз1кен Алпамысцызы ютабыныц тусаукесер1н етк1- зу уш1н не 1стер1н бшмей, А убай агага барганда бар м эсел е- С1н шеш1п, кел)ст1р1П турып ацын кеилн дурюрелп етк131п бер- д). 6з1 елецдер1н жатца айтатын, жацсы керет)н Жарылцасын Аманулыныц к!табын шыгаруга д а цол ушын берд1. К ецеап <с басцару - келел! елд1ц белпс!, Жумыла жумыс атцару - ер ел 1елд1ц белпо. Адам гумы- ры - оныц )стеген 1С)мен елшенед). А убай аганыц азан шацырып цойган аты - Э бубай . Ол кю 1937 жылы цараш аны цж елонде Алматы облысы ^аскелец (цаз1рп ^арасай) ауданы, Эйтей батыр ауы лы нда дуниеге келген. Экес! Байгазы Улы Отан согысынан оралмай жастайынан желмш1л1кт1 кер1п ескен Аубай, Цаскелецдеп б ал ал ар интер- натында тэрбиелен1п, А бай атындагы цазац орта мектеб1н 1956 жылы б т р д 1. Терт жылдыц эскери М1нделн орындаган соц, 1965 жылы Цазац мемлекетт)к ауылш аруашылыц инс- титутыныц электроф акультелн б тр )п , )^азац Республикасы энергетика жэне электрленд1ру мекемелернде ецбек етл. 1975 жылдан партия жэне Кецес органдарында лауа- зымды цызметтер атцарды. Алматы цаласы Эуезов, М едеу аудандары эк1мш)Л1пнде бел1м бастыгы, аудандыцхалыцтыц бацылау комителн!ц терагасы , Цазац М емлекелчк Ж оспар-
л ау комителнде бел1м басцарды. )^азац Республикасы Даму (Эксимбанк) банк эюмш1Л1к департамент1н1ц бастыгы болды. 1972 жылдан бер1 цазацтыц туп-тарихын, шыгу тепн, та- рихи генеологиялыц дам у багыттары мен ататеклк-шеж1ре- ан зерттеп, жинастырумен айналысты. 1998 жылы Мекке-Мединеге барып, цажылыц парызын орындап цайггы. «Ауыл шеж1рео«\", «Демалыс«\", «Эйтей батыр«, «Бэйд1бек б а б а - алып бэйтерек«, 1-том, «Шапы- рашты« деген ютаптардыц авторы. ^андай )сп цолга ал са д а аягына дей)н шыгарып, тия- нацтап б тр ген ш е жан таппайтын. Э а р е с е «Бэйд1бек баба - алып бэйтерек» атты шеж1ре ютапты жинап, К1тап е т т бас- тырудагы жанкешл орасан 1зден1мпаздыц жумысына тац цалуга болады. Узац ж ылдар бойы лрнектеп жинаган ецбепн одан эр1 ж алгастырып, Бэйд1бек урпацтарынан кей)н, Ж алайы р, ^ацлы, Шацышцылы, С1ргел), содан кеЙ1н бук1л цазактыц б1ртутас шеж!реан жинап, жеке-жеке кептомдыц шыгарсам деген арманы бар-ды. Оган дайындалып, кептеген дерек, мал)мет, цужаттарды жинап та цойган болатын. Буюл ел шеж)рес1 жайлы цандай сурац б ер сец д е, егжей- тегжейл! тер ец б1леин керем ет шеж1реш) - тарихшы ед1. Соцгы жылдары Аубай ага ацыз, гибратты эцпме, мацал- м этел дер жинауды цолга алды. Эз1 ацы лдастар алцасынын, мушес! болган «Щазац батырлары» газелн1ц эр санында танымдыц-тарихи материалдар жариялауды эдетке айнал- дырды. Ай тунде керек болса, ацыл кунде керек. Аубай ага аспан- дагы жарцыраган кундей кепшшкке меЙ1р1м тепп, шапагатын шашып туратын ацылман тулга ед1. Ж асыганды цайраттан- дырып, жылаганныц кез жасын сурлп, ел1не-журтына жац- сылыц 1стесем деп, туратын ерекше табигат жаратцан асыл жан болатын. Айлар д а етер, жылдар д а жылжыр, уацыт керуен! б1р эуенмен алга журе берер. Дегенмен д е халыц журепнде, ел еа н д е Аубай Байгазы- улы е а м 1мэцп цалары ацицат. - 272 -
С<з, бупн би)к-би)к тауларды ц ар жагында аппац буйра булттарды асып, тэкэппар да басы мэцп муз-цардан дулыга киген гажап шыцга айналып кетлц)з-ау... С)з, тым би1кте, шырцау кекте мына б1здерд)ц, жер атты т<рш)л1клц мекен1не кез салып, багы т-багдар болып турган - улы рухца айналдыцыз. С 13Д1цанша сагынып, ацсап, керпм1з, жуздес)п, дидарлас- цымыз келсе д е, тым би1кке, шырцап би1ктеп кеткеназ. С)зд1 булт жасырып керсетпейд). ...М<не, тац атпай жумысца келд1м. Т ел еф о н ун аз. С 13Д) ойлап отырмын. С ейлеспей , пш рлеспей б1р кун1М)з етпеуш! ед1. Кеч1Л1м шерл), кез!мде жас, кеюрепм толы сагыныш... Эл) С13 ж еы нде айтылар, жазылар дуниелер, естели<тер кеп, ете кеп, ага!.. *<е 273 *\"
ЖАНА АЛМАЙ КЕТКЕН ЖАНАРТАУ Ж умыс кецсем е 1зетпен рухсат сурап б1р апай юрд1. Жуз)- нен парасаттылыц, теклл)к бт1нед). - Нагашыбек мен) танымайсыц-ау, сен1 сыртыцнан жацсы бшем1н, жазгандарыцды оцып турамын. Мен ^апуза С ейдах- метцызы деген апайыи боламын. Экем Сейдахм ет пен оный 1Н1С) Саги долла екеу1Н1ц жазган елецдер1н, мурасын саган арнайы керселп, берш кетей)н деп, эдей! келд)м, царагым, - дед1 баяу дауыспен, баппен. К^апуза апай сексенге кел1п цалса д а эл1 лп-пк, ширац, зердес1не сонау цилы-цилы кезецдерд! жацсы сацтай бшген цасиетт) ж андардыц б1р1 екен)н аныц ацгардыц. Экес! жайлы, атасы Ысцац цажы туралы, халыц жауы бо лып атылып кеткен экеан1ц 1Н1С) Сагидолла жайлы эцпмелей бастады. - Экем С ейдахм ет Ысцацулы 1896 жылы 12 желтоцсанда Жет1су уез1, К^астек болысыныц 9-ауылы - К^расуда туган. Атасы Атымтайулы ^асцарау Буцарадагы дни семинарияны бтр ген , оцыган адам ед1. Балаларына жацсы бастауыш 61- Л1м берген. Атасы 1913 жылы 8бджэр1м деген баласын ерлп, Меккеге барып, цажы болып цайтады. 1915 жылы мектеп сал- дырып, бапаларды оцытпац болган, б1рац патша жендеттер! мектеп цурылысын тартып алып, улкен циянат керсетед!. Сейдахм ет 1916 жылы Цастек болысында Сатай Цараш- улы бастаган улт-азаттыц кетер<л1ске цатысады. С ол кетер!- Л1сте цолга туоп , б1раз уацыт патша тутцынында болып, азап шегед). Патш аныцжарлыгымен ^астек болысынан 1000 ца- зац ж)Г)ттер) цара жумысца айдалады . Б1рац ол жолда цатты ауруга ушырап, уйге цайтады. 1920 жылдары Алматы цаласындагы губерниялыц педа- гогикалыц курста оциды. Бул курста цазац, цыргыз, татар, ез- бек, уйгыр, т.б. цырыц рудан цуралган адам д ар оцыган. Ол курстыц мецгеруш)С1 цазацтыц ардацты азаматы , агартушы Бшэл С у л е е в болган. Бул курсты б)лргендер мугал1мд1к ма- м анды цалады . Курсты б т р 1а м е н С ей д ахм етл К^астек болы- сынын №3 Уцпртас ауылына Ж1беред1. Ол Уцпртаста 75 оцу- шы жинап, мектеп ашып, мугал1м болады . Ол кезде мугал1м — 274 —
жепспейд). Сондыцтан жи)-жи1 ауысып, Ж е и су губерниясы- ньщ кеп жерлер)нде Ортабулац, Курт), Сары езек, ^арасаз, Ечбектал, ^арацыстац, Шиен, Цастек, Талап, т.б. мектептер ашып, мецгеруш! мугал1м болады . Ж азда, ж айлауда ер есек адамдарды жинап, сауатын ашады. Оцушыларын бш1м алум ен цатар ецбекке тэр би ел еу уш<н мектеп жанынан ки1м игет1н, агаш усталыц жумыстарын уй- ретедк Алы стан келет1н окушылар уш)н жатацхана уйымдас- тырады. Ол 1920 жылдардыц 1Ш)нде партияга юрген. 1931 жылы партияны басца элементтерден тазалау кез1нде Сейдахмет Ысцацулы молданыц туцымы деп партия цатарынан шыга- рылады. Аз гумырыныи !Ш1нде (50 жас, 1947ж.) кеп цысым керд1, молда туцымы, цажы туцымы деген ат артынан цалма- ды. Ага, !н<лер1 \"халыцжауы\" дел)Н)п, турмеде болды. С. Ысцацулы енерд! жацсы кер1п, ш еказ суюш! ед1, домбы- ра тартып, елец айтатын. Жамбыл, Кенен, Умбетэл), Сариев сияцты ацындармен кездесш, елецдер!н тындайтын. Оз! д е ел ец жазатын, б1рац елендер! аз сацталды - деп, эцпм еон айтып ^апуза апай э к е а Сейдахметт1н сурет1н берд). Мур- тын ширатцан, келюи д е келбетл дидарлы ашыц кен мац- дайлы Ж1пт агасы сур етте м ей1рлене царап тур. Цаз1рп Аццайнардан тем ен Сам сы дан жогары Тарасу деген жерде елд)мекен болган, сонда Сейдахмет балалар оцытцан. Кей1н заман астац-кестецге уласцанда ею тай ца- занды б 1р-б)р)не тец кер ю л р т, !Ш1не тола неш е турл! кггап, цуран, цолжазбаларды салып, сыртын царамаймен майлап, уст1н текеметпен орап, ж)ппен буып ею цулаш теренге цазып кем1п тастаганын ез кез1ммен керд1м, - дейд! )^апуза апай. Уйлерше Жамбыл, Кенен, Умбетэл! басца да ацындар та лай кел1п ел ец жырларын айтцан. С ейдахм ет Ысцацулы 1916 жылгы кетершюке цатысцан, кей1н ол жайлы улкен е с т е л к жазып цалдырган, арнайы елец! де бар. Сейдахмет Ысцакулын мэцп есте цалдыру уш1н ел-журты б)р ауыдцагы кешеге, б р мектепке еам1н берсе дурыс болар ед). Цалдырган мураларын жинап, жэне ютап еип шыгарган Да жен.
ОМЧРГЕ ГАШЫЦ А^ЫН Белпл< ацын Шекербек Садыханулы жайлы О, ем/р саган гаа/ь/%пь;н, Ке^/л/мд/ к е т е р тась/т/(ь/н. С ез е м е с маган %ыь/нбь/%, Шабь/т/(а м/наен куй/мд/ у^. /(иь/нбь/гь/ннан ^орь//(пай, Дрманга е р т е ась//(ть/м, - деп жырлаган ацын Шекербек Садыханулы 1936 жылы 23 желтоцсанда Жамбыл облысы, Мерю ауданыныц ^остогай ауы лы нда дуниеге келген. А лм а ты жогары партия мектебн б тр ген . ^азацстан Ж азушылар ж эне Ж урналистер одацтарыныц, У. Багаев атындагы сый- лыцтыц, Ж амбыл атындагы халыцаралыц сыйлыцтыц л ау реаты, )^Р М эдениет цайраткерк Луговой тем1р жолы бек ет1нде царапайым жумысшы, Ж амбыл облыстыц «Ацжол», Мерю аудандыц «Мерю тацы», Алматы облыстыц «Жепсу» газеттер1нде корректор, эдеби цызметкер, бел1м мецгерушю) болып ецбек еткен. Алматы облысы карасай аудандыц «Заман жаршысы» газет)нде бас редактор болды. )^аз1р цурметт) дем алы ста. «Тэу1п пен дэр1гер» атты туцгыш поэмасы «Ж ас алаш» («Лениншш жас») газелнде 1958 жылы жарыц керген. Алгаш айтыскер ацын рет1нде танылган. Айтыс елецдер) «Ацындар шыцты айтысца» (1958), «Айтыс» жинагынын уш1нш1 (1960) ютабында жарияланган. «Экем меыц» (1975), «Мурат» (1978), «Алтын шацпац» (1980), «Найзагай жарцылдары» (1982), «Аманжолдыц ерл1- п» (1985) атты жыр жинацтары жарыц керген. Соцгы жылда- ры «Жайна, жасыл дуние», «Дуние дэурен», «Мен)ц Шэр- кул1м», «Алтын шапац» жэне «Аццу арман», «Мен ем1рге гашыцпын» атты жыр жинацтары оцырман цолына тидк Ацын аз жазады, аз ж азса д а саз жазуга тырысады. Сан- нан гер) сапага, жазган елец-жырларыныц кер кем д т мен ай- тар ойыныц нацтылыгына кеб!рек кенш белед!.
ЭС1Л1, цолына цалам устап, енер ел к ео н е, э д еб и ет элем)- не цадам басцан эрб1р адам ез)Н1ч «тырнацалдысын» ел ей ней бастайтыны табигат сыйы деуге келедк Эйткен), ел еч адам ны ч енебойынан, журек тупю^ нен цайнап, шымырлап шыгатын мелд1р булацтай нэз1к сез1м... Керкем ллд1 цастерлеу, кел1СТ1 се з цурау, кеч'л тупк1р)ндеп мыч толцыган ой и)р1М1н таза, м ел д 1р куй1нде цагазга керкем оймен эспеттеп т у а р е бш у циынныч циыны. Э й тсе д е ацын гумырыныч цызыгын д а, цайгысын д а, ащ ысы мен тэтт1ан д е, суыгы мен жылысын д а ез елечдер)нде жетк1зе бшген. Осындай сэттер1н ацынныч «Т'р! ж урсем жылармын да, ку- лерм!н», «Агаш тардычузш тжапырагы», «Эм1р1мн1чбелпаз цанша бары», «Мучды боп сочгы кезде барамын ба», «Ке- ЧШ1МД1 булт торлап цамыгамын», « Э л м есе д ей м 1Н елеч!м» атты елечдер)нен кере аламыз, ацынныч 'ШК1 элем1не ю рт кеткендей эсерде цаламыз. «Жумац - ананыч аягыныч асты нда» дейд) д ан а цазац. Ана тацырыбына цалам тартпаган ацын кемде кем шыгар. «Есей)п кетсем д е мен саган сэбимш» деп ацындар жырла- гандай Шекербек Садыханулы былай деп ез анасын жырга цосады: Асы л ана! Сен туралы айтатугын сез белек. Сен1ч тулгач би!к эр1 басцалардан езгерек. С е н 1ч мынау айдай аппац жанычды, Сезетугын, керетугын кез керек! Армансыз адам болмайды. Армансыз адам - цанатсыз «успен теч. Болашацтан кеп ум1т куте турып, естен кетпейлн жастыц шацты сагынамыз. Ацын д а адам , пенде. « Э л еч ш!рюн есекш! ел ге жаяр» демекш) ол д а цуанады, куронед!, жылайды, кулед). Э л еч жаздыч ба, быцсымай лау- лап жанып, басцалардыч жанын жылыт, цушагына шуац бо лып ен, еркеле дейд). Кел)п-ац цалды жасым д а, Екен гой циын бул ез1. Уцсайтын кейде жасынга, ^айдасыч жастыц м)нез!м. 277
Оныц сырлы да сыршыл елечдер! адамгершижке, ойла- нуга, жан-жагыца юс1л1клц шуагын шашуга шацырады. Кей д е е л ец д е р н оцып отырып, туп оз муцныц туцгиыгына кет- сец, кейде ем1рге шекоз гашыц боласыч. Кектем1м жазга уласып, Жазым д а кетт) цыр асып. Жастыцца басы м ды изейм1н, Алыстан жагдай сурасып. Кызыгы мол кундер-ай, Бупнде багац тур асып. Жазга ндарына царасацыз, Шекербек Садыханулы - ем1рге жещл-желп) царамаган, ауырдыц асты мен, жец1лд1ч услм ен журмей, самайды бозцырауга цурбан елп, тосцауыл- дарга тоцтамай цияга ерлей берпш ершш, ем)р суйпш жан. Уацыт, бацыт, жацсылыц, жамандыц жайлы кеп тол га на д ы. Кесемд)кке, шешенд1кке салынбай шын пейш1н, кеч1л)Н1^ кек- жиепн танытады. Ацынныи сонымен цатар кептеген арнау елеццер! бар. Оныц «Ацыз болган ерл)П)> атты Бекболат Э ш екеевл ц ру- хына арнаган, «К^айран ацын» атты ациыц ацын Муцагалига, «Гарышца ушты б1р улыц» атты цазацтан шыццан туцгыш га- рышкер Тоцтар Эубэюровке, «Сазгер» дэулеткер куйш1, дири жер Нургмса \"Плендиевке, «Сулу сез ш еберЬ ацын Туманбай Молдагалиевке, «Сыбага» атты Берд1бек Соцпацбаевца ар наган тагы басца да кептеген тагылымдыц, гумырнамалыц ж ыр-дастандарын б!р дем м ен оцып шыгасыц. Сыршыл ацын Ш екербек ага цай тацырыпты а л са да, ез1нд)к соцпац салып бар а бшген! кер1н<п тур. Ол бар нэрсеге журепмен барады , шын суйед!, куйед!, цулайды, турады, эй- теу<р немцурайлы царамайды. Автордыц цазацтыц дархан даласы ндай кец тынысты, таудыч мелд1р булагындай кэусар елецдер! оцырман журеп- нен орын алары аныц. К,аламыцыз талмасы н, жазарыцыз кеп болсын ацын ага! Адамгерш)Л)пмен, азаматтыц !с-эрекелмен айналасына цад1рл! болган, к<с)Л1к пен юш)Л)к нуры тула бойынан тепл1П турган С1здей ардацты агалар аман болсын!
елЕНМЕН ершгЕН ем)Р Ацын Есенцул Жацыпбеков жайлы эссе Мен туган жер цойнауында таулардыи, Арасында б:т:к ескен баулардыи. Казахстан картасы емес, ауел! Картасында жоц шыгар-ау, ауданныч. Барады оган машакаты мол сокпак, Содан конак кеп келмейд] коркактап. Эзгелерге айшылыц жол секшд1 9з1м б]рак жет!п барам терт аттап. Тасы ганда жан берердей жан алып, Дел к;асында агады езен агарып. Ал б1рак та келе жатыр ез1ме, Адуынды Амазонка саналып. Ак толцынын жатпаган соц агытып, «^утырганж деп ат цойыпты кагытып. Ж абыла б1р макгау айтып жатсак та, Жарыкгыцтыц жанбай койды багы тук Мен туган жер Суыктебе сыртында, Осы ауылдан келед! е с т б:р тулга. Не айтпац ец, угып турмын, конагым, Уры кулк: жылтылдайды уртыцца. - Есенхул-ау, осы ма ауылыц?, - дед:ц сен, Ерк1^ бш ан ез1ьи1 егей сез1нсец. Осы ауы лда ез1м тумай сен тусац, Омырауымнан ал а тусер ед!Ц сен. Царама, дос, мейл! елкеме тамсанып, Швейцария, Бурабайлар цаншалык... 8М1Р1М жеткен жерге дейж, ез елкем, Эз1ц жайлы етем жалгыз эн салып.
Сен1 тагы д а т у о м д е кер1п, ^ыстыгып жатып оянып кет- им. Есецпреп, отырып-отырып сырт^а шьч^тым. Аспан асты тунер!п, д ал а суыктан к;алтырап, боздап тур. Цыс кез1ндеп аспан жактан м ел д 1реп кер1нет)н жулдыздар д а жоц... «Есенкул ах;ын бул ф эниден е гп деп», та^гы сагат алты- д а Кер)м бауырым телеф он шалып оятцанда сен ер сенбе- с<мд1 бшмей сендел)п, д ел-сал болып, ез1 д е ауруш ац журе- пмд! устап еплд1м гой. Ес<ме нелер кел!п, нелер кетпед!? ^айран б1ртуар, асы л 1Н1м! Е а м е нелер к е л т , нелер кет- пед) десечш )?! Аудандык; «Екп!нд) ечбек» газелне еле^мен жазылган мысал, сы^актарыныч терт-бесеу) шыкты. Т1Л) тотияындай, елеч1нде М1Н жо^. Е л еч д еап , бул юм екен деп жургенде, ез1 )здеп к е л т л . Редакциям юре алмай ео к алдында уялып тур. - Мыналарды жазган сенб)с)^? - Иэ...дейд1. Ж епелдем е журналистке тэн цызыгушылыцпен бэр)н су- рап жатырмын. Б1рл1к ауылынан, Ш амалгандагы училищем бтрген) жача екен.. - Газетке цызметке ша^ырса^ ^алай ^арайсыц? - дейм1н. - Ол мен1ц МЭЦГШ1К арманым гой,- дейд1, уяч гана тэтп жымиган жас бозбала. - Жур онда, - деп, алды-артына царатпай редакторымыз Эб1лгазы Тогызбаев^а алып К1рд1м. О балы не, бекер адам редактор бол а ма, сына^ мерз1м1нен корректорлык;к;а к;абыл- дап Ж1б е р д 1. Бэр)М13д е жаспыз, дуршдеген к;айран кундер-ай!.. Есенцул ел е ч жазады екен, б)р1нен кей1н б)р)н усынады. Услнен )^а- лам типзе алмай талантына б э р 1М13 тэн л болып, б а с шай- ^аймыз. Сол кездер! аудандык, газетте 1стейт1н Жумабай Шаштайулы, Эм1рэл1 Смайылов, Сей1тхан Молдахметов, Рэтбек Терл1кбаев, 280
8л1мжан Даунов, Ж олдасхан Курамысов, Нуап 8бд1рахимов, Талгат Суй1нбаев, Ержан Мусаев, Манарбек !збасаров жене тагы бас^а да сол кездеп жастардыц бэр1 д е ершш рухтагы ^аламыныи жел) бар таланттар ед1. О ларга Ж умагали Ж ума- дшов, Сэдуа^ас Бигелдиев, Базарбек Атшабаров, Жуматай ^алыгулов, Ханымбуб! А)рколова, Турсынбек Ешен^улов, Ерк1н ^утпанбаев сеюлд! саца журналистер ез тэж1рибеле- р1н айтып, унем! уйрелп отырды. «Екп1нд1 ецбек» газел - та- ланттарды тауып шыьщап, улкен орбитага ушырып шыгара- тын нагыз эдеби ет пен журналистиканын лабораториясы на айналган гажап орта едк Турл) айтыс, кеш, диспут, конференциялар уйымдастыра- мыз, м эдениет уЙ1, жаздыц паркте ж астарды жинап, поэзия кеш терн етк1эем 13. 1\\/1)не, осындай ип 1стерд1ц басы-^асында Есен^ул ж урелн. Алм аты дан Оспанхан Эубэю ров, Мук;атай Жыл^айдарулы тагы басца да, а^ын-жазушылар редакцияга кел1п, апталап ж ас журналистерд1ц уйлер)не к;онып, думан- датып кетелн. Усл-услне елецдер! бурцырап шыгып, Есенкулдыц аты ау- даннан асып кетл. Балгабек К,ыдырбекулы, Шерхан Муртаза, С ей д ахм ет Берд1кулов сек1лд) аузы дуалы , азуын айга бше- ген атакты редакторлардыц ездер! Есен^улды 1здейд). Ауданды бас^арган Бекболат Турысжанов агай газетке ш ы ^ан эр елец)не таидай ^агып: «Бул бал а талай жерге ба- р ад ы )),-д ей д 1. Талант )^оя ма, Есенкул дом бы ра тартып, ^ыршащы циып тусер уытты жырымен айтыс д одасы н а кумп елп ^ойды д а кетт). Оныц эз1л-)^алжыцга толы айт^андарын ел шш алып, ауы здан ауызга жаттап, ацыз х;ылды. Республикалы^ айтыс- та бук1л елд1 тащ алды ры п, Б1ржан сал атындагы б а с жулде- н) жецщ алды. Айтыстыи )^уд1рет1мен Эзбекстан, Кыргызстан барды, бу- кш )^аза^ ел1н аралап, айтыс туын жаца б ел еске кетерген ал- гаш^ылардыц 61р1, б1р1 гана е м е с б)регей) болды. Сол кезецце руханият элем1Н1ц улкен жанашыры Мырзатай Ж олдасбековты ц усынысымен б)р топ белпл) айтыскерлер- ге «^аза^станныц халыц а^ыны» атагы бер1лд). Есенкулды Да усынган кезде, сол кездеп м эдениет министр! «Бул )ше- Д')> деп, т)31мнен сызып, алып тастаган ед).
Айтыс кершн эбден ^ыздырып, Ж1пт агасы болган шакта «Мен енд1 айтыспаймын, таза ел е ц жазамын» деген) е а м д е . Лирикалы^ сез1мге толы елецдер) жарыц керген сайын о^ырманы молайып, жырсуйер ^ауым оныц би1к талантын б)рден мойындады. Эдем) ершген елецдер1мен журтты эб ден мойындатты. Белпл! м ем лекет ^айраткер! Сер1К Ум бетов Ж амбыл об- лысына эюм болганда куттыкуап барганымда: - ^андай Т1лепи бар, ютаптарыцды шыгарып б ер ей 1н - дед!. - Рахм ет, шын ниет)Ц)зге. Есен^ул бауырым ею папка толы ел ец д ер жазып, дайындап ^ойганымен ютап ет)п шы- гара алмай жур - деп ед1м Сер)к Эб)кенулы: - Ею ютабын д а шыгарып бер. ^аржысын ез)м телейм1н, - деп, ею ютабын шыгарып берген)М13д е, Есен^ул а^ын цуан- ганнан жет1 кат аспанда жургендей жыр жинактарын куша^- тап, сел-сел елецдер<н жазды. Узынагашта турганымда сол кездеп ^аза^стан Жазушы- л ар Одагыныц терагасы [^алдарбек Н айманбаев к е л т , б)р аудан да жет1 Ж азуш ылар Одагы м уш еа туратын б)рден-б)р е^ р болгандыктан, арнайы бел)мше ашып, оныц жетекши лщне мен1 тагайындаган болатын. О сы лауазы м ды пайда- ланып Есенкулды Ж азушылар Одагына мушел1кке етк1зуге усы ны с ж асадым. С екретариат мэжш1С)н етюзгенде ол кел- мей цалды, )^. Н айманбаев ж айсац ю а гой: - Жа^ыпбековтей а^ынды цабылдамай юмд1 ^абылдай- мыз, - деп, сыртынан ^абылдап Ж1берд1. Мына турган Ал- матыга кел1п Ж азуш ы лар Одагыныц мушел)к биле н д е ал- мады, ею айдан сои ез1м алып, Узынагаштагы уй)не апарып тапсырган ед!м. Бул дал будан, он жыл бурын болган жайт едк Тацертецпан телефон шалады: - Нэке, ел у жылдыгым атаусы з кет)п барады , аудан бас- шылары ^озгалатын тур! жо^, - дейд! муцайып.
- Сен оган цам ж еме, бауырым. Бэр)н ез1м уйымдастыра- мын, -д е п , 1ске к)р)ап кетт)м. Тура туган кун1нде Ж азуш ылар Одагыныи конференц залын алып, кешт! аш арда жиналган журт симай кетт). Ауданныц эюм1 кешюп кел1п ед), отыруга орын болмай ^алды. Мерейтойы гажап эн-жыр кеш) болып дур1лдеп етт1. Мун- да Есенцулдыц композиторлыгына ерекше мэн б е р т , гажап сез1мдерге толы керемет эндер1н айт^ыздым. Туцгышбай Жаман^улов, Нурлан Э н ер баев, А^ан Э б д уэл и ев ж эне д е басца эншшер д е оныч сез1мге ершген эндер1н орындаган- да зал жарыла к;ол шапалак^ап, дур-дур кетер1Л1п кетп. Уш сагат бойы залдан б1р адам кетпей, кеш соцында Есенцул гулге к е м т т ^алды. К^олтацба алуш ы лар тым кеп болды. 1н1- с! А^ан Э б д уэл и ев кел<к М1нпзд1. Сондагы к;айран а^ынныц асып-тасып, кец1Л1 келдей шал- к;ып куанганы-ай! Аудан басш ы лары Лэззат Турлаш ев пен М ахаббат Б игелдиевтерд!ц кем епм ен кеЙ1н М. Э у е з о в театр ы н д а ул кен жыр кеш1 ерекш е с е р п т ю п е н етт). 6з1 ецбек жолын бастаган баягы «Ектнд! ецбек», бупнп «Атамекен)) газет1не бас редакторы болып тагайындалды. С енатор Л. Турлаш ев: - Есен^ул агайымыздыч еш^андай атагы жоц екен гой, - деп, цужаттарын суратты. 8з1не келгенде тым жупыны ол керект) ^агаздарды Ж1бермей, ацыры ез1м жумысына барып, кезбе-кез толтыртып, А станага жетк1зд1м. А^ыры «М эдениет 1С1Н1Цозатьо) деген атак; алып, омырауына белп такты. Елу жас^а толган кеш1н ез1м журпз1п, етюзш бергеннен кей!н: - Бауырым, алпы с ж ас мерейтойы^щы д а кей)н дурюрелп етк1зем1з - деген ед1м. Сураншы, Саурыц батырларга арналган айтыста: - Сен, Ацан ушеу1м!з енд< мерейтойычды ацылдасайыц, - деген!мде: - С1здер аман болыцыздаршы, - деген ед1 ол тэтл жы- миып, жумсак; цана кул1мареп, нурлана ^араганы ес)мде. - Наца, мен проза жазып журм1н. Проза жазуга ниет етпм , -д е д ) сонда.
- Оный дуры с шыгар, б1рах; сен цуйма таза лирик а^ын- сыц гой, - деген1м бар. Цайдан гана бшеЙ1н, бул а^ын 1н1ммен сочгы дидарла- сып, Т1лдесу)м, керу1м екен1н. ^айдан гана бтей1н тагдырдыц осыншама ^атыгез опасыздыгын!? ^айдан бшейш? Алпыс жылдыгына орай мерейтойлы^ мацала жазудыч орнына еч1реп, жер тоцпакуап ^алды^ ^ой. Буюл казак бал асы , ата-б аб а дал асы , алаш журты цайгы- шерден тецсел)п кетп.. Баягыда Гагарин опатца ушырады дегенде, бала журепм сенбей осы лай аласуры п кет)п ед1м. М1не сол сиякты бупндер!, кеч жерге сыя алмай сендел1п, еам д ! жия алмай журм)н гой. С еы ц мэчпл)к а р м а н ы ч - ел еч, енер, жазу, эн-жыр ед1. Б!рак сен жыр суйер ел)чн1ц ж урепндеоч. ^азак деген улы халык бар д а Есенкул Жа^ыпбеков ацын еам1 би)кте ас- кактай бередк Мен соган кэмш сенем1н! Алцара аспаннан тунде сан мыч жулдыздар 1Ш1нен се н 1ч жулдызыч ^айсысы екен деп )здейм1н гой сен1. Гумыр бойы енд1 сен1 ачсаум ен, сагынумен е т е м 13. Эйтеу!р, арты чда Алатауды ч туныц бастауындай меп-мелд1р, тап-таза гажап поэзияч ^алды. Соган тэубэ дейм!3... — 284
ДАСТАН ГТМЫР Зацгер Марат Нурбеков туралы Элетмб/ ^оАорьшен тя;ямрея?кен ///ы ^ ы с дгонны^ олбыно омыяАяылорбы алый кел/я/ял Добо^ынон /^ор жгоу^он, к^ря^/не д^уз /яур^он ^оАон е^/ се?<?е келмем * - Б^лор ^мын-^ыс/яау ^езе/^де .мея: ?яос/яоя у^ом/ыя кея?/я/. Дзр/н/^ босым олы^бор, - деп,/и/. Сонбо м/ем/ес/ ,жу^;р;м кел;я, Шы^ысдгон^о былом дея^я;. - /^оАоры^нон кун /яутяыло?яын, омборы^нон ом /яу?яьм<з- /иын лсонмам/зс/^. Абнбо улы обашны^ касамб/а/, ^ыры^ бо- нышяонны^ о^ьмы, борм/о ж?уря!/мья( собыры болуы керек. Л*ез-кел^ея ^мын кезде, укм* ом/иор уо^ы?яы^бо я/; ^олы^бо^ы саусо?ряоры?%ды б/р-б^рбен беске бемж соноя, бомы^о собыр, омы^о о^ьм м/о^ы/?. &? ^ымбоя:, е^ осыл, б/р-ак ре/и берыер обо^ны/( елнр/ - сен^ ^лы^бо амес яе/ Ем/к^м, ем/ жом са^он ^орсы келе олмомбы. 7ек собыр сенм( и,1^ д «л- сер^м% болсын, бор /сям собырм солыя, солжо^я?ы м/ем/, болом, - бел, ми. Шы^ысдгон нч у^олыны^ соусо^оры н <гб;р, ек/, ум/, тяар/я, бесА) - бея, ;и/?яем соноя м/ы^ыя/яы бо. - Мыно, куно/:арлорбы^ жонын %мбыл*. Уо^ы/я - /яерем/;. Енб/ б;р тямтя/яэм ^мя! е/исе^бер бос/яоры/^ ке?яед;. ^4л, о^, обол болсо^бор %ом/яо ^о/яорьшо ^сомын, - бея/я; %ойон. Эл^/ жозолонум/ылор кемж лгонны^ сетдмб; сер/ктяер/не ом- НОЛЫЯЯ!Ы. 285
Бул а ц ы з д ы мен Марат агадан еслген ед1м. «Сабы р туб1 - сары алтын» демекш! бул юан1ц ем)р) ацызга берпаз. Тагдыр тал^ысы- нан бар ауыртпалыкгы )^ара нардай кетерю, ишмей, буплмей, сынып кетпей ескен оныц гумырына кез Ж1берей1кш1. XX гасыр алапат уа^игага толы, талай отбасы ойрандалган кезец болды гой. Кецес ею м ел орнаганнан кей1н Марат агамыздыц да ата-бабаларыныц урпакуан-урпа^^а шайцалмаган шацырактары тоз-тозы шыгып, куйреп орта- сына тусед!. Экес1Н1ц экес! - М айемер а^са^ал орта дэулетт!, ел-журт- 1^а сез1н етюзе алатын, алдынан малы, тер1нен ^онагы уз1л- меген ауыл-аймацца сыйлы жан болган екен. Бурганда туып, )^ара^ия жайлауын жайлап журген бейфут ел Кецес келю - м)мен апалац-топалацы шыгады. Малма^, К,арнац, Тшеул!, Майемер атты агайынды терт ул тату-тэтл е а п жатты. Кецес еюмел ауылда калган Малмактыц бар малын тар- тып алып, «конфискация» жасайды. Оныц сол кезде уш уй1р жыл^ысы, б е с жуздей цойыныц б1р)н ^алдырмай сыпырып тугел алып кетед). ^арнакты бай ту^ымысыц деп соттап Ж1- беред). К^арнакуыц эйел! аш ты ^ а шыдамай епн1 орылган алцапта маса^ т е р т журген жер1нде милиционер керю 1^0- йып, б е с ж асар цызыныц кез1нше атып елт1ред). Ж елм )^ыз- ды кей1н детдом га етюзед). Илеул! мен М айемер ура цазып, заттарын тыгып кемед). Б1ра^ тунде былгары ки1нген еюмет адам дары кел)п, ураны ашып, бар жиган-терген1н тугел тиеп алып кетед). Сондагы урага ты ^ андары : б1р тукл юлем, б)р тукоз юлем, тон, «Зингер» лпн машинасы екен. Еюн1ц б1р1 усталып, турм еге ^амалып жат^ан аласапы ран кез. Тшеул! тунделет)п ^аргалыдагы жумысшыларга цашып тыгылады.
Шал-кемгмр цыргызга ^ашып, Ры бачьеге барып, жумыс- шы болып орналасады . М айем ер сол ж ерде ауы р жумыс, к;иын тагдырды кетере ал май ^айтыс болады . Эйел1 К^анша- йым енд1 куйеу1Н)ц орнына жумыс^а турады. Терк1ндер<не х а б а р айтып жур1п, б а л асы Нурбек екеу! К^ара су га кешш келед! д е, сонда турактап ^алады. 1941 жылы Нурбек он тогыздагы бозбал а екен, ез1мен б1рге ок;ыган Р ахат деген ^ызга уйленедк Б)ра^ сотые ерт1 лапылдап турган кез, зам андастары м ен б1рге ^ыс^а царай Нурбек те согыс^а аттанады , ауы лда аягы ауы р кел1ншег< мен шешес! ^алады. Журт Эбш ен деп атап кеткен Эбдюаги Кожам^улов пен Нурбек екеу! б!рге о^ыган, б1рге ескен д о с болыпты. Эбдюаги ага Ж амбыл атындагы колхозда узах; жыл бухгалтер болып !стеген, 61Л1МД1 д е бшпр, 1с<не у^ыпты эр1 тазалыгын ел ацыз ^ылып айтып отыратын. Сол Эбд1саги ага Нурбек Майемеров досы туралы баласы Телегенге былай деп айтыпты: - Мен1 он орап алатын азам аттар согыстан ^айтпай цал- ды, туган ел1Н1и топырагы д а буйырмады. Мен цудай сакуап аман цалдым. Б1р ауылдан 18 бала согысца аттандык;. Менен бас^а ешюм оралмады. Досым Нурбек екеум1з Панфилов- шылар дивизиясыныц ^атардагы жауынгер! болдьщ. Б1р шай^аста о^^а ушып, ел1м аузында жат^ан ж ерден Нурбек суйреп алып шыцты. К,алтасындагы ею туЙ1р к;антын аузы- ма салып: «Аман цалсац, сен енд1 елге ж етерац. Мен1ц ку- Н1М не болары белг)С13, ел-журт^а дугай сэл ем айти, - дед1. Тальч^сып кетсем керек, ес<м жиылганда аур ухан ада жатыр екенм1н, б1рнеше кун ет1п кет1пт1. Сол ею туй)р ^анттан бас^а аузыма еш тец е туспеген сияхп\"ы, аузым царысып ^алыпты, б1рак;жаным кеудем де. С одан елге келд)м. Нурбекп ^айтып кермед1м. Мен1ц жанымды са^тап калган сол Нурбек. Ес<цде журс1н деп, айтып отырмын. С ол кезде 1ште х;алган баласы бар ед1. Маратты б ш ео ц гой, эж еа ы н ^олында болды. Эже- с)н ^артайганда ^андай ба^ты десецш !. Уйден тузге кетер1п шыгарып, к е т е р т юрпзелн. М)нез1 ж)бектей, ^ыздыч М1нез)н- дей, е т е жацсы жшт болып естк Ешюмн1ч ^олына ^арамай, ез жагдайын ез1 ж асап жур. Не деген азамат! Эбд)саги К,ожамиулов согыстан еюнш! топтагы мугедек болып оралып, уб1рл)-шуб1рл! балалар суй т, ба^ытты ем!р
кешл. Тучгышы Телеген - физика-математика гылымдары- ныцдокторы, академик, белпл) ^айраткер. Телеген мен Ма рат экелер жолын жалгастырып журген достар. Бул жайында «Ханшайымй, «Телеген-толгау)> атты ютап- тарда жазылган. Нурбекпен атакты 28 гвардиялыц дивизиясында б1рге согыста болган Куэ ацсацал былай деп еске алады : «К,а^а- ган )^ыс, мен1 тунде 1здеп кел)пт). «Куэ, мен тапсы рмамен тш алып кетуге к е т т барамын. А уы лда кел)ншепмн1ч айы-кун) жет1п отыр ед1, аман керер ме екенм)ни - деген ед1 ес1л боз- да^. Сол тун1 1942 жылы 20 а^панда Нурбек М айемеров ер- Л1кпен )^аза тапты. К^айран е с т ер тучгышын кере алмай, 1ц- галаган даусы н ести алмай царгыс атк;ыр согыстыц кеар1нен кез жумды. Сотые жарасы ешуа^ жазылмайды. Журектерд) сыздатады да ту рады. Керш1 ауы лда туратын Куэ а^са^ал то^санга к е л т , дуние салганш а майдангер досы Нурбект) ылги ес1не алушы ед1. С ол жылы Н урбеклцтуцгыш ы М арат дуниеге келед1. Ма- ратты ел «Шайымж деп атап кеткен э ж е а К^аншайым багып- цагып, асы рап ес1ред1. Терт1НШ1 сыныпты б т р е р жылы колхоз жумысына шы гып, шепш термен б1рге шемеле салды, цайда жумсаса сон- да жупр1п журд). Алтыншы сыныпты б1Т)рген жылы э ж е а сал болып ауы- рып, журщ-турудан ^алды. Апарып ^аратпаган жер цалмаса д а б1ржола тесек тартып жатып к;алды. ^арасуда терт сынып цана мектеп бар, сондьо^ан К^аргалыга барып, Ечбек Ер! болган айтулы педагог !^удыс Э бсем етовты ц уЙ1не 1ргелес Малмацтыц бал асы ^удыстыч уй!нде жатып оцыды. О дан Ш амалгандагы эжес1Н1ц С1)-цтс1Н1ц уй1не кеш1п келген. Тойбай ак;сак;алдыц к;оржын ток;ал уй1нде ею кемп1р, б1р топ бала-ш ага б1р жыл цыстап шыкты. Ет1н<^ т)р)Л1п, зерект1г! мен алгырлыгыныц, о^уга деген ^уштарлыгыны^ арцасында желнш! сыныпты узд1к бтр1п, эж еан ^уантты. К^арасу ауы лы на ^айта кеилп кел1п, жаздай жумыс^а шыгып кетт). Сепз1нш1 сыныпты Узынагаштан ба- рып-келш о^ыды. С ал болган эжеан багып кут1п, тамагын бер1п, тацертец кун шыцпай кет!п, туе ауа сабакган кел!С1мен эжес!не ^арайды.
Колхоз бастыгы Жация Рахымбеков, бригадир Байтас Кур1шбеков сек1лд1 ел агалары ж ас балага жумыс тауып бе- рш, кем ектеап турды. Сепз!НШ)Н1 б)ткен соц, колхоз бастыгына юрт: - Мен эжемд! багуым керек. Колхоздан жумыс б е р 1Ц13 - дегенде кепи керген Жация бас^арма оган ауылдагы устаха- надагы устага кемекшш1к жумысты тапсы рады . Ж еим бала, ауру эж е б!р-б)р1не )л1н)п-салынып жургенде, асы л эжес) 1961 жылы дуние салады . Ж алац аяк жар кеш)п, Кызыл аяк; цыр кеш)п жалгыз калган бо збал а колхоздыц кы- сы-жазы б1тпейин сан турл! жумыстарына бел шешпей ара- ласып, куш-кайратын танытады. Устаханада к;андай б!р тем1р-терсек болсын к;ып-к;ызыл шокка тыгып, д э у балгамен сокканда элп тем)р кайысша со- зылатын. Кбайта теске салып, балгамен ургылап шыцдайды. Кажетп буйым - тага ма, шеге ме, дайын болганда бешкедеп суга шыжылдатып салып суарады. Осылай эр затты кажет- ке жаратып, шыццап шыгарады. Ах; тер, кек тер терлеп, элп колхоз Т1рл1пне цажегп буйым-заттарды жасагандарына риза болып, усташы дэу немю оны тексерш, ургылап тексеруден етюзелн. Марат та осындай теске салып шыцдагандай киын-кыстау тагдарм ен бетп е-бет кел)п, тек ез1не гана сен)п ержетт). Эскер катарына шацырылып, эйпл! батыр кала Бресте уш жыл эскери борышын етеп, сымдай тартылып, туган ел!- не керген) мол азам ат болып оралады . Ол кездер) эскерде болып келу - эрб)р ер баланыц касиетп парызы болып есеп- телет1н. К^атац т э р т т кер<п, кептеген бозбал ал ар шыцдалып, ширыгып, тэн) д е жаны д а толысып кайтатын. Эскерден кел)С)мен М арат Алматы цалалыц когамдык тэрлп коргау басцармасында милиционер кызмелне орна- ласты. Титтей)нен армандаган зацгер болуы уш1н унем) 1зде- н)п, окып, Казак мемлекегпк университелн)ц зац ф акульте- лне емтихан тапсырып, кабылданады. Кунд1з аудиторияда отырып дэр!с тыцдады, кешке карай тем1р жолга барып вагоннан с е к с е у т , цемент, кем!р туа р - Д1. Кункер)с т)рш1Л1п уш)н тун) бойы аркалап цем ент т у а р с е уст1ндеп ки)М) кап болып, катып калады. Б)рд1-б1рге согып, эйтеу)р аш-жалацаштыгын бшд!рмей, сабактан калмай, тап-
туйнацтай тапсырмаларды орындап, ^огамды^ жумысх;а да бел сене цатысты. Кей1н газет, хат тасушы болып орналасып, уйд1-уйд1 ара- лап, тез газеттерд) таратып берш, уа^ыты кеп ез1нде ^алатын болды. Унем1 жогары шэюрта^ы алып, жумысыныц айлыгы бар - эжептэу1р ки)Н<п, ез тапцаны ез1не жетет1н халге жегп. Эжеон1ч кенже ои<Л)С) Динаныц б1р белмел! уй1нде турды. Ол К1С) зейнеткер. Эжес1нен кей1нп ец жацын жан - осы ма анасындай тэрбиелеп, а^ылын айтатын. - Шеше, мен уйленем1н, - дедк -У йлен ^арагым. «Бас екеу болмай, мал екеу болмайды» деген, эжецн1ц де арманы ед) бул, - деп, ац ллепн айтып, ацжарма кеч1Л1н б1лд1рд). Унат^ан жары - Мэнсия Шыгыс ^аза^стан облысыны^ цызы, ^азПИ-д1ц химия-биология факультет)н бтр)п жатыр. Уйленбесе бас^а облыс^а жолдамамен Ж1бермек. А^ыры, уйлен]п, ипподром жанындагы орыс кемтрд!^ уй<нде пэтер жалдап турды. Университет бтрш , диплом алган шакта - жан-жа^а беле бастаганда Маратца эр жактан усыныстар туси. Марат бэр1не ез1не тэн сабырлылых;пен царап, ешх;айсысына уэде бермей жургенде Эдш ет министрлтндеп комиссияга ша^ырды. Комиссия мушелер) ем1рбаянымен эбден танысса керек, б)рден Шыгыс К,азак;стан облысына судья болып барасыз дед1. Б1рден кел1С1м берд). Жолдама алып, жолга шыгайын д есе жолпулы жо^. Баягы жет1мд1к пен желспеушиж ызга- ры тагы да алдынан шыга келд1. Эд)лет министрлюне )^айта юр1п, айтып ед1, ондагылар келер айлы^ есеб1нен 180 сом жазып берд). Шыгыс ^аза^стан облыстыц сотыныц терагасы Михаил Фетисович Орлов Улы Отан согысынан б1р аягынан айыры- лып ^айт^ан майдангер, кепл керген тэж1рибел1 за^гер, юкер басшы болып шьи^ты. - Согыста болган майдангерлер - ерекше жаратылган тулгалар. К1Ш1ге ^ам^орлыгын, а^ыл-кецеон аямайтын, ба- рын ортага салатын кепшш жандар. Мен сол облыстагы ец жас судья болдым. Сот терагасы Орловтан бастап бэр! мен б)рдецен) туонбесем -туонд1р)п, уйрелп, уа^ыттарына ^ара- май тэрбиелеген!н ^алай умытайын. Б1реу бюдечеге мукгаж
болса бэр! кемектеседк Б1реу ауырып цалса дэр!он )здеп жур!п, таптырып, алдырады. Ужым жумылган жудырыкгай кушт! ед), ынтымакшыл ед1. Судьялардыц басым кепшшю - кун! кеше кан цасап со гыстан келген ардагерлер. Б13 солардыц тэрбиеон керд1к. Эдшетт) сот цандай болу керек деген тагылымын уйренд1к. [стеген )а, журю-турыстары - гумырыма сабак болды, - дей- Д1 бупндер! Марат Нурбеков агамыз шыгыстагы бес жыл кызмет!н сагына еске алып. Алматыга шакырып, Эдшет министр) б1рде усыныс айтты: - Марат Нурбеков озд!ц жумысыцызды тексерген б1р- неше комиссия ете жацсыга багалап жур. Бес жыл тэж1ри- б е жинадыцыз. Енд) С13Д) Мангышлак облысына Ж1бергел) отырмыз. Калай царайсы з?-деп тетес1нен сурады. - Кандай жумысца? - Облыстык; сот терагасыныц орынбасарлыгына, - дед1. М1не, кутпеген жерден Мацгыстауга ауысып, одан кей1н бес жылдан соц облыстык Эд)лет баск;армасыныц бастыгы болып табандаткан тагы б ес жыл ютед). Ол кезде Эдшет баскармасыныц М1ндет) ауыр, буюл сот жуйеандеп кадр, каржы-каражат ондагы мулжжай, курылыс тагы баска ша- руалармен лкелей айналысатын. М<не осы аралыкта ол ез1- не тапсырылган м)ндетт) мултжс!3 аткара б!лд). Бул елкеде ол казакшаны майын тамызып сейлейлн неб1р т1Л1нен бал тамган суигыла шешендерден ел мен жер тари- хын, салт-дэстурд1, бурынгы билер мен кесемдерд1ц кара кыл- ды как жарган эд)лд1п мен тапкырлыгы, эр юл багамдау мен багалауын уйрендк Э оресе, Мэмбетов деген согыс ардагер! агасыныч тэл!м-тэрбиес!н ем1р1 умытпайды. К^ара ллд) шешен К1С1 турл! мысалдар келт1ре отырып, неб1р дулдулдер мен бул- булдардыц умытыла бастаган гибратты тагылымды накыл сездер1н айтканда оларды жадына сакгауга тырысатын. Бул ец1рд1ц адамдары да даланыи жел1ндей ацкылдак, аузын ашса журег) кер)нет)н акпейш, кец, адамгерш 1Л)п мол, айткан сез1нде тура б!лет1нд1пмен ез1не катты унады. Жо- март журекп, ак тшекп сол б1р асыл азаматтар кайда журсе де эл1 кунге дей1н хабарласып турады. Эдшет министр! Долда Досболовтын, кабылдауында бо- лып, Шымкент облысына облыстык сот терагалыгына усынып,
Мэскеуге ушты. Ол кезде барлых; курдел! мэселе - Мэскеуде шешшед!. С С С Р Эдшет министр!, орынбасарлары, коллегия муш елер1Н1ц эрцайсысына жеке-жеке юрт, танысып, руцсат алу керек. М1не, сол кезде мэскеул1ктерд1ц шекелеп царайтын бюрократтыц М1нездер1н керд1. Э аресе, министр босагасында юре алмай уш кун бойы бозарып кут)п отырды. Шымкент облысында ол кезде улкен дурбелец журш жат- ты. Мэскеуден бастап кух;ы^ цоргау орындары облысты астын- -усине келирт, тексер1п, басшыныц кеб1н цылмысца тартып жатты. Бук1л Ода^ты шулатцан «Мацга ю» бойынша гана 84 адам 1стер) сотта царалды. Накты зиян келирген ацшала- рын телеп, орнына цойып, цайтаргандарды сотта кут^арды. Атацты «Караваев )а» бойынша цаншама адам )ст) болды. Облысты^ сотта ютер цалай ^аралып, уюм цандай дэреже- д е шыгып жат^анын Мэскеу унем) цадагалап отырды. Эр ю цатац бацылауда ете б1р циын-цыстау уацыт ед1 бул кез. Бес жыл осында 1стегенде б)р уйге цонацца бармады. Б1р-б)р)н ацдыган журт. Цит етсе арыз царша борайтыны нац. «Ацы- рын журып, аныц бас» деп улы Абай айтпацшы барлыц )ст) зац шечбер)нде нацты шешуге тура келд). Эжес1 унем) «Ел сыйлайтын бала бер, балама ацыл, сана бер, санасыз болса цаз1рден-ац ала бер» деп отыратын. Сол сезд)ц )^ад1р-к;асиет1н эрдайым жадында устады. ^аншама циын да курдел!, курмеу) циыр-шиыр )стерд1ч эдш шеш1лу! - тек терец ацыл, бш1мд) сана, салмацты сабырга байланысты екен)н жете туонд). Эдшет министр1н1ц орынбасары, б1р1нш) орынбасары бо лып 1стеген жылдарда Тэуелс)з К^азах;станныц жаца зацдары цабылданып жатты. «Тэрипке багынган ел цул болмайдыж деп Бауыржан Момышулы айтцандай, жача егеменд1к алган ел1М!ЗД1Ц барлыц саласын шгершету уш1н турл! зацдар ца- былдануы цажет ед1. Олардыц жен-жобасы осы министрл1к- те жан-жацты талцыланып, дайындалып жатты. Министрл!к цызметкерлер! ерте келт, кеш цайтуды эдетке айналдырып, эр зацжобасына ете ыжда^аттылыцпен царап, дайындауды эдетке айналдырды. Осынау 1стерд1ч басы-цасында бш1м- дар зацгер Марат Нурбеков те журд!. — - 292
Марат аганыц бук)л саналы гумыры сот жуйеа мен Эд1- лет министрлм\"! саласындагы кызметтерде елпл. 1997 жыл- дыц басынан Алматы облыстык сотыныц, ал 1999 жылдыц Ш1лде айынан 2003 жылдыц аягына деЙ1н, Оцтустж Казак- стан облыстык сотыныц терагасы кызмелн, ал 2004-2008 жылдары Алматы калалык сотында ал ка терагасы, судьясы кызметтер)н аткарды. Узак жылдар бойы еткен ецбеп уш1н Курмет ордеы- мен, Казакстан Республикасыныц Т эуел с13Д1пне - 10 жыл, «К^аза кетан Конститутциясына - 10 жыл», «Казахстан Рес- публикасыныц Т эуел с13Д!пне - 25 жылж, Каза кета н халыкта- ры Ассамблеясыныц когамдык «Б1рл)Ю) алтын медал), «Сот жуйеан1ц ардагер)» медалдарымен марапатталды. Республиканыц Курметп судьясы, Республика судьялар одагыныц, «Уш биж белпс! атагын алды. Ею марте Жогары Сот Кецес1Н1ц мушес! болып тагайындал- ды. «Эдшет» бш1кт1Л1к алкасыныц туцгыш терагасы болды. Алган марапаттары мен атактарын айта берсек талайга созылары хак. Ол узак жылгы ютеген ецбекпц жем1а. Отба- сында береке, б)рлж уйыган отагасы. Эм1рл)к жары Мэнсия Бекенкызымен жарты гасырга жуык жарасымды ем1р кешу- де. Улкен улы Жандос - баспа саласында кэс1пкер, кенже баласы Айдын ез<н<ц жолын куган зацгер. Бупнде Жогары Сот судьясы. Немерелер) оку озаттары. Эз1Н1ц сексенге такаган деген елагалык жасына осындай ем1р жолынан еткен Марат аганыц тагдыры б)р романга жук болар ем1рдастан дерац. Алматыда, Алатау баурайында ага уй1нде екеум1з кец1- нен эцпмелеап отырмыз. Сонау киын-кыстау кезецдерд!, жет1мдж кундер1н еске алганда, кезшд1р1пн1ц ар жагындагы жанарларына мел/: з шык уялай калады. - Ага, а з тентек, бузык болмадыцыз, арак-шараптан ка- лай аулак болдыцыз? С 13Д1Ц замандастарыцыздыц басым кепш)Л1п будан кутыла алмаганын кер)п естж кой? Марат ага сэл-пэл уназ ойланып калды. - Эскерден келгенде ез1м катарлы б1р топ жшттермен б1раз 1шщ, кызулау кешеде келе жатып, куншуакта отырган ауылдыц уш аксакалына сэлем бер1п, ете бердж. Сонда олардыц ец улкен! мен! алып калып «Карагым, сен Нурбек
маркумнан цалган жалгыз тал туяц емесгмоц. Шайым эжеч- Н1Цбар у м т сен ем ес пе ед)ч? Булай журу1Ч Шайымныч ба- ласы деген атца лайыц па?» дегенде цара жерге К1р!п кете сацтап уялганым-ай. Содан кей1н ылги ес1мде Нурбек экем, Шайым эжем турады, солардыц аманаты емесп)н бе! Мен1ч цателж жасауга, цалай болса солай журуге хацым да куцым да жоц, деп ух^ым. Эз)мд)-ез1м цамшылап, бт!м ге бет бур- дым, ылги )зден1сте журд1М. Кеп оцыдым, эл1 д е цолымнан К1тап туспейд!. Зацгерге, сот цызметкерне узац тарихымыз- дагы билкж уйеа, ондагы билер мен гуламалар, хандар мен ел тутцасын устагандардыч билк айтуы дэстур)н жете 61- лу) цажет. Бул салада Салыц Зиманов, Султан Сартаев, ^айрат Сапаргалиев тагы басца да гулама галымдарымыз- дыц еибектер1н оцып цана цоймай, ой цорытып уйрену1М1з керек. Эйткен! судьяга еч жауапты, еч мацызды 1с - адам тагдырына уюм айту сен1П тапсырылган. Оган жецш-желт, цалай болса солай х,арауга болмайды, судья тек зацды сац- тау керек, эдш етл шеш1М цабылдауы тшс. К^аралган 1стерд1ц улкен-к1Ш1С1болмайды, эрцайсысында адам тагдыры бар, - деп Марат ага ез)Н1ц ой-орамдарын ортага салды. - Адамга еч кереп - б т м д т к жене царапайымдылыц, - дед1 ага цоштасарда. Марат ага айтцан мына б1р ачыз ес!м- нен кетпейд!. сожмем з/сер ж*ыр?иын 7*ерлеи-уиеимууи со^ясын усуиаи /яуске сальш дамаламын Эесе мьмына бур /дгс келу'ууАхмады . уяи е^ и бар? у4м?яы%ыз? - булЭы- /7ь;?ряам удгс. / ж о ^ . О м а н а м ы н , - Э е м д ; д е - ; <^< Р о з а р и и , уяуске келеду. Дэру э/синяйыя жуск; асын оуиырзандо ()м\\им осы о^ммны умундезмерзе ам?яыи береди. - Эке, екенсу^. Жержузду еку'-уму есе кеу^емуяум бер деи с^рлмадыу^ыз ба? - деи/иу улкен улы. - А'\"; сдряуьн? керек еду, - куим ууьу еку'ну'и. - 294 а***
7ус?яен кешн ^ел/'м, ел'з;н же^^, со^асын Эомындам басуио^анда эл^ бул^ыры^иам ^ус ^<зм/иаксл/и, о%жа^ мы^ына ^оня<Зы. - (%дянды%ыз б<з? Отио^осы, амшы^ыз рандам ?я<ле2;%й бар? — дем^: У(ус сурдзын ^мупа^ап. - / /яме^м* жо^. Гек ?иыным/?иы^ иен %ана2я?я бер, - <)еи/и; дм^н м/утиектме^ен упер/н сур^и/и. Дус /иебесшен бф ам- налыи ум^ыи кем/иуил Дул ба%ы?я ^усы жен. Дус ди%анны% е^бе- ем^ен ^араяамьш жян екен/н кар/и, оупбасы/^а бя%ы?я сыйлаи?ны. «Яа\\ ^<змЭ<з барасы^?А) <)есе «Ынупыд/а^ы жарас^а/у, ^зня?ауим/ыл жан^ар<?а барамынА) де^ен сез осыдан ^м^ан екен. Отбасы берекел!, еибеп жемют! Марат Нурбеков агамыз- га да бацыт кусы ^онган жан-ау деп ойладым... / ^№-о^о 295 ^
ЦАЙРАН ДИДАШ.. Дидаш!.. Дидахмет!.. Дидахмет Эчлмхан!.. Б1здер б1р жылы туган цурдастары «Дидаш» деуш! ед1к. Сен1 бу дуниеден етю кет1пи дегенде сец со^ ан балых^ай есецпреп отырып ^алдым. Б)з ^атар журген замандастары- мызды мэцпл1к б 1рге болатындай бу дуние гапыл екен)н еске алмай дурюреп-курюреп журе б ер ел н 1М1з н е а ? О дуниеге ет1п кеткеннен кей)н гана жер тоцпа^гап ^айран жандарды^ )^айб)р 1стер1н, ысты^ ьи^ылас, неб)р тэтт) кезецдерд) сагы- нып, саргайып еске аласыц. Дидашты алгаш рет жас ацын-жазушылардыц кецес1нде кездесирд)м. Жазушылар Одагында еткен бул жиында екеу- М1з б1р устелде ^атар отырып ^алыппыз. Проза секциясын Тэкен Эл1мхулов бас^арып, танысып, жазгандарымызды жи- нап алып, цолтыгына ^ысып алып кетт1. Жиынга цатысцан журектер! алып ушх;ан ецкей ацурпек армандарын уюлеген жас ^аламгерлер ата^ты а^ын-жазу- шылармен б1рге суретке тустж. Муртын ширатып, атылатын жанартаудай курюреп к;оятын Бауыржан Момышулы ата- мыздыц бэр1М13 жапатармагай ^олын алып, цыздар ^ауымы цолтыгына юр1п, мэре-сэре болдыц-ау. Сол суретке тус1п болган соц ез1м куралпас болганымен ылдым-жылдым Ди дахмет маган кецш1 ауып, жеке шыгарып алып: - Жур, Бауыржан атаныц уй1не барып бата алайыц,- дед1. Туе ауа екеум13 Баукецыц уй1не бардьи^. К1ре алмай еапн1ц алдында ^ипа^тап кеп турдык;. Т т л бурылып кетей1к деп тур- ганда Баукецыц ез1 сыртк;а шыга келген!. - Ассалаумагалейкум! - деп екеум1з ею жацтан сэлем)м13- Д1 берщ жатырмыз. Батыр ата алакездене ^арап: - К,ай баласыцдар? - дед1. Дидаш екеум1зд1 таныстыра бастады. - Онда жур1цдер, сэл-пэл бой жазып цайтайыц, - деп Бау- ке^ ортада, ею шелнде екеум13 28 панфиловшылар парюне юр1п, сейшдеп б1раз журдж. Есю жонылган, жач^асы шы^ан сэюде отырып, ол юс1 асых;пай темекюн тутатып, ширата тартты.
- Иэ, не жазасыццар? - дед1 - Эипме-проза... - деп екеум13 ^атар жауап берд1к. - 8 -э, бул ауыр жук. Керген-б1лген, туйанген, сез1нген нэрсен! кеб1рек кез1чмен екшеп, жен1 келсе турлп жазып цою керек. Кантепс согыста журсем де мен жазуымды то^тат^ан ем естн . Сыртта, эскери ем1рде журсем де цазац тш1Н умыт- падым. Эйткен! ол ана тш)м. Темею тарт^ан соц Баукец жадырап, осындай 613 ести бермейлн кешел! эипме тиепн агытты. Бауыржан атамызды е а п алдына дей)н шыгарып салдык;. - Кашанда жолдарыц болсын, ^арактарым! - дед1 Бау- кец ^оштасарда. Б13Д1Ц^улын журепм13 куанганнан аспандап кетп. Б1зге бата б ер езы ), ата? - деп сурауга журекс)Н1п тур- ганымызда ез1 осылай деп а^ллек айтып, ар^амыздан цацца- ны ^андай гажап болды. Дидаш екеум1з сол паркте курешкемен сатылатын кеб1п бур^ыраган сап-сары алтынтустенген сыраны урттап к;ойып, эцпме дукен1н сапырып, болып-толып турдьи^-ау. - Бауыржан атамыз улы адам! - деген ед1 Дидаш сонда. Осы айтк,ан цагидасынан ем1р1 айнымады. Ка^аган желток- сан айында Момышулыныц туган кун1не орай жылда газетке макала жазады, сухбат беред), жиын уйымдастырады. Эй- теу1р бауыржантанудыи сан к;ырын жальи^пай эцпмелейлн. Казак; ел1Н1ц улан-байта^ кене тарихында Бауыржан Момы- шулы улы тулга, - деп отыз томдыгы шыццанда куанганын айтпа! Арнайы туган куыне чурбан шалып, ^уран ок;ытып, цудайы шай берген ед1к. Мен мына Алматыга ти1п турган Узынагашта турсам да Алматы мен1 жатыр^ап, Ы н е тартпай суьщ к;абылдайтын. Сагынып, журепм дуюлдеп жетсем д е жудеп, жабырцап ^ай- татынмын. Жазушылар Одагына юрем1н ары-бер1 сабылган таныс-бейтаныс тулгалар состиып турган саган к;арамайды, Ж1бек жолындагы редакциялар уй1нде д е К1Л асыццан журт... Сондайда Дидаш ^ана жаныма жамау, ез1ме сер1к бола- ды. Бастыгына «Ауылдан жазушы досым 1здеп кел)пт1» - деп суранып шыгады да, Алматыны армансыз аралатады. Ме- деу, музей, театр, эйтеу1р не бар бэр1н керсет)п шыгады. Не деген бш1мдар, тереч, б1лмейлн1 жо^. Ол кездеп кезден
бул бул ушатын сыраханаларга барып, эцпмен1ц шекоз ай- дынды мухитында сапар шегет1нб13. Ол мен бше бермейин, туане бермейин жайттарды майын тамыза айтцанда аузым- ды ашып ^алатынмын. Алматыга келсем Дидаш^а со^пай, дидарласпай, эцпме- дукен курмай кетпейинм1н. Мен келсем бар шаруаны жиып )^ойып, сол кунд! маган арнайтын ^айран досым. Алматы мен уш1н Дидаш ед). Эйткен! ол осында КазГУ-де оцыды, б1рден муй131 ^арагайдай газеттерде цызмет 1стед1, атынан ат урке- ин 613 имент селем бере алмайтын атацты ак;ын-жазушы- лармен аралас-^уралас болды. «Мен жергепмде бастьч^^а жарыганмын. Меыц басты^тарымныч бэр1 д е кереген, дана, гажап бас редактор болды. Меыц багымды солар аштыж - деп эрцайсысыныц )^ыр-сырын, шеберл)ктер) мен бшк адами тулгалары жайлы унем! айтып журучл ед1-ау. Шынында да Шерхан Муртаза, Оралхан Бекей, ^алтай Мухаметжановтай алты алашты аузына ^арат^ан азулы ^айраткер-^аламгер- лерд!^ )^ол астында журю, кеп тэл1м-тэрбие алды, ез1 де уй- рен<п, ип к;асиеттер1н бойына а^рд1. Керген) кеп, кере ж урт ойына туйген) кеп Дидаш цандай орта болсын ез1н ерюн сез1нет1н. К)Ш1лерге ^ам^ор, жас та- лапкерлерд) )здеп, ^анаттыга ^а^тырмай, тумсыктыга шоц- тырмай жолын ашып, кемектесуге цумар-тын. Ал, 1р1 агала- рымен тен тургыда п)К1рлеап, т)пи эзшдес1п, еркелегеыыц ез1 тым жарасымды, табиги кер1нет)н. Ач^ылдаган абыз ойлы, асыл тулга Дидашым-ай!.. Мы- нау ем1р атты келте гумырда сен!ц салган соцпагыц улкен дацгылга айналды. Мен1 цолымнан )^алихан Ыс^а^ов агасына жетелеп эке- Л1п, таныстырып: «Мынау мен1ц ауылда туратын досым, эл1 О д а^ а ете алмай жур, мыкуы прозаика - деп Жазушылар Одагыныц мушел1пне ^абылдаттырып ед1. КеЙ1н ^алагач- ныч туган 1Н1С1идей жак;ын болып кетт1м. Ол кезде партияга ету, О д а^ а муше болу - ете би1к ма- рапат, жогары бага саналатын. Дидаш елу, алпыск,а толганда мен) Алтайга, туган жер1- не ша^ырды. Екеу1нде д е бара алмадым, )^у лрлк, б1тпейт)н куйбецнен к;ол тимед!. «Енд! жетп)ске толганыцда ^айтсем
