Туйе боздап, цой цоздап Т)3)Л1П цатар цаз келд1. Жастардыц жуз! жайрацдап Кец ем)рде сайрандап Махаббат, мей!р!м эн мен куй Ойын-кулю наз келдк Тамаша ем1р, шаттыцжыр Цала, дала, ой мен цыр Ерекше жаз - биыл жаз. Теплген кектен алтын нур Назданар адам аз ба енд1. ... Шагаласы шаццылдап, Цаз-уйреп цаццылдап, Кекорай шалгын, орман, кел Салтанат, шаттыц сан сэулет Аймагым - асцар цорган бел! Уцсастыц бар ма? Бар. Екеу) де тамылжыган жазды та- мылжыта бейнелейд). Бул жай ундеслк цана емес. Тулпар- дыц шабысы тулпардай болады. Цыран би1кте шырцайды. Улылар гана осылай жырлай алады. Табигат - ананы шын суйген перзент) гана осылай цад!рлейд!, цастерлейдк Абай мен Жамбыл шыгармаларын цайта б1р зерделеп ца- рап шыццанымда кенен ойлар, философиялыц толгамдар, улагат болар сом-сом алтын сездер кеыне кенелд)м! Б13 бул улыларды цайта-цайта оцуымыз керек, урпацтарымызга уз- бей оцытып отырыуымыз керек. Оцыган сайын жацага, жа- цалыцца жолыгасыц! Данышпан Абайдыц гацлиялыц цара сездер! ез алдына белек б)р эцпме! Элецдерт алып царацдаршы, сол заман- Да да енеге, бупнге де сабац, болашац урпацца да салицалы аманат! Жаман адам цазады ез!не ор, Оган енсец, б!р кун! боларсыц цор. 051-4 49
Ары бар, уяты бар улкенге сен, Эз1 зордыц болады ыгы да зор. немесе: Осек, елр1к, мацтаншац Ер1ншек бекер мал шашпац Бес душпанын бтсеи13. Талап, ечбек терец ой- Цанагат, рацым, ойлап цой. Бес асыл сез кенсец13. Абайдыц осындай философиялыц ойга тундырылган цанатты сездер1н, эр оцу орныныц юре берюне 1Л1П цойып, улагатты тужырым-тюрлерю жастар санасына удайы с)Ц1ре бшсек цой, ш!рюн!... Айтылмаган жай, цамтылмаган 1Сжоц тэ- Р13Д1. Тек, ез1це цажетт)С1н жадыца туй1п ал, терт ал. Абайды цайта оцы, туан1п оцы, терец)не жете бш! Гумыр деген цамшыныц сабындай келте ем)рд1 парыцтай бшей!к десек, Абай мен Жамбыл ютаптарын парацтайыц, агайын! Жамбыл атам былай деп есиетнама цалдырыпты: Ж1ПТТ1К кез)нде Ж1герл1 болса ер болар. Турмаса жшт сезшде Нэсш! оныц кем болар. Цажырлы болса майданда Халыцца сез1 ем болар. Ел1 уш1н туган ерлерд1ц Алды-арты дария кеи болар. Б1рлт кетсе агайын Эрюмдерге жем болар. БШ1МС13 болса жолдасыц Цылган цайырыч сел болар. Артыцша туган азамат Халыцца улкен бел болар. 50
немесе: Кеп царга тец болмайды б1р суццарга Кеп жылцы тец келмейд! б1р тулпарга. Жацсыныц эрцашанда жен1 белек Жаман адам жарамас б1р цымтарга. немесе тагы б1р елещнен уз1нд1 келлреЙ1к: Цылган цайыр болмаса Не экетеоц ем1рден Дэулет)цнен не пайда Таусылмастай кер)нген Жалгыз мурац сол болар Цол цайырыц бершген Басца дуние б1р1 де Кемшмейд! кеб1нмен. Ацылды жаннан ацылды, ацымацтан ацымац сез кутуге бо лады. Данышпандар дана сез айтады. Жогарыдагыдай ца- натты, мэтел болар елец жолдарын оцыганда жаныц байиды, кеудеце нур сэуле толады, санац ашылып, журепц тазара- ды. Кундел1кл бтспес цым-цуыт т1рл1ктен б)р сэт болса да би1ктеп, жогарыдан темен царауга, багамдап-пайымдауга мумк)нд1к туады. Б13Д1ойландыра алатын, ойландырып цана цоймай, )зп-ниет, ацжарылцап 1зплжке ундейлн, жаныца адамгершшж дэн1н себет1н осындай улылар барына тэубэ етеац, шуюршш1к цыласыц. Мына ажда^адай ысцырынган тагдырга не дерац? Б1р- де оцынан, б1рде солынан согып, сау кун1цде еацд) алады. Ал осы жаланган тагдыр жаналгыштай сыбанып Улыларга, оныц 1Ш)нде Ацындарга елердей еш болатыны неа? Эз1 де мына дуниен1ц эд1летс1зд1пмен кунде куресе-куресе, кер)н- генге арашашы болам деп журю цырыц жамау болган журеп ллкем-ллкем! шыццанша ездер!н аямайды олар. 51
Мына б1р уцсастыцца зер салыцызшы. Абай ез) жанындай жацсы керет1н, елд1ц алдына шыгарам деп ерекше ум1т кут1п журген суй)кт1 улы Эбд)рахман жас- тай цайтысболганда кундей куц1ренд1, тундей тунерд!. Цайгы уытына малынып, а)1 урды, мыц сан цаорел елец болып ац цагазга туси. Жиырма жет1 жасында Эбд1рахман кез жумды Сэулец болса басыцда К1М1Ц керд1ц бул сынды, - деп цайгы жутып, )Л1м-бт1м жолына тускен перзент1н)ц мэцпл)к бацилыцца аттанганына сары уайымга туап, )стеген )с-шарапатын айтады: Цайгы болдыц куйгендей, деп б1рнеше цас1ретнама Ол цуатым ед1 рас. Кезге цамшы тигендей, Шыр айналды артца жас, - елецдер лепн жазды. Жамбыл да суЙ1кт1 улы Алгадайды эскерге шыгарып са лып турып, «Эке атына сын келлрмеи деп ац батасын бер1п, аттандырды. Жамбыл ез1Н1ц жанындай жацсы керелн улы Алгадайды согысца Ж1бермей алып цалуга цуд1рет-куш1 же- тер ед1. Жоц, ол ез1Н1цулын цолымен согыс ерт1не аттандыр ды. «Цош, цош, балам, цош айттым, цолымды М1не шошайт- тыми дейд1. Ел1ц уш1н согыс, топырагыц уш1н цан тек деп командирлер сияцты ажал аузына Ж1берд1. Бул - ерлк! Бул - ца)1армандыц! Мыцдаган боздацтармен б1рге цантепс со- гыста Алгадай да мерт болды. Муны еслрткенде «Апгадай елгенше мен елген1м жен ед1)) деп царт жырау терю царап жатып ап, цатты цапаланады, цабыргасы цайысып, бук туап, шепп, сартесек тартып цалады. Ел-журт, азаматтар жиылып, ацын узш)п кетпес уш)Н не 1стейм13деп ацылдаса келе Кененд! алдыртады. Кез1нде епз улынан айырылган, б1рац кей1н тэубешшд1к жасаганнан ке- Й1нартынан урпац ерген Кенен улы устазына жырмен тоцтау айтады, сабырга шацырды. Сонда гана Жэкец басын кете- 52
р1П, тоцсан жыл серю болган домбырасын алып кез1нен ац- цан жасы аппац сацалынан булацтай тамшылап, Алгадайын сагынып, ацсап, зарлап жоцтайды-ай... Алатауды айналсам, Алгадайды табам ба? Сарыарцаны сандалсам Сацлагымды табам ба?.. Тац1р жарылцагыр, белгш! жыршы Аяз Бетбаевтыц орын- дауындагы осы жоцтауды еслсем, ылги да кез1ме ыстыц жас лрелед!. Иэ, цудайым экелер1не баласыныц ел)М1н ешуац ешюмге ест1ртпей-ац цойсын! Цазыгурт пен Царатау, Тамам тауга пана тау. Дуниен)ц цызыгы Ул мен цызда болады-ау. Жасым жузге кеп ед1 Ац таяцца суйент, Алгадай-ау, Сен жыласац жен ед)... Терец теб1рен1с, зарлы куран)с, запыран ек)Н1ш!.. Олар да ет пен суйектен жаралган жан. Ацын журеп - нэз1к, тым сез)мтал! Тагдыр артцан осындай батпан цайгы екеуне де епзден цатар келген1н царацызшы? Ардацты Абайдыц баласы Эбд1рахман Верныйда ауырып жатыр дегенд! ест1п Жамбыл мен Сэт болыс арнайы барып, кец!Л1н сурайды. Кей)н Эбд)рахман цайтыс болып, суйепн ел)не алып кетуге келген агайындарынан Жамбыл Абайга кецш айтып, мынандай елецжолдайды: Сэлем айт барсац Абайга, Кецеа кеткен талайга. Ауырды жецген цара жер. Сабырлы болсын цалайда. Б1р жутцан судай дуниеан, Ащысын татып куймеон.
Жапанга бчкен бэйтерек, Жалгызбын деп журмеан. Кемелге келген асыл -ай, Тасцынды тэц<р басуы-ай. Нар кетерген ауырга, Арцаны тоссын жасымай! Ацындардыц б1р-б)р1не деген ацжарылцап кец1Л1-ай, де- сец!зил?! Иэ, жацсыныц келецкес! де ыстыц. Абай мен Жамбыл тек ездер! гана улы ацын болып цалган жоц. Соцдарында ездер! Т1ккен шыбыцтар цара ормандай боп ес)п-енд1, улкен талант- тар шогырын тэрбиелеп кетт). «...Жазушыныц ез1Н1ц артында цалдырган мектеб1не, оныц ез дэу1р)Н1ц жалпы рухани дамуына еткен эсер1не ца- рап багалау керек» деп жазды Э. Золя «Бальзацца ескерт- юш» атты ецбепнде. «Шэюртоз галым тул» дейд! улы Абай. Абайдыц улкен ацындыц мектеб! бар. Кэютай, Кекбай, Тайыр Жомартбай- улы, Б. Айтцожаулы, Халиолла, Эсет, Зрю жэне де басца ацындар Абай тец1репне шогырланып, оныц ацындыц дэс- тур1нен нэр алды, тамырланды, кэусар булацты сусындады. !Н!С1 Шэкэр1м, балалары Ацылбай мен Магауия, немерес! Эубэюр басца да талантты улкен топца ацылшы устаз болып цанаттандырды, багыт-багдар берд1. НОЭЗМЯСЫНЫ^ алыбы болыИ № .Ж'ДС?НЫ^м?Ы?( мол суду жырларын /иоккен Жамбылдыц ез де эсем соз, адам; <болу.?а?яауямды», - деп Мухтар Эуезов атап айт- цандай, Жэкец жырыныц алтын жылга жалгасы уз1лмей келе жатыр. Улы жыраудыц жанына топтасцан, улп алып, багын сынаган, сер1ктес сер1п, эдепт) шэк1рт< болган шогыр-шогыр таланттар еам1н ерекше атауга болады. Кенен, Умбетэл!, Эбд1гали, Есдэулет, Жартыбай, Этеп, Эм1рзац жэне басца да ацын-жыршылар Жэкецд! устаз тутты, П1р санады. Олар Жэкец дэстур1Н жалгастырып, жуз жыл жырлаган улы журекл эдем! ацызга айналдырды. «Гул ескен жерген гул еседЬ деген осы емес пе! * 54
Бупнп мынау алмагайып заманда жан-жагындагы цубы- лыстардан басыцды арашалап аман алып шыгу уш!н де Абай мен Жамбылды цайта-цайта оцып шыгу керек шыгар- аудеп цалдым. Бупнп кейб1р цабынган 1ндет, цабарган кецш, алакул1к жагдайды Абай атамыз баягыда-ац, айтып цойган жэне одан цатты сацтандырган. Цалыц ел1м цазагым, цайран журтым, Устарасыз аузыца туст! муртыц. Жацсы менен жаманды айырмадыц, Б1р1 цан, б1р1 май боп ею уртын?! Егеменд1пм1зд1 алып, ел болып жатсац та, 1штен шалар, тобыцтан цагар куншш цазац эл1 де бар. Кейб1р1Н1ц 1стеген1н, кек!ген!н кер!п, аза бойыц цаза турады. Енд1п журттын сез1 урлыц-царлыц, Саналы жан кермед1м сезд! угарлыц. Осы кунде, осы елде дэнеме жоц Мей1р цанып, мэз болып цуанарлыц. Ел лреп - б1рл1к, ынтымац. Б1рац уябузар, басбузар де- гендер^ ермекшщей ерт, жат цылыцтарга кейб1реу жастар бас урып бара жатцандай. Оган цалай цынжылмассыц, цайт- сек цабыргалы ел боламыз? Сабырсыз, арсыз, ер1ншек Керсе цызар жалмауыз. Сорлы цазац сол уш)н Алты бацан ала ауыз. Эз1н-ез1 кундейд! Жацынын жалган м)ндейд1. Ол арсыздыц белпс!. Уятсынбай,ойланбай, Цой дегенге тш алмай, !с цылмай ма ол юа? *** 55
Бупнп барымызды багаламасац басымыздан багымыз кетед). Сабыр сацтамасац, елд<пм1зден айырылып цалуымыз мумюн. Цаз1рг< заман - елд1Нм)зге сын! Абай б)ЗД1Ц келецке тусымыздагы кездесер жайттарды, бойымызга туа б1тер ке- сел)М!ЗД1 тап басып керселп «цазагым-ау, арылсацшы енд1 булардани дейд), сол уш1н циналып, ой тубше батады кемец- гер ацын. Жамбыл бабамыздыц мына б1р елец де ж1пр1М13д<жанып, цайрат берелндей: Ацын деген б1р булац - Кемшер кез1н ашпаса. Кез1н ашар кепшш)к, Суйане тыцдай цоштаса. Ер цад1р1н ер баццан, Ерлер бшер деген сез. Зер цад)р1н зер соццан - Зергер бшер деген сез. Эм!р барда есюрмес Багасы цунды асыл сез. Нарыц заманы - цызыц та циын заман. Эз1це де, 1С1це де бер1к болмасац, шашылып цаласыц. Кейб1р мацдай тер1 те- гшмей жецш дуние - пул жинап, кез1 бтп, не )стер)н бшмей жур. Б1реулер малмен бэр1н бект1р1п жур, Айтцанды ацыл нусца жек кер<п жур. Кетер1п дуниеыи кец-цоцырын, Апарып цай шуццырга теккел! жур, - деп сурац цояды. Бул - бупнп бэр)М13ге цойылар сурац. Асцар тау гар1п емес пе? Айдын кел1 болмаса. Ер Ж1пт гар1п емес пе - Белгш! ел1 болмаса. Заман гарю емес пе - Эд1леттен аттаса.
Халыц гарт емес пе - Айтцаны 1ске аспаса. Ж)пт гар1п емес пе - Ецбеп алга баспаса? Бупнпдей жа)тандану дэу1р1нде ел1М13 цыл услнде, сын ус- лнде турганда ерлер1н жанып, цайраттандырып, Ж1гер берер сэт келд1. Ецсен! туаре бермей, алга тура царайыц. Ел болып, уйиыц, ултарацтай жер1М13 б)зд)ц цасиетл, лл)М13 613Д1Ц - ар- дацты, букт атажуртымыз - киел1. Жен1келсе б1р - б)р1М)ЗД1ке- терей1к, демей)к, суйей1к. 1ргел1ел, цабыргалы журт болайыц. Гасырлар бойы ацсаган армандаган тэуелаз Цазац ел1бола- шагын ойлайтын уацыт жеттт, агайын! Ол уш1н кертартпа м)- незден арылып, улпл! 1ске умтылайыц, 13денеЙ1К, 1Л1м-б)Л)м, ецбек болсын кездеген1М!з. Абай мен Жамбыл осыган ундейд!, урпацтарына осыны аманат ет1п тапсырып кетп. Аталарымыздыц осы ац батасы цабыл болгай! Абай мен Жамбыл! Бул ею тулганы, цазацтыц ею алыбын б)р-б1р1нен б)р1н аласартпай, ез атымен Абай, Жамбыл деп тебем1зге кетерей1к, цастерлей)к, цад1рлей1к, цасиет1не жетейк, Улылар шеру! басталды! Олар эрцайсысы б!р-б1р гажайыпс- тан, б1р-б1р элем. В. Белинский «Пушкин туралы жазу - тутас орыс эдебие- Т1туралы жазу деген сез», - депл. Ал, 6)3 де Абай мен Жам был туралы сез еткен1М13де олардыц тутас шыгармашылы- гын б1р мацаламен шектеу лпл мумюн емест)пн ескер1п, тек езара ундес, сарындас, уцсас цырларын эцпме етуд! парыз санадыц. Абай - жазба поэзиясыныц жау)тар жулдызы!.. Жамбыл - ауыз эдебиелн)ц асыл кен1!.. Екеу1 де элемд1к эдебиетт1ц алтын цорында мэцпл1кке цалып, цазац деген угыммен цатар журелн дэрежеде ез шы- гармалары арцылы кетерш1п, би1кте тур. Тек, б1здер урпацта- ры оларды - УЛЫЛАРЫМЫЗДЫ сол би1ктен керсете бшей1к, ез!М)з усацталып цалмайыц. 57
сезчмын ГИБРАТ АЛ САЛАСЫНАН Жамбыл елецдер1Н1ц цуаты, цуд1рел - оныц ернекп тецеу, ойлы терецд1пнде жатыр. Жыр жау)1арынан улы мухитты са- пырган улы жырау жырларын оцыган сайын жаца кендерге, асыл цазынага жолыгасыц. Сезден 1нжу-маржан Т1зген Жэкецн)ц сом-сом жарцыраган саф алтындай цайталанбас улы зергерл1пне таццаласыц. Алдымен ацындыцжайлы, сез енер! туралы не айтады, цалай айтады? Байцап, ой туй)п цара- цызшы. «Аузыцды сезбен кшттейм1н» - дейд! Жэкец айтысца тускен ацынга. Мундай тапцыр, утцырлыцца цайран цаласыц. К1лттеген ауыз цайта ашылмайтыны ежелден ацицат. Ол ке- зецн1ц айтыскерлер! б1р ауыз сезге жыгылган, сез цад1р!н жо гары багалаган. К,алыц журт мундай кезде ду цошеметтеп, ацынды дур1лдеп цоштап, кетер)п экеткен. «Шын цызсам сез1м - жалын, домбырам - найзаи - дейд! аузымен кус т1степ, булттармен тшдескен эулие ацын аргы- берпн! толгай кел1п, осылай сштейд). Олец - жалынга ерте- Н1П, домбыра найза ушына туйрел1п цаласыц дейд1. Б1р ауыз орамды сез1мен арцыраган цара дауыл тургызып, айтыстагы царсыласын сец соццан балыцтай есецпрет1п тастайды, ес1н жигызбайды. Ел1м - бейбч, жер1м - цут, Т<Л1м- шырын, жырым - жент, - деп, тегшед! царт жырау. ЕЛ1Н1Цбейб1т болуын, жер1Н)ц берекел! цут болуы - нагыз бац пен бацыт цой. Ал, бупндер шырылдап журген ана Т1Л1М)ЗД1 ец тэтт1, ец лэззатты шекер шырынга, жырын жентке тецеу1 де цайталанбас цубылыс. Ана ЛЛ1 - ец тэтт), ец цымбат тш. Узацца Жамбыл С1лтед1 Элецнен ап кекпарды - деп, толгайды. 56
Жыр додасында ол ешцашан да «елецнен алган кекпа- рын» ешюмге бермед). XIX гасырдыц соцынан бастап XX га сырда да гумыр бойы цазац-цыргыздыц бас ацыны атанды. Дэлел керек пе: Керген1м жоц ем1рде, Жел сезд1и мен тапшысын. Элец1м асау тец1здей, Эрге царай шапшысын, Толцындай сезд! сапырып. Арыстандай ацырып, Шыгайын енд1айтысца. Нажагайдай сез)мд1, Жарцылдатсам алдыцда. Еац шыгып адасып, Бше алмассыц экецн1ц, елгенд1пн цай туста. Буырцанып, бусанып, асау тулпардай арындаган ацын: «Элец1м алды тец)здей, Эрге царай шапшысынж - деп еле^нен асау тец13, сура- пыл дауыл тугызады. Аузын ашса жыр гау11ары теплген ол гумыры ез1юр шал- дырмай, тэч1р1ндей табынып еткен ацындыц енер жайлы жырдан гажап ескертюш тургызып кеттк Жамбыл жырау толганса, Домбырасын цолга алса, Пар келлрмес ешюмдк Суй1нбай ацын устазым, Сез цанжарын суырып, Душпанга осылай куш цылды. Жамбыл, Жамбыл болгалы, Жамбыл атца цонгалы, Жец)Л)п намыс берген жоц. Ецбепм ац1п ел1ме, Ел 1Ш1нде ер1ме, Сол уш)н багым сенген жоц.
Жэкец ез1ыц устазы Суй1нбай ацынды гумыр гнр тутып, аса цатты цад1рлед1. Улы устазыныц ацындыц атца цонгалы намысын ешюмге бермей, пар келлрмей, жырдыц жарцыра- ган алдаспаны болганын айтады. Жамбыл турк! элем)нде- п, сондай-ац шыгыстыц эпос, цисса, дастандарыныц бэр1н дерл)к жацсы б1лген, жасынан ел журт алдында тацды-тацга урып, мэнерлеп, нацышына келлр)п жырлап бер1П отырган. Сол гажап цисса-дастандардыц кейб)реулер1н кейде маз- мунын гана цалдырып, ез1нше турленд1р1п, жацаша жырлап шыццан. 8йпл1 «Керуглыж дастанын Жамбыл былай деп бастайды: Домбыраны цолга алып, Ойланып цатты толганып, Тыидауга халыц келгенде, Керуглыны цозгалыц. Сез шумацтап оралып, Б1р сезден б1р сез таралып, Желд1 кунге жалындай, Сез1м б1р кетсе цозданып! Ажалдан цорыцпай туЙ1лер, Аспандап цыран шарласа. Ацын цорыцпай шуйшер. Тшд1ч 6131Н арнаса. Зымырап жуйр1к жупрер, Аяцтан б)реу шалмаса, Жау десе батыр кшнер, Тоцталмас кепн алмаса, Ел елдщ болар ма, Ерлермен жауга бармаса! Тутастыгы бузылмас, Эз жер1н жаудан цоргаса! Агаш цалар цуарып, Жапырац, тамыр болмаса! Теч1здер цалар суалып, Цуятын езен болмаса! Эзен де агар кушейт, Бастау-булац цолдаса!
Жамбыл да кетер цалыцтап, Халыцтыц куш) цозгалса. Осылай домбырасын цолга алып, ары-бер1 толганып ба- рып, ой-ернепмен ерлей бастаган ол «Керуглыга» жеткенде ез жанын тербеп, шабыттана былай деп цамшы басады. Бурынгы б1р заманда, Султан еткен Керуглы. Керден шыгып ол бала - Атанып кетт) Керулы. Б1раз сейлеп берей1н, Керуглыны халыцца. Эшкереле цызыл тш, еткен )ст) жарыцца, Ашыла сейле кемей<м. Айтар сезд! аныцта, Желт мен де женеЙ1н, Келген кезде шабытца. Устем болсын мерей1м, Он саусагым талыцпа. Цалыспай сейле домбырам, Жамбыл сейлеп кеткенде, Деп цалмасын кейб)реу, Кэрш1к буган жеткен бе? Сыр бере цоймас Жамбыл да, Жасортага жеткенде! Туган жер1н, Отанын эспеттеп, эсерлеп, ерекше ыстыц ыцыласпен мэнерлеп жырлаган Жэкец былай дейд1: Булацты таудан арна ацса, Тещз болар аягы. Кек жулдызын цолга устап, Туймеа етт цадады. Осыларды мадацтап, Жамбыл жыры сондыцтан, Кектен кунд! шалады,
Курюреп жерд) жарады! Одагым бацыт ордасы, Кунге Т1ккен туым бар. Одагым маган Т1Л берд), Шешен тшге жыр берд1, Б1рлескен кунге арнаган, Мне, осындай жырым бар! Улы ацынныц елжандылыгы мен 0тансуйг1шт1п улан- гайыр. Оныц гажап шеказ суйюпеншмип, шеказ ыцыласы - ел-журтына улп-енеге. Эаресе, жау жагадан алган Улы Отан согысы кез1ндеп цысыл таяц кундердеп жузге жацындаган царт жырау даусы цыран цустай саццылдап, буюл елд1ц намысын жаныды. Автоматын кезент, сарбаз шыцса жауына, Домбырасын безент, Жамбыл шыгар жауына - демекш! дур олк1Н1п, ел цайгысын омыртцасы опырылып, цабыргасы цайысып, цайгыра отырып, намыстарын цайрап, жанып жец)ске ундедк Ел намысы дегенде, Ерлер цашан оянды - деп, ержурекпл1кке, жауды жец1п, цайтыцдар деп аталыц аманатын жырмен арнады. Тунжыраган кун туды, Жау цолцага умтылды, Топырацца тецемек Ата мекен журтыцды, Аянатын не цалды? Аяулыцды жау алды! Ерлер цашан аянды! К,утты цоныс кекорай - Ел1м<зд)ц багындай; Ата-баба мурасы - Кезд1ц цара-агындай! Соларды жау шапцанда Лауламас юм жалындай?! Кутты цоныс - ата цоныс, цасиетт) бабалар мекен! уш!н $2
цасыц цаны цалганша жауга бершме, меыи асыл цыран - уландарым деп Алатаудан саццылдап жар салды, цурыш ж<гер берд!. Тыныштыц кунде сейлесем, Теплген тшден шекер-бал. Цатерл) кунде теб1ренсем, Сез1мде мен1ц ца^ар бар. Цазацтыи батыр улдары Жан уш1н жаудан жан алган, Сендерд! керш тур кар) Жанары тал май цараудан. Бермеидер жауга цаланы Цолымен елд1ц цаланган! Ца)1арланса халыц шар болаттай б1рл1п бекемдене тусе- Д1, алдаспандай жарцылдайды, кек оттай лаулайды. Баба сез1 - сарбаз улдарына дем беред), алга умтылдырады. Согыс кез1ндеп жауынгерлерд!, олардыц цурыштай бер1к намысын цалай дэл суреттейд! десен,ш1: Адал туган улдарым! Сендерде кез-цулагым. Елестейд! кез)ме, Цатты согыс кез1нде, Цабагыцнан цар жауып, Цала багып турганыц. Согыс ет1ндеп жауынгерлерге атацты батырлардай, ацыздагы ца)1армандардай болып, жаудан цайтпас, туган ел1не тек жец1спен орал деп ац батасын беред!, намысца оранган от-жырын жолдайды. Ер боп еоп, ел1мде Махамбеттей батыр бол! Царсы шапцан Жэцпрге - дейд!. -*+*е 63
немесе: Амангелд! ата)-щай Жаудан, балам, шепнбе! - асцац рух беред!: немесе: Тынба жауды жапырмай Жолбарыс тонды батырдай» - деп, арты Кавказдардыц улыцтаган атацты батырындай бол деп ундейд): Енд1 б1рде: Керугылындай батыр бол Жаудан цайтпа! - дегеым! - деп, турю элем1Н1ц ацызында- гыдай ер бол, ел1чд) цорга дейд1. Цасиетт! Отанныц, Цамы кетпей кеншден, Цараган жан туанген, Цара узбеген сеыммен. Цалган ата,бабадан- Ул бойындагы ыстыц цан. Ца^ар болып цуйылса, Тетей алмас жау жылан! Турпатынан сом бггкен, Ер пэрмен! сезшген. Жумса барлыц цуатты, Батырларым, дед)м мен. Бабаларша басты лк, Баспа цадам жерннен. Жартасца уцсап жауды тос, Арыц артыц ел1мнен! Улы Отан согысынын ца)1арлы кезец1ндеп Жамбыл елец- дер)н цан-цасапта журген солдаттар да, ауылда цалган ец- беккерлерде ата батасы, абыз ацсацал есиет! деп бойлары- на цуат, ойларына шуац етп. Алатаудан урандаган Жамбыл
дауысы Сталинград, Ленинград, Мэскеу жэне де басца да цалалары мен елд1 мекендердеп буюл майдан ет1ндег< жур ген жауынгерлерд! тасболаттай ширыцтырды. Шинельде- Р1ЦН1Цетектер! - тесек, жецдерьжастыц болып журсецдер де циындыцтан цайыспацдар дед) улы баба. Ризамын ерлер1м, Жауга намыс бермед1ц. Батырларым ала кер, Жауга кетсе ел кепн. Басцан зшден серпшон! Цасиетл жерлер1ц!.. деп ерл1кт1, елди<т) есиет етт). Жэкец жец1ст) кер1п кетт). Оныц ек< улы - Алгадай мен 1зтшеу цан майданнан оралмады, царт жырау осы цас1ретт) цайыспай кетерд). Даццы элемд! шарлаган улы ацын ез балаларын согысца Ж1бермей алып цалуга цуд1рет1 жетелн ед1. Б)рац «Царасай, Сураншы, Саурыцтай батыр болыцдар, жауды жецбей цайтпацдар» деп ез1 цолымен аттандырды. Халыц- тыц цайгы-цаарелмен б1рге болды, елге, ерлерге цайтпас цайсар ж)гер берд1. Ел б1рл1пн сацтау циын-цыстау кезецде елжандылыц, рух таныту - халыцты серп1лту Жамбылдай улы ацынныц аза- маттыц ерекше болмысы, ацындыгыныц би)к шыцы. Тэуелаз ел1М!зде асцац патриотизм, ел мен жерге деген суЙ1спенш1Л)к, асыл цундылыцтармызды багалау бупнп кун- Н1цде басты мэселеа. Жамбыл атамыз эл1 де ац кум1с сацалы желб1реп, б1зге ац батасын бер1п тур емес пе: Кулл1 халыц кемепц, Бацыт кун1 басында. Менде жырмен цосылдым, Жузге уласцан жасымда. Жуз жыл жасап, ею гасырдыц б1рдей куэа болган ацын ез тагдырын туган халцымен тутастырып, оныц бар ем1р1н, би1к муратын, муц-муддес1н жырына арцау егп. Дэстурл! цазац жырын жаца заманныцталап-тшектерше ойластыра, жацар- 051-5 65
та, жасарта бшдк Отанга, халыцца деген суйюпеншшк, б1р сезбен айтцанда, ынтымац, б1рлк-Жамбыл шыгармалары- ныц непзп арцауы. Урпагым 1здеп келген бацытты жас, К!мде-К1м б1рл1к бузса халыцца цас. Б1рл1кт1и бер1к туы тек ынтымац, Эсиелм: сол уш1н цушагыцды аш! Эсиелм: шындыцты, адалды суй, Ардацтаган халыцты, адамды суй! Елд1ц лккен 1ргеан ипл1кке, Тап бупнп бацытты заманды суй. Отанды суй, Отан суйген кесемд! суй, Соган айт эдем) жыр, суйюмд! куй! - деп, жырлайды. Жамбыл ацындыц енерне адалдыгын сацтап, гумыр бойы жырлаган цайырым-мей1р1м, туган жерге деген пер- зентт)к махаббат, еибек, бацытца цуштарлыц сек1лд1 кемел мураттарды жырга цосумен болды. Оныц поэзиясы тунып турган гибрат сездерден турады, тэл1М1 мол ушцыр ойга жетелейд!. Ол замана туралы толгап, дэу1рге сипаттама беред), ет1п жатцан уацига - цубылыстар- га ез багасын айтады. Жамбыл поэзиясында жырауга тэн нацылдыц, афоризмдк сипат, ойшылдыцтыц абыздыц нусца- лары, сез енер)н)ц ерекше цуд1рет1 табылады, нацыл сез бен ацыл сез езара жарыса, цатарласа цолданылады: Жер байлыгы болмаса, Жерден алтын шыгар ма? Ел цамын ойлар болмаса, Ерден ацыл шыгар ма? Тец13терец болмаса, Туб1нен )нжу терер ме? Кепнен кун тумаса, Жарыцты журт керер ме? Туып, ену болмаса, Адам ерб!п, есер ме?
- Мундай жыраулыц улпде айтылган нацыл сездер Жам был поэзиясында айтарлыцтай кеп. Олар ацынныц эр турл! шыгармаларында цумдагы шашырап жатцан алтындай жар- цырап кер)нед1. Кере, тере бшген юаге зор цазына, тагылы- мы мол рухани байлыц. Эз1Н1ц цурылымы мен ойлылыгы жагынан бул шумацтар Асан цайгыныц, Бухар жыраудыц толгауларына уцсас. Мунда гасырлар бойы жинацталган ем!рл1ктэж)рибен) цорытып, соныц непз1нде айтылган ойлар еск1рмейлн цанатты сезге, мацал-мэтелге айналып кеткен. Жамбыл бабамыз ел1н, жер1н цоргаган бабалардыц ерл1- пн, енегел! ем1р1н гумыр бойы жырлаган. Олардыц ерл)кте- р1не ерекше суйаню, мацтан еткен: Цоргаган жаудан халыцты, Ерл1кпенен даццты. Ел1мде болды батырлар: Царасай атты уранды, Асынып жау-жарагын Ел1ме шапцан цалмацца, Орнатып цара туманды, Салатугын ылацды, ЗэЬэр1не шыдамай, Цалмац кезген шыганды - деген, гибрат сез1нде бук1л ца- зацтыц цасиетт) батыры Царасай Алтынайулын ерекше цас- терлеген. Батырлар жайлы, олардыц ерл1ктер) жайлы улы ацын теб1рене, терецдете жырлайды. Жамбылдыц гибрат сездер! - улп енеге, тэл!М-тэрбие магынасында цолданылады. Ол атадан балага, урпацтан- урпацца тарайтын улагатты сез, пэлсапалыц толгам, цанат ты лркестер. Жамбылдыц: «Сез1мн1ц гибрат ал сарасынан)) - деу! сез мэдениет!н)ц тэл!мд!к-тэрбиел1л1к пэрмен!н ацгартады. Асцар тау гарт емес пе? Айдын кел! болмаса. Ер жы1т гар!п емес пе - Белпл! ел) болмаса. Заман гар)п емес пе -
Эдшеттен аттаса. Халыц гар1п емес пе, Айтцаны 1ске аспаса. Ж)пт гарю емес пе , Ецбеп алга баспаса - деп, толганады Сезд1 халыц тудырса, оныц жацсы улгшерн кей1нп урпац ца цуйма цулац царттар, тш1нен балы тамган шешендер, ойы терец, ацылы дария, цара цылды цац жарган билер, арцалы ацындар, кергенд! кесемдер, атацты эншшер мен ацын-жы- раулар жетк1зген. Олар халцымыздыц кене тарихын, кене мэдениелн гасырлар бойы сезбен жазган. «Бас кеспек бол са да, тш кеспек жоци деген асыл цагиданы арындай сацта- ган. Сез цуд1рет1н жете тус1нген ел еркес! - ацындарды эрца- шан да ардацгаган. Олардыц асыл сездер1н кей1нп урпагына таратып отырган. Б13 афоризмге айналган елецдерд! Жамбылдыц жырла- рынан кептеп табамыз, цай елец1н алсац та мацал-мэтелдей епз жолдар, тутас шумацгар жентек-жентепмен кездесед!. Атацнан бата ал, балам, Аргымац атца М1н, балам, Абыройга не бол, Агат баспа б1р цадам. Атац берген атаца, Ел цад1р1н бш, балам! Ел ерл1п, б1рл1Г). Сынга тускен бул заман! Жамбыл афоризмдер! уран сездерндей ест1лед1, гимн сездер)ндей цабылданады, халыцтыц мацал-мэтелдер1мен тамырлас келед!. Мына б1р елец! де Ж1гер1м1зд1 жанып, цайрат беред! емес пе: Ацын деген б1р булац - Кемшер кез1Н ашпаса. Кез1н ашар кепшш1к Суйане тыцдай цоштаса, Ер цад1р1н ер баццан - —^
Ерлер б1лер деген сез. Зер цад1р<н зер соццан- Зергер б1лер деген сез. 6м1р барда есюрмес Багасы цунды асыл сез. Жамбылды «халыц поэзиясыныц алыбы, XX гасырдыц ГомерЬ деп атады. Бул - оныц ацындыц ецбепне бер1лген зор бага. Шетелд1ц алдыцгы цатарлы прогресшш цайраткер- лер! мен кернекг! элем жазушылары Жамбылдыц кез) лр1- С1нде де, одан кеЙ1н де ацын ецбепн зор цурметпен атады. Шын журектен шыццан улылардыц п1юр-ойларын зерделеп керей1КШ1: ^Жамбыл а^зыры, у7$самам?яын дара, илау, бсуя-бсмнсл/, аса зор алый ?нул<?а. Оны^ б;р ез/ эр/ а^ын, эр/ ам/яыс а^ыны, эр/ азама/я^иы^ ли ими? де а^ыны^ - деген Мухтар Эуезов сез), Жамбыл тулгасын бар улылыгы- мен, елмес ем1ршецд1пмен керсетт тургандай. Жамбыл жырларыныц халыцтар журепнен ешпес, елмес орын алуы-оныц улылыгыныц белпс!. Сондыцтан да армян ацыны А.Геворк: «Сен)ц жырыц -миллионныц ез жыры, Сен1ц Т1Л1Ц-миллионныц ез тш1, Сен1ц жырыц жатталады Букт совет ел1нде. Мэцп-мэцп сацталады Бацытты Отан тертде», - деп жазды. <(Жамбыл №}? ж а- сазан адам, соны% ^3 жгылы а^ынды^яем еуятя/. Ол элс^меАИУя;^ ,ж*эяе ,ж*скс е.м/р/нде<?/ боз//;п( кеб/н еле^.мен се/мезен х« ^\" - ^Сэ^м/я \"\" 69 ^
\" <1ы, тя)/я< /<м ^ ( <^ м (7М *ы .?мм (^ <))7«^ <*ам /м'^омсм См/^*; к<^мг/п/м. ( стл''^< 0( М ^*м^м Я*)ММ /М<^й <Л!ЛЯ/ ^ ;/?Г<Г ГМО^ММ Ж(7(7М'7( Ж}'А)77 <//'(^^^<^;.-М (<Ч 7&7 ^\\МЖ)'4\\ ^^РЫМ'Ы7( б^у-М<-ЬДМ'^7 .^ам^а к^7^я м/арьдтии/т АИ^П7 ()р^д ж*}1Й7\\ <Ьм«л<ух)м<1 ам7/?7- мем ^?г)^г*г(?и емес /А.ш^мм? тио^ля ж ш ы ч ^ а <^№/яа яп <юмм У^мимсм <<гм<^. <^м/ши м / м ^ м *гггя*.< \"!)< ;«,. < гю<ы()м». ^/й/!м#7 Д/)Г7/7СМ^. «Ж м^мт ^м-^и т)7м^м)(- дс<тл^7« ми/т- ДИ^< <7<<\\М.к)ы 0/<Ы Щ77/М7М<ДММ. НЛ\\'<7М^'( ^N<7 (<7и)7Н '/ \\.лл ^ ^М'Л)М'Ч \"' .'\\ ч.'..' Г (( .^А4'М( ^м</ц ' 'ЮМ/. #/А<*^МТ Мг/ч</'<МА <к)/^)< N \\)^ММ.((' Л^777МИ7^'^777( /М <)м?«)<7 <^Ы/^М77 (7^^.)/ (1М/АМЯ <^И ДК^р7]^7ЯМ7( лмми/яы^м^^ам <-^ жгг*<^у^ м /7тя<^< 77км</) Жч*м1ьдт б'/) (.^М!<. ; ОА,м/а)м\\ }1/.1< ( ^м<)и/#гж^( а< ^)^мммм б<*ммм<7 лмА'лм ^<с/. \\Ллг, Г(м<()м^/я<^< )м *')/*' <1<лми к< л'г)а ^ Ш м ^ м с 4мтими#мм). Фраииутлын атакты жа1ушысы Ромен Роллан Жамйылдын 1*5 жмлдынахындык к ы ^ еи н тон 1а\\ кундерыде: - Ьитямг <п}/'. .'/)<[')< <^Л^\\ Ш7А,7<<ММ7( * .ж? дк Яам< ммы^ *гм/?м<м <м, <)<л<*ымм/( ж }у)А*' /А'чди^ьи^ /?им<А^м^)м*( са.)г^ жтм&лкмымм. - л^ген жеделхат ж<бсрген <* \\<Л\\ММЬМ( Ж<7у7М\\ Д« ) 7<)^^/<(!ОМ <7А,Ы^Ь7 /А^Д(ОМ.7^М /7ч(1мя ДГ^77(ММСЧ^Т)7/7.)^ 7ЯМ\\ГЛ^М (/7 03 ^ 7КМ^)и^ ДМ7/М\" ?)ер^ 7ЯО ^Я7/а л х м /'.т м ^ ядммммьм; }7Ы (л^ммм Адтмя ^7<л^м . деч 4-.) иан улы ^ид! жю уты^ы Раом м ^м лам /а.*ор. Тзж)к нкыиы Мм/тя; Г ; р г м м - А а м б ь и л ы и 7\\чшына [25 жыл чол^ыни нрналган кешге сомлоем сияяде: \"А^а7<7\\.га;\\м ^ я-< ЖМ/ М7Ы ^Р7№*<^* <к€ 7Г?7(р()7 0мм7( 0.7Г'< *<р77< (7\\Ь7^М ^ К \" 7 а^)Ы^7 Г.!МГ7М1\")/ Ж<ДММ*7^М'( М4АКМ^ М/' 7^уА?ММ^аКЛ7б)ы 'р\\1МММ()й<ЯМ'М*Й ^7(^М7А М/М^ <7< (М777М ЛГЛ77М. (7/)Ш'ММ'( .Жу/'('<'7. -^(Лм1м <0 <77<Н( Т70'ЗММ< <б) . </7Ь7^ )<гн7т<)М7би<)7ж^/<г <1) 7тмы/^ы бд мм?)м/х'ы#. - ле<).и. Иэ. мундай ыстыц леб<здер кеп, ете кеп. Бул седдер - ацын ем)р< мен шыгармашыпьмына. оный гасмр жасаган, ерпжке толы поэзиясыма бер*пген зор бага Упь< а)ф!н жыры - гасырдан гасырпарга жасай беред)
ЖАМБЫЛДЫЦ Д!Н-ИСЛАМГА ЦУРМЕТ) Млы ом)р агыны 6 )р сэт тоцтамайды XX) гасырды аггага- нымыз кеше сияцты ед). м<не. оныц алгашцы 20 жылмм артца тастаппыз ЖаИандану дау)р<. галамторга шырмалган замай дегеи кезецде улыларымыуа жацаша кезцараслен царай- тмн уацыт келд< ^азац деген угыммен цатар журепм улы Жамбыл жайлы талай-талай эерттеулер жазылды. б<рац бэр< сонау кенест<к ммеин<н тар цыслатынан шыга алмады Ацицатты аршып, ашыц айтатын 1*эуелозд<к алдыц. Жам был гумыры мен шыгармаларын цаита ^рап. талдап. тара- зылайтын. зерттеп. зерделейт<н гажап дэу)р туды. Бекер адам^а бац цонбайды, тел жацсыдан теки урпацеседг жТулпардан тулпар туады. сунцардан сунцар туа- дым Жамбылдыц аргы атасы Ыстмбай атагы алысца кеткен, керегеон кецге жайган дэулетт) де ацгарлы. айтцанын ек< етюзбейлн ел басцарган цасиетн жан болган Экеа Жапа батыр да батыл ежет екен Алдында бес жузден астам юлец боз жылцысы. отар-отар цойын ____ ерпзген елд'н аузында кепт)ц алдында журген айтулы азамат болыпты Сарыбай би Айдосулымем иыцтас журю. унем- жац лзеанде отыратын. кенеселн ке- несшю екен Кенес ек)мет< заманында Жамбыпды ^кедейд)н баласы-*. - деп бурмалап керсеткен Иа. кэр< тарих. таразы - уацыт барж ормн-ормына цояды Аспаннан теуел- азд<к нур-шугыласы теплген осынау сетте Жамбыл атамыз жайлы аныз бен ацицат арасын ажыратып алу уш<н &з кепл керген сунгыла цария. бупнде сек- сен сепзге келген Эл<мцул Жамбылов пен сухбаттасуды жен кердж Элекец
- нагыз сыр-сандыц, жыр-кембе, лр) шеж)ре дерац. Цазацс- танныц халыц ацыны, Жамбыл атамыздыц жанындай жацсы керген немереа. Журт кекеЙ1ндеп кеп сурацца жауап 1здед1к. Эаресе цызылшыл заманда - Кецес одагы кез1нде бул жай лы мулде айтцызбай, жазгызбады гой. Б13 бупнп эцпмем13Д1 осы жайлы аныц-цаныц бшуд! жен керд1к. Элекец шеж1реш1, аргы-берпн! кец<нен толгайтын нагыз цуйма цулац зердел! цария. Эцпмен! эрщен бастады. - Жамбыл атаныц аргы ата-бабаларын таратып айтса былай болады: Шапырашты руыныц Екей ел1н<ц Сэд1бек атасыныц Байтебет баласынан алты бала болган. Бэйб1шеанен Алтыбай, Желбай, Рысбай, Толыбай - тер- теу1 де, тоцалынан ею бала - Ыстыбай, К,артабай. Жамбыл дыц орысша аудармашысы Павел Кузнецовтыц «Жамбыл - Ыстыбайдыц немереа)) деген, Жамбылдыц ем1рбаяны туралы К1табы бар. Сол Ыстыбайдан терт бала - Цазыбай, Жапа, Жадыра, Майке туган. Еюнш) улы Жападан Тэйт1, Жамбыл, Цоман туады. Тайн Жамбылдыц туган агасы, 1840 жылы ем1рге келген. Ыстыбай урпагыныц ец бай болган уцыпты баласы Тайн екен. Тэйл екей руындагы Тэймецке эулиеыц мештнде Эбд1цадыр молдадан оцып, бес уацыт намазын узбейд) екен. Экес1 Жапа да дэулетл болган. Тэйл атамыз ек1 рет Меккеге цажылыцца барган. Жамбыл атаныц айтуы бойынша алгашцы барганында Орта жузд1ц тобыцты руынан Цунанбай Эскенбайулымен жэне К<Ш1 жуз Эл)м руыныц Тертцара атасынан шыццан Мырцы деген ца- жымен танысады. Меккеден цайтцан цажылардыц 1Ш1нде Тэйн, Цунанбай, Мырцы ушеу) дос болыпты. Цунанбай: «Абай деген улым бар, ез1 ацын)> дейд1. Ол кез де Тэйнн)ц баласы жоц екен. Сонда: «Эйел1м босанса, атын Абай, - деп, цоямынд дейд1. Ушеу1 узац сырласып эцпмеле- сед1. Цунанбай: «Бэрекелд!, 613дос болдыц. Ушеу)М13уш жузд1ц баласы екенб!3. Осы Меккеге цазацтар кеп келед).
Омар Хаям: «Меккеде цайб1р сен1ц нагашыц бар», - деп, айтцандай, б)з цазац цажылары ауызб1рл)к танытып, Мекке де тациядай болса да б1р меш)т салдырайыц. Келген цаза- гымыз ез меш1Т1нде тоцгасын, цазацтан улкен б1р ескертюш болсыни, - дейд1. Кунанбайдыц сол сез1н ушеу! де жэне Меккеге келе жат цан басца цажылар да толыц цолдап, «осыдан елге барганда енд1п келелн цазацгарга да аманат ет)п айталыц» , - деп, уэ- делесед). Осы ушеу) Меккеге баратын цажыларга: «Меккеге меш)т салатын болдыци, - деп, упт таратады. Жэкеин1ц айтуына цараганда, Тэйт1 еюнш! рет Меккеге барганда шапырашты руынан Кудайберген болыс, Цисыбай болыс, Асылбек болыс, Цайцы сэры, Исабек Кеутбай, Шыбыл Сэу1рбай, Дэулетбац деген к<С1лер цажыга б)рге барады. Олар Цунанбай, Тэйл, Мырцылардыц бастауымен Меккеде салдырган меш тне «Тация меш<т)> - деп, ат цойган. Цазацстаннын халыц жазушысы Мухтар Магауинн1ц к<та- бынан «Осы уш цажыныц салдырган мешт», - деп оцыдым, тек цана ол ютапта Тэйлн)ч аты дурыс жазылмай, «Тэти» деп, жазылыпты. Тэйл цажы алгаш Меккеден келгенде, эйе- Л1 Тэу)рбала ул туады. Сонда Тэйл атамыз туцгыш улыныц атын «Досымны^ баласыныц атын цоямын», - деп, Абай цояды. Кей1н шыбыл руынан Цуртца эулиени-( Сатиха деген цызын Абайга атастырып, 49 цара берю, цуда болады. Сол Абай кей1н цайтыс болып кетед! де, еюнш) улын «цудайдан сатып алдыци - деп, атын Сатыбалды цояды. Сол Сатыбал- дыныи еркелеткен аты Сатыш ед1. Тэйлн!^ 1НЮ1 Жамбыл ете ерке болып ескен. Экеа Жапа мен шешеа Улданга багынбай, агасы Тэйлн! цатты сыйлай- ды екен. Экес! Жапа 87 жасында цайтыс болыпты. Анасы Улданныц атасы Жалайыр, Цанадан деген цобызшы екен. Жамбыл жщ барып, нагашысынан цобыз, домбыра уйрен- ген. Аталары Жапа, Жадыра атацты батыр болган. Цоцан- дыцтармен болган согыста Жапаныц аягына садацтыц огы ти1п, мерт1г<п цалганда, Цуртца тэу1п емдеп жазыпты. Тэйл атамыз еюнш! рет Меккеге барарында, Жамбыл 1Н1- С1н шацырып алып: «Шырагым, Жамбыл тентепм, сен ерке- Л1КЛ цой, уйге, шаруага цара. Мына атачнан цалган, менен — 73 —
цалган малдарга кез цырыццы сал. Мына сеыц 1н<ц, мен!ц улым Сатышты саган цудай алдында тапсырам. Жасы се- пзде. Осыдан цажылыцтан аман келсем, цолыцнан алайын. Алла Тагала маган аян берд1: «Келмейаи, Мединада еле- пц» дед1. М1не, оц цолыца тапсырамын, ал келмей цалсам, о дуниеде ом цолыцнан алайын», - деп, Жамбылдыц беи- иен суйт, Сатыш улын табыстаган. Тэйл ата сол кеткеннен Меккеден цайтпай цалады. Шыбыл руынан Меккеге б1рге барган Сэу1рбай цажы гана келед!. Тайн Сэу1рбайдан «ама нат», - деп, жиепне алтын Ж1п кемкерген жайнамаз, алтын жалатцан агаш тегеш берт Ж1беред1. Сол сапарга шыццанда Цудайберген болыс ез)Н1ц зерленген шапанын Тэйлн1ц иы- гына жауыпты. Дулат руында б)р улкен тойга Жамбыл ацын, Сэу1рбай цажы да барады. Сол тойда Жамбыл атам да болыпты. Цудайберген болыстыи б1р лпнш! туыс эйел! Сэу1рбайдыц услндеп ез1 нккен шапанды танып, «Цудайбергенн1ц шапа нын юм кию жур?», - деп, сурайды. Сурастырса Тэйнмен, Цудайбергенмен Меккеге б1рге барган Сэу1рбай цажы екен. Соны кер1п Жамбыл, Сэу)рбай цажыга былай, - деп, елец айтцан екен: Цажыга енд1 барса, шыбыл барсын, Шыбылдан басцаи барсац, шыгындарсыц. Тамам цажыныц дуниес)н жинап алып, Сэу1рбай уЙ1ие барып жымыидарсыц. Сонда Сэу1рбай юнэан мойнына алып, б1р туйе бастаган б1р тогыз айып, жэне алтынмен зерлеген жайнамаз, алтын жалатцан агаш табацты Жамбылга беред!. - Тэйн Жапаулы 1840 жылы туган. Аталары Ыстыбай Жапа беделд! бай эр! д<ндар адамдар болган. Осы бай- лыцтыц арцасында Тэйл ага ею рет Меккеге барган. Меккеде Абайдыц (Ибрагим) экеа Цунанбаймен, юш! жузден Мырцы цажымен кездеседк Улы жузден Тэйл, Орта жузден Цунанбай, К1Ш) жузден Мырцы ушеу) достасады, ацылдасады. Цазац журналистер!: «Абай мен Жамбыл кездесл ме?» - деген сурацты кеп цояды. Ал, цазацтыц улы ацындары б!р1н- б!р< еснсе бармай, кездеспей цоймайды. 74
Жэкецыц б1р елец1нде: Семейге де барганмын, Кеп жацсы адамныц, Ортасында болганмын, Талай жацсы адаммен, Б1рге отырып сайрадым, - дейд1. Жэкеце Мухтар Эуезов сурац цояды: «Жаке, Абайды цан- дай ацын, - деп, бшеоз?» - деп. Сонда Жэкец ойланыццырап отырып: «Ол Абай - цазац ацындарыныц пайгамбары емес пе?!» - деп, жауап беред!. Академик Мухтар Эуезовлц б1р мацаласын оцыганымда, Жет1су ауылына Ацбацай деген жецгеон 1здеп, Абай келед!, Улы жуздн Цасцарау руынан Ногайбай деген К1с1н)ц уЙ1нде болады. Ногайбаймен, жецгес1мен амандасып, цайтарда Майтебе жайлауында экем Цунанбайдыц жолдасы бар ед1, - деп, цажыга барган Жамбылдыц агасы Тэйлге сэлемдесе келед!. Тэйл атамыз тай сойып, курмет керселпл, цатты ри- зашылыцпен, жеюкат болып цайтыпты. Тэйлыц, Абайдыц, Жамбылдыц жекжаттыгына мынадай дэлел бар. 1974 жылы Цызылорда облысыныц Цармацшы ауданында Цорцыт ата ескертюнлыц ашылуынан келе жа тыр ед1м, цолымда цабымен домбырам бар, вагонда б1рге отырган б1р царияга сэлем берд)м, сэлем1мд) алды. Ол ца- багы ашыц эцпмешш адам екен. «Балам, сен ацынсыц ба, эрлсац бе?)>, - деп, сурады. Мен жен1мд1 айттым: «Тойдан келе жатырмын. Улы жуз Шапырашты руы, Екей ел1ненм1н, Жамбыл атамныц домбырасын устап журген немереомн, ацынмын» дед1м. Сонда цария цалтасынан алып, б)р елец керсетп, елец Жамбылдыц Абайга кецш айтцан елец! екен. Абайдыц улы Эбд1рахман Алматыда цайтыс болып, соган Семейден баласы Магауия кел)п, Алматы цаласында ту ратын шалацазац Эбсемет байга, Байбулан байдыц уй1нде жаздыц кун1 цайтцан Эбд1рахманды суыц ки1зге орап, уст1не муз бастырып, суыц кузде б1р-ац апарады. Жамбыл атага Жаныс Сэт Ниязбеков жэне Цисыбай Сарыбайулы болыс- тар кел)п: «Алматы цаласында Абай ацынныц улы цайтыс 75
болыпты. Соган бауыры Магауия кел)пт1. Олар шалацазац Эбсемет пен Байбуланныц уй1нде екен, соган барып, кец1л айтып цайталыц» дейд1. Ушеу1 атпенен Алматыга кел)п, ша лацазац Эбсемет уй1нде Магауиямен кездес1п, Жамбыл ата б1р жагы жекжаты, б1р жагы замандасы Абайга сэлем бере, осы елецц! жолдапты: Сэлем айт, барсац Абайга, Кецеа кеткен талайга. Ауырды жецген цара жер, Сабырлы болсын цалайда. Б1р жутцан дуниеа Ащысын татып, куймеан. Жапанга б)ткен бэйтерек, Жалгызбын , - деп, журмеан. Кемелге келген осылай, Тасцынды тэц1р басуы-ай! Нар кетерген ауырга, Арцасын тоссын жасымай. 1896 жылы кектемде Алматыдагы Эбд1рахманныц суйепн алып цайту уш1н Магауия бастаган Ысцац Сатыбаев, Тэуеке Байтуаров Эбсеметлц уй1не келд1. Эбсемет - Цунанбайдыц 1Н1С1Жацыптыц цызынан туган жиеы, ол Жамбылмен сыйлас, цурметтес адам болган. Жацагы вагондагы цария Павлодар облысы Цызылжар ауылыныц ацсацалы екен. Мен сол уа- цытта аудандыц «Сталин жолы» газет1Н)ц жэне Алматы об лыстыц «Коммунизм тацыи газет)Н)ц штаттан тыс белсенд! тшш)С) ед1м. Осы Жамбыл атаныц Абай атага кецш айту еле- щн ею газетке де берд1м. Цорыта айтцанда, Цунанбай мен Тэйт) де, Абай мен Жамбыл да таныс, сыйлас екендт кер1нед1. 1996 жылы Жамбыл атаныц 150 жылдыц тойына егеменд! ел1М13ею мыц ац боз уй Т1пп, Елбасы Нурсултан Назарбаев ез1 басшылыцца алып, кец келемде той етюздк Палуан сайыс, цыз цуу жацсы етп. Мухтар Магауин бастаган, Абай ауылы- ныц ацсацалдары Жэкецн)ц тойына уй нпп экелд! жэне ат, туйе жетектеп кел!П, Жамбыл немерелер!не цурмет керсетт!
Улы цазац халцына Абай мен Жамбыл епз, тетелес сияцгы. Иэ, бабаларымыздыц аруагы цолдай берс1н. Мен1Ц атам Жамбыл - ацтыц дем1 таусылганша б1р Алла- ныи хац екеыне цапысыз сенген адам. Эз1 шамасы жеткенше бес уацыт намазын цаза цылмай етт). Мусылман баласыныц имандылыгына жат эдеттерд!, эс1ресе арац )Ш)п, б!реуд1ц сыртынан гайбат сейлеген адамдарды жацтырмай отыра- тын. Мына жа^ан дуниен1ц шеказд)пн, оны шебер ойластырып жаратцан улы Алланыц ацицат екеын эрдайым тамсанып айтып, айналасындагы д)нге бей1М1 бар жандарды эспеттеп сейлейлн. \"Ппл ез1 цатты науцастанганда, хал1н б1луге келген Сэбит Муцановца уюметиц ауруханасында иманын айтты- рып, аят оцытцаны туралы естел1к жарияланды гой. - Жамбыл мен Эбд)цадыр деген молданы етене жацын- датцан - исламга деген сеым, Аплага деген шеказ махаб- бат. Ежелп Цашцар цожаларыныц туцымынан ерб1ген Эбд1цадыр Иманахунулы ез1н Моллахун царидыц шэюрл санайтын. Сол кездеп Цашцар медресес1н бтрген, ол да цасиегп Цу- ранымызды тугелдей мэнерлеп жатца оцитын цари дэреже- ане жеткен д1ндар оцымысты ед1. Кей1ннен есту1м бойынша, Цашцарда Моллахун царидыц алдынан еткен шэюрттер!, оныц Д1ни тургыдан да, заманауи гылымнан да жан-жацты хабары бар, терец 6)Л1МД1болганын айтатын, бэр1де одан дэр1с тыцдаганын мацтан тутатын. Адамга бац Алладан буйыратыны рас. Цаз1р, кейде ойлай- мын, егер Жамбыл ез таным-туаып арцылы Аллага мойын усынбаган адам болса, осындай абыройга жетер-жетпес! негайбыл екен-ау, - деп. Алланыц эрб1р астарлы аятынан сусындап, гибрат алган Абай мен Жамбыл цаз1р халыцтыц ацыл-ойы, цазац жырыныц алыбы аталды. Осында б1р зац- дылыц жатыр, - деп, 1зденген дурыс-ау. Цаншама Д1ни эцп- ме, д1н-исламдыц цисса дастандарды зердеане тоцып, жеке цалганда б1здерге айтып отыратын. Болмаса царацызшы, соншалыцты дархан туйакпен, ерекше бук1л шыгыс циссала- рын кекейге тоцып, зерек зердеге иелж ете ала ма, толцын- Дата буырцанып, лагыл жырлар теге ме? Алланыц шын ыцы-
ласы туспеген адам жасы сексеннен ецкейгенде осыншама атац-цурметке цалай жетед)? Цазацта аузымен кус нстеген цаншама дарынды ацындар болды, цаншама жыраулар етн сол заманда. Солардыц бэр1Н1ц арасынан Жамбылга жарат- цанныц шапагат нуры неге ерекше жарцырады? Муныц б1р сыры бес уацыт намазын цаза етпеген д1ндарлыгында жат цан шыгар, деген ойды мен цаз1р жасым тоцсанга цадам бас- цанда гана туоне бастадым. Жаттыц жасцауынан жапа шеккен молда Эбд)цадыр Цашцардан цол узгенде, эрине, енд! туган жерден топырац буйырмайтынын цайдан бшан. Жас кез1нде Моллахун гу- ламаныц сан тарау б1Л)М)нен сусындаган ол парсыша да. арабша да жет1к бшелн. Соган сенд! ме екен, эйтеу)р ба- сына азаттыц, жанына ацицат 1здеп, Меккеге царай умты- лып, жолга шыгады. Б1рац, «адамныц басы Алланыц добы» деген сезд1ц де жаны бар, неб1р азапты сенделютер бас- талып, эуел) Ауганстан, Ундютан жер1н б1раз шарлаган ол, енд1 Орталыц Азия мемлекеттер1не жол тартады. Тагдыры- нан тиянац 1здеген молда, Турюменстан мен Озбекстанныи, Эз)рбайжанныц б1раз цалаларын аралайды. Красноводск!- ден Гянджага, Бакуге, Ташкент пен Ош цалаларына таба- ны тиген д1ндар азамат мусылман цандастарынан цаншама цолдау тапцанымен, саясаттыц салцыны сапарын оига бас- тырмайды. Ацыры сансырап, Алматыдан б1р-ац шыццан, оны енд1п ем1р1 цазац бауырларымен байланыстырады. Дал цаз1р екеу)Н1ц цалай танысцанын мен аныц айта алмай- мын, дегенмен Жамбылдыц назарына Ш1ккен Эбд1цадырдыи да бекер адам емеслпн сезем. Эйткен! ол Абайдыц кепте ген елеццер1н жатца бшелн. Шоцанныц Цашцарга жасаган сапары туралы эцпмелерд! Жамбыл талай айтып отырга- нын кергенм)н. Эз1 де цазац тш1нде жатыц сейлеген! былай турсын, цазацша елеидер жазатын адам ед). Кез) жумылган- ша цазац халцына деген ризашылыгын, Жамбылдыц ез1не жасаган экелк цамцорлыгын цайталап айтудан жалыццан емес. Тарихтан, улттыц музыкадан хабары мол, Цураннын кез келген аятын жатца судырататын цари, эрине, Жамбыл тэтемыц царт кецш1не Д1ни демеу болган адам. Сондыцтан да ацын оны ерекше жацсы керш, Октябрь революциясынан
кей1н жабылып, мектепке айналган Царгалыдагы Сэт болыс- тыц м еш тне 1944 жылы имамдыц цызметке усынган. Осы арада тагы б1р тарихи дерекке жупнген жен. Алматы облыстыц «Огни Алатау» газелн<ц 2001 жылгы 16-цацтар- дагы санында жарияланган Алматы облыстыц Мемлекетпк мурагат басцармасыныц бел1м бастыгы А.Аджигайтканова- ныц мацаласында мынадай мэл1меттер бар: «Октябрь ре- волюциясына деЙ1н Алматы облысында 15 мешч болса, оный 10-ы Алматы цаласында ед1. Дни топтар арасындагы жанданыс 1943-1944 жылдары басталды. Мусылман Д1Н1Н устанатын алгашцы Д1ни топтыц цатарында 200-250-ге жуыц адам болды. Олар Жамбыл ауданыныц Ленин атындагы жэне «Майбулац)) колхоздарында (цаз1рп Царгалы ауылы - Э.Ж.) туратын цазацтардан басца да, мусылман улттарынан цуралды. Ек<нш1 топ, б1р<нш< топтыц ыцпалымен Узынагаш ауылында цурылдыи. М1не, осыдан кер1п отырганымыздай, цасиетл Д1Н1М13Д1Ц цуттыхана меш1Т1 цайта жанданганда, оган лайыцты имам табу оцай болды дейоздер ме? Бурынгы днбасыларыныи бэр1н цугын-сурпн жалмаган. Цара танып, Цуран устауга жа- райтын мусылман баласы саясаттан уркектеп, мешчке ат- тап баса алмай цалган заманда, к<мн<цжуреп дауалап, имам болуга умтылсын? Осындай сындарлы сэтте исламга шек аз бершген, иманы кэмш бш1мд1 молдага зор сен)м артып, Царгалыдагы Д1Н ордасыныц лзпн1н устатцан да улы Жам был тэтем ед1. Ел 1Ш)нде Эбд1цадырдыц «Жамбылдыц мол- дасы)), «уйгыр молда)) аталуы тепн емес. Оныц б1л1мдарлы- гы мен адалдыгына кез) жеткен царт жырау цауцары кеткенге дей1н касынан тастамай, цамцор болды, «мен елеем, элде- юмге цор цылмай, жаназамды ез1ц шыгар)), - деп отырганын талай ест1Д)м. Хал)н б1луге келет)н Жумабай Шаяхметовке де осы ет<н1Ш)н б1рнеше рет цолцалап, Сэт болыс салдыр ган мешггпц цайта ашылуына сол кю арцылы ыцпал еткен Жамбыл екен<н бупнде б1реу бшее, б1реу бшмейдк Жамбыл атам эр жума сайын Царгалыга барып, Сэт меш1Т1нде жума намазын оцып цайтатын. КеЙ1ннен Жамбыл цайтыс болганда, атацты абызды Эбекец ез цолымен арулап аттандырды. Жаназасын шыгарушылар-
дыц б!р< болды. Сейлп ацынныц аманатын ацырына деЙ1н орындады. - Кецес еюмет) кез)нде, цаз1рг) Алматы облысындагы Жамбыл ауданында б1рде-б1р меши цалмай жабылып цала- ды. Мешч, уйлер1н циратып, оны цойма, сиыр цорасы елп Ж1берген) белгш1. Сонда Жамбыл атам Сталинге хат жазып: «Мен бес мезгш намазымды цаза цылмайтын мусылман- мын. Намаз оцитын меш)т жоц, сондыцтан да Царгалыдагы Сэт м еш тн ашып бер», - деп, хат жазганын еслгенб13. Сэт м еш т Х!Х гасырдыц соцында Сэт Ниязбекулы деген цай- раткер, дэулетл болыстыц басшылыгымен, ел азаматтары- ныц улкен цолдауымен салынган. Бул 1ске Шамалган болы- сындагы Назарбай би, Царгалыдагы Епзбай бай жэне басца да атацты азаматтар кеп кемепн берген. - Ол рас. Сэт м еш ты ц молда-цариы Эбд1цадыр 1944 жылы цайта ашылган Сэт меш тне имам болды. Иэ, жацсылардыц рухы 613Д1 эрдайым цолдай берс1н! Кэр1 адам емес пе, б1р жер) ауырса, цатты цау1птен1п, жацын керштер! «Мыржыны, Нурбекл шацыр, маган иман оцысын» - деп, эб1герге туселн. Жарым тунде ме, тацга жуыц па, эйтеу)р мезгшаз уацытта шацыртып, бэр1М)зд1 эуреге салатын. Бул цуран б1лет1н адамдар кейде уйлер1нен табылмайды. Содан кей1нп кезде Жэкец Цожаштыц Цастектеп цайнага- сы, ез1мен замандас Нурцожа молданы б1р кун1 шацыртып алып: «Осы иман-шартты мына Эл1мцул немереме жазды- рып алып оцытсам бола ма?», - деп, сурады. Ол кюс «Ондай болса, лпл жацсы. Бул деген ете сауапшылыц», - деп,, ма ган иман-шартты дауыстап айтып отырып жаздырды. Атам мазасызданганда мен соны оцитын болдым. Цагаздагы сол иман-шарт менде эл1 кунге дей<н бойтумардай сацтаулы. Мен1ц экем Тоццулы молда болган адам екен. Жамбыл атам меЙ1р) туоп: «Молдам, Тоццулы турюм», - деп, еркеле- лп, белнен суйш цоятын. Тур)пм дейлн!, Тоццулы ерш) тур1К- теу жаралган адам кер1нед). ТиттеЙ1мнен атамныц жайнамазын алып берш, намаз оцыганда цасында б1рге туратынмын. Намаз оцыган кезде ерекше балбырап, балцып, берш1п оцитын. Нурланып, кез1н- де нур ойнап, цулпырып, жайнап шыга келелн.
- 1945 жылгы маусым айыныц 10-нан бастап атамныц жагдайы куннен-кунге темендей бердк Содан цатты ауырып, тесек тартып жатып цалды. Дэр!гер! Досымбеков Рахымбай деген ез)Н1и жацсы кереин адамдарыныч б1р1 ед1. Сол Жэкецд! бурынгы уй!нен сырттан юсшер келгенде, цонац етелн он бес белмел! уй1не экеп, ез1Н1ч белмеане жатцыз- ды. Уюмет арнайы 1р! дэр!герлер шацыртты. Рахымбайды Талдыцорган облысына Ж1бер)п, орнына Досжан дейт1н б1р улкен дэр1гер келд!. Б1рац, оны Жэкеижацтырмады: «Цолы жылан сияцты суыц екен, суициган ене)-щ1 урайын- ныц, жацындатпаццар магани, - деп, оган бой-бермед!. Со- сын Досжанды, амал жоц, кер1 цайтарып, орнына Жэкецн!^ цалауы бойынша Сара Барлыбаева кел!п царады. Айналасындагы адамдар бар ынтасымен цараса да, Жэкеце ештече эсер етпедк Ауруы куннен-кунге улгая бер- д). Багып-кутуш! - ез1Н1ч ею кел1Н! Бер1кбала мен Рэзия. Со- нымен атамныц жатцан жер1 ауруханага айналып, бейбере- кет адамдарды К1рпзбейт1н цамал сияцтанды. Мен кун сайын келт, кеи'Л1н сурап турдым. Содан маусымныи 17-1 кун!, дуй- сенб1де шофер! Нагашыбек, кенже баласы Тезекбай, дэр1ге- р< ушеу! Жэке)-Щ1 машинага салып алып, кау!птенгенд)ктен, ертерек Алматыга ала женелдк Б13 бул к<С1Н1цец1 цашып кет- кен)не цапаланып, жылап цала берд1к. Алматы цаласындагы совнаркомныц ауруханасына апар- ган екен, ею-уш кундей хабарласпай, ешюм цатынамай калды. Жэкец цайтыс болган шыгар, - деп, цорыццан уст1не цорца туслк. Соныч арасынша Алматыдан машинасы келдк Хатшысы Гали Орманов, шофер! Нагашыбек, улкен жазу- шы Сэбит Муцанов ушеу! екен. «Жай кел!п цайтуга келд!к. Жэке^ бурынгысынан жацсы. С!здер цорцып жатыр ма, - деп, цуантцалы жеткен!М13 осыи дед). Б13 ке^ш1М13 орнына туап, мэз болып цалдыц. Ертецп сагат 9 шамасында кел!п, тамац жеп, цайтып кетт!. Содан маусымныи 22-а кун! науцасы цайран асыл атам Жамбылды цайтпас сапарга жетелеп, алып кетши. Радиомен жер жуз!не хабар бер!пт). Бул цазага халыц ете цатты цайгырды. Жэкецн!Ц суйеп ею кунге дей<н Алматыда болды. Опера театрында ацынмен цоштасу рэс!М!н етюз!пт!. Б1ЗД1Цколхозга 051-6 81
маусымныц 23-1 кун1 Жазушылар Одагыныц бастыгы Сэбит Муцанов, хатшысы Гали Орманов, Цазацстан басшылары- нан Сафин, Эбд1халыцов деген азаматтар келд1. Колхоздыц басцармасы Турап Мыржиев, партия уйымы- ныц хатшысы Рысай Жун1сов, ауылдыц Кецеслц терагасы Базарбай Досмухамбетов ушеу1н шацырып алды. Соныц арасынша, ауданнан райкомныц хатшысы Хабибуллин, ау дандыц атцару комителыц терагасы Жупарбаев жэне рай комныц еюнш) хатшысы Досанов ушеу! жетт1. Булар езара ацылдасты да, жумыстагы, таудагы, малдагы колхоздыц барлыц адамдарына тепе хабар берпзуге шеш1м жасады. «Бупн жумыс болмайды, Жамбылдыц кез1 т1р)онде туганы- на 100 жыл толуын мерекелейм1з», - деп, колхозшыларды, барлыц ацындарды жинатты. Сондагы адамдардыц суцгы- лалыгы шыгар, цазаныц ез)н тебеден тускендей ет)п ест1рт- пей, астарлап хабарлайтыны. Эрине, мундай хабарга кеп адам сенбед!, улы ацынныц ем)рден еткен1н сезд1. Меыц эке-шешем де, Майтебе жай- лауында болатын. Оларга да барган кю «той жасагалы жатыр», - деп, ерлп кел1пл. Жан-жац тугел жиналган кезде Эб1дхалыцов, Досанов бастаган цайраткерлер журтты рет1- мен отыргызып, жиналыс ашты. Онда Жэкецн)ц цайтыс бол таны еелрллд). Колхозшылар цатты цайгырып, Жэкецн1ц ул- цызы, кел1ндер1не кецш айта бастады. Журт маусымныц 23-24 кундер) удайы бос болды. Меыц экем Сатыш Жэкецн1ц суйег1н экелюуге Алматыга кетт). Б13 Узынагаштан алдынан тостыц. Атамныц мэй1л салынган ца- ралы Т1збек 24-1 кун1кунд1зп сагат 2-лер шамасында келд1. Оган шескен: адам мен эскерилерге, машиналарга кез жет- пейд), ушы-циыры жоц шубырып келед!. Царсы алып, алды нан шыцтыц. Царалы музыкамен шерулелп ауылга жетт1к. Жэкецд! ез1Н1ц алты цанат ки13 уй1Н)ц 1Ш1не жатцызды. Терт жагынан терт кузетш! цойды. Колхозшылар еактен юр1п кер1п, еюнш! жагынан айналып шыгып жатты. Сейлп, тунп сагат б1р шамасына деЙ1н журт Жамбылмен цоштасу рэам)н еткердк Цазаныц жен) эрине, цаншалыцты цайгылы деген1М1збен де, Жамбылдыц дуниеден цайтуы журт уш)н цызыцты тама- шамен жалгасып жатты. Колхозшылардыц кецш1н кетеру --- - 62 ^
уилн Шашубай, Умбетэл!, Нурлыбек, Эбд!гали, Жартыбай, Оспан, Орынбай, Эм1рзац ацындар, Цазацстанныц халыц эртю! Кулэш Байсей1това, Жамал Омарова, К^либек Цуаныш- баев, Цурманбек Жандарбеков, Шара Жандарбекова сияцты енер цайраткерлер! кун1-тун1мен турл! енерлер)н керсетл. Халыц оларга эбден риза болды. Ертеоне, маусымныц 25 кун! Жамбылдыц суйеп жер- ленд<. Колхозшылар, цызметкерлер, буюл ел-журт Жэкеце арнап б1р-б1р уыс топырац салды. Б1здер атамныц ацымы- нан шыццан топырацтыц б1р уысын ескертюшке, - деп, алып цалдыц. Жерлер алдында кум1с зембшмен алып бара жат- цанында мыц сомныц кум!с тиыны шашуга шашылды. Журт «бул юс<н)ц цазасы тойга улассыни, - деп, кум!СТ1 таласа-тар- маса тер1Палды. Осы жерде б!р айта кетет1н эцпме бар. Ол - Жэкеце Алматыныц бас цази! Шэр1п цажыныц жасырын жаназа шы- гаруы. Шэр1п цажы 1944 жылы Сталиныц руцсатымен Мекке ге цажылыцца барып цайтцан адам ед). Руы Аргын болатын. Меккеден оралганда Жамбылдыц уй1не кел1п, б1зге царынга цуйып экел)нген зэмзэм суынан татырганы, Жамбылга Мекке ден таспиыц экелген! еамде. Содан ылги араласып турды. Кей1н Екей ел!мен цуда болды. Жамбылдыц Мыржы деген 1Н1С1Н1Цбаласы Турап осы Ш эрт цажымен цудаласып, улкен улына оныц цызын эперд!. Тураптыц Марат деген сол улы журналист ед), б!р жылдары облыстыц «Желсу» газет!нде ютед!. Эм1рден ерте аттанды цайран 1Н1М)з. Жамбыл ез! кез! т!р!с<нде Жумабай Шаяхметовке барып, «Царагым, мен узбей намаз оцыган адаммын. Агам Тэйт! ею рет цажылыцца барган. Сондыцтан мен!ц обалыма цалмай, елгенде мусылманша жаназа шыгартып, ез!мн)ц багымныц !Ш1не жерле. Соган уэдецд! бер. Эйтпесе, Сталинн1ц ез!не айтамын бул ет!Н1Ш1мд1», - деп, «цорцытцан» кер)нед1. Сол ллепн Жумабай орындады. Елге керсетпей, коммунистерге жария етпей, Алматыныц бас цази! Шэр1п цажы мен Царгалы мештн1ц имамы Иминов 8 бд<цадырга жаназа шыгартты. Оган Сэбит Муцанов, Цалмацан Эбд1цадыров, Гали Орманов Цатысты. Мен бул оциганы кез!ммен керд!м. Рэам1н уйде жа- сап, табытца ацыретпен оралган суйепн салды.
Суйекке тускендер, б1зд)ц колхоздагы Екейд1Ц жен атасы 1Ш1нен: Актебеттен Сарыбай эуленнен Цисыбаев Эбд1райым, Берд1степ Саполаттан Наурызбаев Мекебай, Сэд1бектен Тэйтиев Сатыш, Орысбаласынан Жылцыбаев Тец<рекбай, Ботагарадан Шортанбаев Нурцыдыр деген цудасы, Тегенбай- дан Тастем)ров Смагул деген адамдар ед1. Осылар Жамбылдыц суйепн жуындырып, арулап ацы- ретке орады. Б1зд)ц агайындар олардыц бэр1не ете риза бо лып, рахмет айтты. Эрцайсысына б1р-б1р шапан, мыц сом- нан ацша, б1р-б1р жейде берд1. Сейнп ешюмнен цаймыцпай, ем1р1Н1ц соцына дей)н ораза устап, намаз оцып еткен, Жамбылга осылайша жаназа шы- гарылып, женелту жолы да мусылманша атцарылган ед1. Жалпы буюл гумырында ацицат жолын устанган Жамбыл саясаттыц салцын цабагына царамастан, иманына кэм1л болды. Сонымен, атамныц суйеп салынган табыт терец цазылган цудыгына ацымынан тас цойылды. Осыныц бэр1не басшылыц жасап, салтымыздыц сацталуына ыцпал еткен адам Цазацс- танныц сол кездеп б1р1нш1 басшысы Жумабай Шаяхметов болатын. Уэдеоне бер1к жан Жамбылдыц тшепн орындады. Жэкецц! жерлеп болган соц, еюмет басшылары мен об лыс, аудан басшылары дуй1м журттыц басын цосып митинг етюзд). Оган Шаяхметов, Оцдасынов, Шарипов, Эбд1халыцов, Ермагамбетов, Боркеев, Жангозин, Жангелдин, Муцанов, Эуезов, Эб1лов, Жубанов, Байсей1това, Жацдарбекова, Цуанышбаев, Омарова, Орманов, Жароков, Сафин, Муорепов, Сланов, Эб1шев, Жансаев, Кузнецов, Сатыбалдин, Тэж1баев, Барлыбаев, Нурпей1сова, Бегалин тагы басца кеп теген жауапты цызметкерлер мен елге белпл! азаматтар ца- тысты. Жиын узацца созылды. Б1р1нш1 сейлеу кезеп ЖацыпбекЖангозинге бершдк Ол ю- он)ц сез1не буюл ел ду цол шапалацтады. Сол сияцты Мухтар Эуезов сейлегенде де халыц ерекше толцып, узац цошемет керсетт). Халыц ацындары атынан Умбетэл! Кэр1баев елец- мен узацтолгады. Оныц эр сез1Н цулац цоя тыцдаган кепшш1к цауым, кейб!р эз!лдер!не ду-ду кулюп, т<пт< кецшденд!.
Жэкецыц басына алгашцы кезде агаштан терт бурышты шарбац цоршау орнатылды. Оныц ортасына, тура Жэкец- Н1Цжатцан тусына Цазац КСР Атцару Комителнен басца да ресми мекемелерден арнайы жазылган кептеген азагулдер цойылды. Гулдер цойылып болган соц, журт тарай бастады. Облыстан, ауданнан келген цызметкерлер де цайтты. 1946 жылгы сэу1рд!ц б)р1нен бастап, Жэкецн1ц басына кумбез орнату )а цолга алынды. Оган кептеген жумысшы- лар келд1. Б1р жарым айда би1кт1п 15 метр, келденец! 6 метр болатын сепз цырлы п!Ш)ндеп цазац кумбез!Н)ц жобасымен зэул!м кесенеа салынды. 85 *
Тура сол жылы, маусым айыныц Зчнде Жамбылдыц 100 жылдык; мерейтойы тойланды. Асын 100 жылды^ той , - деп, атады. Бул той ете тамаша, уйымдасх;ан турде етт). Мэскеу- ден, одахуас республикалардыи бэр1нен, сол сия^ты Польша мен Туркиядан арнайы шак;ырылган ^онактар ^атысты. Той уш-терт кунге созылып, куньтун! ойын-кулш болды. Бул той- да Жэкецыц курмелне келген одакуас елдерд1ц адамдарына жене сырттан келген меймандарга б1р-б1р шапан, Жэкецн)ц шэюрттер! Нартай мен Кенен екеу1не еш зер шапан кипзшд!. Сейтт, атамныц 100 жылдыц тойына х;атыс^ан меймандар- ды ете зор цуанышпен, риза х;ып, аттандырдыц. - Жамбыл ата Кремльде Георгиев залында Сталинн1ц ал- дында намаз оцыпты дейд1. Сол рас па? - Жамбыл Цазацстан эдебиет! мен енер1И1ц онкунд)пнде Мэскеуге барганда Кремльде бэр1 Сталинд! кут1п турады. Цазацстан басшылары Сталин шы^анда Жэкеи алгаш сэ- лем беру! керек , - деп, шешедк Сталин уацытынан кеш1ге бастайды. Б1р кезде алтын еокп аймара ашып, Сталин бас- таган Политбюро мушелер! тугел кернедк К^арсы алып, ал гаш сэлем берет1н Жэкец жо^, бэр1 жабылып 1здесе, Жэкеи мрамор еденге белбеу1н шеш1п жайып тастап, намаз оцып отыр. Бэр1 сасып, ун-тунс13 цалады. Сталин гана )^орк;орын сау- сагына тык;ылдатып: «Эр улт ез1Н1ц Д1Н1Нкурметтеу керек» -, - депт! кул1мареп. Жэкец асык;пай намазын бтр1п, белбеу1н буынып, бер1 бурылып: - Ассалаумагалейкум, Стеке! - деген екен. Осы сурет Жамбыл музеЙ1нде баягыда болушы ед1, кеЙ1н кер1нбейд1. Заман к;ыспагымен жойып Ж1берд1 ме, - деп, ойлаймын. Жамбыл атам эрб1р елеи1, жыр-к;иссасын бастарда Алла- га б1р сиынып алатын. Сез1мн1и басы бюмшла, Б1смтласыз 1С )^ылма, - деп, отыратын. М1не, Жамбыл атамныц батасы ^андай ез1! Батасын былай, - деп, берелн: Иэ, цудайым оцдасын, Бак; пен к;ызыр орнасын. Гайып берен, к;ырык; шттен, 8 6 --------
Эрцашан болсын жолдасыц. Еаркесец елд1 цыл, Жарыл^асац жанды к;ыл, Тепеидест келгенде, Тец ^урбыцныц алды )^ыл, Бер тшеуш, ал тусауын, Б1р Алламыз ^олдасын Эумин! Иэ, цудайым оццасын, Ба^ пен )^ыдыр орнасын. Бала-шагац аман боп, ^ызыр болсын жолдасыц. Оц жолына бастасын, Жа^сылыгы жэрдем боп, Кетерю Алла тастасын. Пале мен жаладан, Б1р ез1Алла сактасын. Эсе берс1н ма^сатыц, Шыга берс1н жа^сы атыц. Кесегеид! кегерлп, Жаманшылы^тан са^тасын. Эумин! - Элеке, кекейде мазалап журген б1раз сурацтарга жауап алдым. С)з мен1ц шешем Кулиманмен б1р партада отырып, б1рге о^ыган сыныптасы, курдасысыз. Экем К,апалбекпен дэмдес, замандас болып араластыцыз. Мен де С)зд!ц б1р балацыз юпетп гумыр бойы Жамбыл ата жайлы сан турл) сурах^гар ^ойып, толымды жауаптар алып келем)н. Б13 ком мунист болдыц, атеист ет<п цогам тэрбиелед!. Б1ра^ С1здер сектд! иманды к1С1лер 613Д1И 1ШК1рухымызды лрштл, 1зпл1к- -иманымызды оятты. «Кэр1С1 бар елд1ц ырысы бар» дейд1. Бупнп эипмем1зге рахмет айта отырып, енд1 не айтар лле- ПИ13 бар! — — 67
- Адамнан тшегеншц ею кез1 шыгады, Алладан тшегенн1ц ею бушр1 шыгады, - дейд1. Алла баршамыздыц 1С<М13Д1 цолда- сын, б1рл)к пен береке беран! Сен, кенжем Бекмурат екеу1ц Мекке, Мединеге ба- рып, цажылыцсапарларыцды етеп цайтцанда цатты куан- дым. Денсаулыгым болмай сол жолы бара алмадым. К,у- дай цаласа, арманым - биыл Мекке, Мединеге барып, мусылмандыц парызымды етеп цайтсам, - деп отырмын. Алла соган жазсын! Эппац кумю сацалы омы- рауын жапцан Жамбыл атам- ныц жау^ар жырыныц жалга- сы, Д1р еткен домбырадагы ун1, сом алтынный сыныгы Эл1мцул цария цоштасарда мацдайымнан суйш, цушагы- на алып, арцамнан цацты. Улы ацын атасыныц сар- цыты, кец П1шшген шапанын И1скеген)мде кез1ме Ш1тлдеп жас келд1, журег1м толцыды, денем Ш1м)р1пп, сагынышца беленд1м. 8л1мцул Жамбылов ата- мыз тоцсанга цараган шагын- да 2015 жылы дуниеден етл. 86
ЖАМБЫЛДЫЦ АКЫН ШЭЮРТТЕР! Елбасымыз Н.Э.Назарбаев улы жырау жайлы былай де ген еде «Егер 6)3 Жамбыл даналыгын тэу ет1п, улылыгын улагат тутып жатсац, оный себеб!, Жамбыл арманыныц адамзаттык; арман-ацсарымен уласып жатцандыгында. Сон- дыктан да, цазактыцЖамбылына адамзаттыцЖамбылы ре- Т1нде курмет керселп, елмес рухыныц алдында басымызды ием13. ^азац халцы барда, оный т)Л1 мен Д1Н1 аман турганда, адалдыц пен адамдыкгыц, эд1летпл1к пен 1зпл1кт1цжаршысы - Жамбыл да мэчп жасай бермек». Жырдан салтанатты шаИар тургызган дара ацынныц да- нышпандыгыныц б1р цыры - ез1мен цанаттас, замандас шэ- юрттер тэрбиелеудеп ез1нд1к ацындыц мектеп цалыптасты- руы жайлы айтпацпыз. Заманымыздыц улы жазушысы академик Мухтар Эуезов Жэкец жайлы б1рнеше эдеби ецбектер жазды. Сонда бы лай дейд): «Жамбылдын езгеше б1р унамды ерекшел1п - ол ез1 шыгарган жыр шецбер1нде ез1нен бурын еткен кептеген ак,ындардан репертуар жагынан да кец, бай болды. Ол б1р ез! эр! эпик ацын, эр! айтыс ацыны, эр! азаматтыц эуенн!^
де ацыны. Халыц поэзиясындагы улкен ацын да ез жолын цуган )збасар, шэюрттер) арцылы ез1не ацындыц орта жасап алады. Жамбыл творчестволыц бет-бейнеа, мэн-магынасы жагынан ез)Н1ц Т1келей алдында еткен устазы Суй1нбайга ете жацын, сонымен туыстас, сарындас. Ал Жамбыл тец1- репне топталган к)Ш), жас ацындар ез творчествосында жалпы ацындыц-шыгаргыштыц жэне жанрлыц-репертуарлыц бет-бейнелер1мен, багыт-багдарларымен Жамбылга жа цын, сонымен ундес. Букт элемдк эдебиет пен фолькпорда бул сияцты тарихи зацды цубылыстар мейл)нше мол-ац. Ал Жамбыл туган аз ру Екейде цаз1р, елген ацындарды (соныц 1Ш1нде Жамбылдыи талантты улы да бар) цоспаганда, еркек- эйел! аралас жиырма шацты ацын бар. Олардыц жас шамаларыныц басцыш, сатылары да цы- зыц. 93 жастагы Жамбылдан басталган лр1 т)збек узшместен 13-15 жасар мектеп жасындагы шэюрт ацындарга дей1н же- тед1. Жэне де, шамамен алганда, эрб1р он жылга б1р немесе б1рнеше ацыннан кел1п отырады. Жамбыл тек ез шыгарма- ларымен гана емес, сонымен б1рге ез1 тэрбиелеп, баулыган, ер, эйел ацындар тобымен де халыц поэзиясыныц бутагы, бур1 мол бэйтереп. Халыц ацыны Жамбыл, тек ез шыгарма- ларымен гана емес, тарихи-эдеби зерттеу тургысынан да, езгеге уцсамайтын дара, оцшау бет-бейнеамен де аса зор цубылыс». Заманымыздын улы жазушысы Мухтар Эуезов 1938 жы лы осылай деп жазды. Бул зерттеу1нде Жамбылдыц шэюртте- р) Этеп Оцгарбаев, Саяд!Л Кер1мбеков, Умбетэл! Кэр1баевтар- га ерекше тоцталып, Жамбыл улы ацынныц эсер! мен улгюн алган Эм1рзац, Орымбай, Естай, Зрю, Оспантай жэне басца да шэк1рттер1Н1ц еам 1н атайды. Улы Жамбылдыц ацындыц элем! керуен)не шескен энш1, куйш1, жыршы-термешшер кеп болганы аян. Ацынныц шыц- далар жер), сыналар тусы - ас, той, цалыц ел жиылган жиын. Жэкец журген жер1нде сез)Н)ц парцы бар, елец1Н1ц нарцы бар айтыскер, жыршы жырауларды сондай сапарларга б1рге алып шыгып, журт алдында бэан сынаган. Шынында да Жамбылдыц ацындыц тэл1м-тэрбиеан ал ган, улагатты кецеон ты)-{даган жыр сулейлер! К1мдер ед1? —С**П 90 --
Бул жерде мына б1р тарихи дерекл ортага тартамыз. 1925 жылы Ташкент цаласында шыгып турган «Терме» жур- налында цазац ауыз эдебиет)н зерттеуш) галым Шамгали Сарыбаевтыч «Халыц эдебиел жэне оны жинау жолдары» деген мацаласы жарияланган. 1922 жылы 9 маусымда Узы- нагашта цазацтыц кернекл ацын-жыршылары бас цосып, енер керселп, айтыс етк131лед1. Осы шарага цатысцан ацындардыц ем1рбаяны, бшелн елечдер!, дастандарын жазып алып, суретке туарш алган - Шамгали Сарыбаев «Терме» журналында осы жиынга ца- тысцан ацын-жазушылар жайлы былай деп жазды: «Жабайулы Жамбыл. Жасы - 68-де, жылы - цоян, аздап сауатты, туратын жер1 - Узын ^аргалы болысы, 4-ауыл. Жатца бшелн еле)-{дер1: «Керуглы» дастаны, «Ерназар- Бекет», «Суй1нбай мен ^атаган айтыстары», «Садыр патша мен Жамбыл патша заманы», «Тезек тере мен Суйнбай», «Жамбыл мен Кулмамбетлц айтысцаны», «Шалтабай» дас таны жэне шеж)релер мен терме елеидер. Ел!кбайулы Жартыбай. Жасы - 35-те, жылы - тышцан, шала сауатты, туратын жер1 - Узын ^аргалы болысы, 4-ауыл. Жатца бшелн елецдер): «Бацтыбайдын Тезек тереге айт- цаны», «Суй1нбайдыц Тезек тереге барганы», «^улмамбет- лц Шабден батырга барганы», заман жайында толгаулар мен терме еле)-(дер. Кепешулы Аргынбай: Жасы - 45-те, жылы - барыс, дауысы - ашыц, шала сауатты, туратын жер1 - Узын ^аргалы болысы, 4-ауыл. Жатца бшет1н еле)-щер1: «Нэр1кулы Шора», «Орта жуз Эл1бекбай», «Мысырдагы Эбдтда Исаныц абацтыга салын- ганы», «Жацанныц елецЬ, «К^ашабай мен Т'шеуцабыл цы- зыныц айтысцаны», «Суй1нбай мен К,ыздарбект1ц айтысца- ны», «Арцадагы ^анапия салдыц царындасы», «)^алипа мен ^ожа», «Суй1нбай мен он б1р ацынныц айтысы», «Майлы- цожаныц цыргыз )^ара Бэйлкт!^ Меккеден келгенде алдынан шыгып айтцаны», «Б1ржан сал мен Сара», «)^арабек муцы», «!збасар мен Барцыттыч айтысцаны», «Рустем-Дастан» жэне ез1Н1ц ем1р). Отепберген^лы Царабек. Жасы - 40-та, жылы - цой, сауаты шала, туратын жер) - Узын ^аргалы болысы, 5-ауыл.
Жатца бшелн елечдер!: «Суй1нбайдыц Тезек тереге бар- ганы», «Жалайыр Бацтыбай мен Оспан». Кэр)байулы Умбетэл). Жасы - 30-да, жылы - жылан, ес- К1ше оцыган, дауысы - орта, туратын жер1 - Узын Царгалы болысы, 1-ауыл. Жатца бшелн елендер): «Карл Маркслц ем1р1», «К,ызыр де ген желм бала туралы», «К^аршыга мен кек1Л1кт1ц достыгы», «Тазыныцтулю пуганы», Мухаммед Цанапия жен1нен, цанагат- сыздыц жен)нен, ез1Н)ч кедейл)к ем1р1 жеынде айтцаны. Райымбекулы Мацыш. Жасы - 44-те, жылы - цоян, сауа- ты - есюше, дауысы - орта, туратын жер1 - Узын Кварталы бо лысы, 3-ауыл. Жатца бшепн елечдер!: «Нэр1кулы Шора батыр», «Цаты- нын мысцылдаган Ораз молда», «Цазац шеж1реа туралы», терме елецдер. Эбд)кэр)мулы Шук)тай. Жасы - 41-де, жылы - жылцы, сауаты - есюше, дауысы - жацсы, туратын жер1 - Жанту бо лысы, 3-ауыл. Жатца бшелн елеидерк «Нэржбайулы Шора» (дастан), «Цатаган мен Суй1нбайдыц айтысцаны», «Муса молда мен Манап цыздыц айтысцаны», «Кемп1рбай мен ацын Цисыц ба- тырдыц айтысцаны», «Бацтыбай мен Тезек терен!^ айтыс цаны», «Жамбыл мен Кулмамбетлц айтысцаны», «Батырац пен байдыц айтысцаны», «Каз бен уйреклц хан сайлауы», ез1Н1ц кедейл1к ем)р1 жен1ндеп шыгармасы. Мус<репулы Сэд)бек. Дулат, Жаныс. Жасы - 40-та, жылы - жылцы, сауаты - шамалы, дауысы - ете зор, тура тын жер1 - Жанту болысы, 5-ауыл. Жатца б1лет1н жырлары: «Эзэзш мен бай баласыныц сей- лесу1», «Жолбарыс М1нген уры», «Сараи бай», «Шашубай мен Жамбылдыц айтысцаны», «Б1ржан мен Сараныц айтысцаны». Тайшыулы Айтбай. Жасы - 51-де, жылы - меилн, сауа ты - шала, оци, жаза бшед1, туратын жер1 - Жанту болысы, 5-ауыл. Жатца бшелн жыр-дастандары: «Нэркбайулы Шора», «Суй1нбай мен Тезек тере», «Суй1нбайдыц Найманмен ай тысцаны», кулкш! терме елечдер!.
Соцырулы Эпежек. Жасы - 38-де, жылы - тауыц, еск1- ше оцыган, дауысы - орта, туратын жер1 - Еск1 !ле болысы, 2-ауыл. Жатца бшелн елеидер!: «Балгын батыр циссасы», «Кене- сары-Наурызбай», «Илеуцабац», «Сауда ишан - Мацал- бай)), «Тулю мен кекш1кт1и достыгы)), «^асцыр мен тулюыц жолдастыгы», «Тотыныитоцсан тарауы», ез1Н1ц Бэтима цыз- бен айтысцаны, цазацтыц мацал-мэтелдер!, нацыл елецдер!. Досымулы Цосдэулет. Жасы - 35-те, жылы - тышцан, сауаты жоц, туратын жер1 - Дегерес болысы, 1-ауыл. Жатца б1лелн елеьщер!: заманага лайыцты упт-насихат сездер!, мацал- мэтелдер. ^андекулы Есдэулет. Дулат, Баба, жасы - 39-да, жылы - сиыр, сауатты, дауысты, туратын жер1 - Дегерес болысы, 3-ауыл. Жатца бшелн елецдер!: «Мацалбай», «Муишыц-Зарлыц», «^улмамбет пен Тубект1ч айтысцаны», «Загипа мен Эм1р- Д1И айтысцаны», «Шашубай мен Сарыбастыи айтысцаны», «Сарыбас пен цыргыз ^алмырзаныц айтысцаны», «Ашар- шылыц», «Ногайбай жыры», тагы басцалар. Эз1рбайулы Кенен. Жасы - 33-те, жылы - барыс, сауат ты, дауысы - зор, туратын жер1 - Цордай болысы, 3-ауыл. Жатца бшелн елечдер): «Садуацас Жомарт циссасы», «Балуан Шолацты^ он б1р турл! еле^)», «Есю 1ледег1б!р цыз- бен айтысцаны». Шыцгысулы Жасымбет. Жасы - 46-да, жылы - сиыр, сауатты, дауысы - зор, туратын жер) - Алматы болысы, 4 -ауыл. Жатца бшелн жыр-дастандары: «Мыц б1р тун», «Жаппас Болат тере мен ^уандыц сулудыц айтысцаны», «Майлыцожа елецдерЬ, «Сей1тжагыпар э^пмеа». Царгабайулы ем<рзац. Жасы - 53-те, жылы - жылцы, шала сауатты, зор дауысты, туратын жер1 - ^астек болысы, 1-ауыл. Цазацтыц есю цисса, жырларын жацсы бшедк Цосшыбайулы Эбд<цадыр. Жасы - 35-те, жылы - тыш- Цан, оцыган, дауысты, туратын жер1 - ^астек болысы, 2-ауыл. Жатца бшелн елецдер!: Шора батыр, Тубек, Кулмамбет, Шаншар ацындардыч айтысцаны. 93
Естенулы Абдолла. Жасы - 28-де, жылы - цой, сауаты - жоц, энш1, цазацтыц халыц эндер1н ете жацсы бшед1, туратын жер) - Талгар, Царасу болысы, 3-ауыл. Жатца бшелн елец-жырлары: «Буратцул мен Манан цыз- дыц айтысцаны», «Тэмсш ацындардыц елеццерЬ. Царабек ацын. Жасы - 75-те, жылы - цой, сауаты жоц, кез1нде асцан энш1 болган, туратын жер1 - Талгар, Царасу болысы, 2-ауыл. Жатца б1лелн елецдер!: нацыл, тацпац, терме елецдерд! жэне энд) де жацсы айта бшед1. Жолбарысулы Оспан. Жылы - тышцан, туратын жер! - Талгар болысы, 3-ауыл. Бул ацын цазацтыц циссаларын, нацыл, терме елецдер1н жацсы бшед1». Енд1 Жэкецн1ц ез1не кезек берей1к. Бул эйпл! ацындарга арнау жыры. 1943 жылы желтоцсан айында Алматы цала- сында халыц ацындарыныц республикалыц айтысы болды. Айтысты ашарда Жамбылга сез бершш, елец айтты. Бул елец «Социалиста Цазацстан», «Казахстанская правда» га- зеттер)Н1ц айтыстыц ашылуына арналган 9 желтоцсандагы санында басылды. Жамбыл арнауында аттары аталган ацындар: Орымбай Тайманов, Шашубай Цошцарбаев, Нартай Бекежанов, Нурлыбай Баймуратов, Кенен Эз1рбаев, Маясар Жапацов, Цуат Тер1баев, Жацсыбай Жантебетовтер цазацтыц атацты халыц ацындары. Ацындардыц сондагы айтысы Жамбылдыц арнауымен ез алдына дербес К1тап болып басылды. 1945 жылы шыццан «Цамал бузган ца)1арман» атты жинагында басылган. Элец- Д1 жазып алган Гали Орманов. Онда царт жырау елецмен ернек салып, цалай тепледи Алатаудан, Арцадан Ацындарым кел1пац, Тшдер1нен бал тамган Жацындарым кел)пац. Ерлс, Едш, 1ле, Сыр, Бас цосцалы кел1пс1ц. Журген жер1 думан жыр - Сендер елге кержац!
Шаршы топта теплген, Сездер1ид1 сагындым. Кезге жылы кер1нген, 6 здер1ИД! сагындым. Астананыи ел1мен, Б<р цуанган кэр1цм)н. Алтын орда терпен, ^олыцды алып кер)скен Сэлем! осы Жамбылдыц! Жата алмадым тыншыгып Сендер келд! дегенде. Б1р отырдым, б)р шыгып, Елей цагып елецге. Мундай дуб)р жарыста, К1м цызбайды намысца! Кетермекш) боп келд1м, Ацындарым, царышта. Улы жиын усинде, Сез сарапца салынар, Ой тарапца шабылар. Орен жуйр)к еткен жер, Узын жол боп цалынар. Кекендеген торыныц, !з) цайдан табылар? Жуйрж - жуйр1к болар ма, Шаршы теске сермемей?! Цыран - цыран болар ма, Тас цияга ерлемей?! Жорга - жорга болар ма Терт аягы тайпалмай?! Батыр - батыр болар ма Цалыц жауды цайтармай! Ацын - ацын болар ма Арца цызып, эн салмай! Жиылган кеп халайыц, Сез1не уйып тамсанбай?! — 95 ..
Ацындар, кез салындар, Хиуаны шалы)-щар, Цицу салып талайдан, Келе жатцан сарын бар. Узын жолда 613 еткен, Эренге кеп тэл1м бар. Сушнбай мен Цатаган - Цара еленд' матаган, Атын жаттап балалар, Эл1 кунге атаган. Кенш1мбай мен Орымбай, блец сезд1и цорындай. Кер1нед1 сорабы - Керуен кешкен жолындай. Цул, Цулмамбет, Цулыншац, Майкет, Сарбас, Цуандыц, Булдырайды туга уцсап, Кец1Л1М)ЗД1 цумар гып. Шеже менен Кемп)рбай, Элец-жырдыц журтындай! Б13 солардыч ерен) Кек дауылдай бораты п, Сез бастачдар келелк Жырга лайыц ел1ц бар, Елге лайыц ер1ц бар. Уа, Орымбай, Шашубай, Сендер езен басындай. Агытыцдар елецд!! Жазгытургы тасцындай. Нартай, Кенен, Нурлыбек, Маясар, К,уат, Жацсыбай! Элец-жырды дур)лдет - Жарцылдатып жасылдай. Сездер1цн1ц куш1нен, Жау журеп турш1кан. Жырларынды ест1ген, Дос цумардан б!р шыцсын!и 96
Бул аталган ацындар жиын тойдыц гул) болды, жыры болды. Енд1 Жамбылдыц цасына ерген, кеп цызыц керген, улы ацын талантына сенген шефттер! жайлы жеке-жеке тоцта- мацпын. Кенен Эз)рбаев (1884-1976) цазац эдебиел мен енер1н- деп айтулы тулганыц б1рк Жамбылдыц суЙ1кт1 шэюрт), белп- Л1 композитор, энш1. Жамбыл жайлы дастан жазып, устазын айга да, кунге де тецеп, жырдан ескертк1ш тургызды. Мырзатай Жолдасбеков агамыздыц Кенен жайлы терец толганыста, сагынып, цара сезден бал тамызып жазган зерт- теу-естел1ктер)нен асып ештеце айта алмаймыз. Филология гылымдарыныц докторы Нысанбек Терецуловтыц естелк- эссе, зерттеулер! де б1р тебе. Цызы Терткен, улы Бацытжан Кененн1ц б1рнеше ютаптарын шыгарды. Жамбыл облысы ^ордай ауданындагы Кенен ауылында ацынныц муражайы бар. Кененн)ц ацындыгында багын ашцан Жамбыл, ал энш<- л)пне ац батасын берген Балуан Шолац. Мен Газизбек Тэ- Ш1мбай екеум13 «Балуан Шолац» атты ютапты цурастырып шыгарган ед1к. Сонда мынадай б)р цызыц дерек бар. Эйпл! музыка зерттеушю Б.Ерзакович былай деп жазады: «Будан кеЙ1нп мен1ц согысца дей<нп сапарларымда жинап алган 200-ден аса эндер)мн1ц 1Ш1нде Балуан Шолацтыц бар-жогы бес-ац эн1 бар-тын, олар непз)нен бурын жазып алгандарым- ныц эр турл) нусцалары ед1. Б1рац, бацытымызга орай, арада 12 жыл еткен кезде, лпл аяц астынан, Балуан Шолац туган елкеден мулде жырацта, оныц б1рталай елецдер! шыга келон! Ол былай болган ед1. 1952 жылы шшде айында, ол кезде мен К^азац ССР Гы- лым академиясыныц Президиумы жанындагы керкем енер секторында гылыми цызметкерм1н, Академияныц вице-пре- зиденл Ныгмет Лнэлевич Сауранбаев мен) уЙ1не шацырып, сол арада цонац боп отырган ацын, энмл эр) композитор Ке нен Эз1рбаевпен таныстырды. Кенен жен1нде айтып турып, оныц эндер! халыцца кец тарап кеткеын, енд! соларды жа- **\" 97 051-7
зып алып, зерттеп, жарыцца шыгару керек дед). Болашац жинацтагы материалга цажетл ем1рбаяндыц деректерд! ез)м берем1н дед1. Сол кешке Кенен б1рнеше эндер1н орындады, ол эндер 631НД1К ерекшел1пмен, ал энш) болса кум1С темб1рл1 сулу ун)мен эр1 орындаушылыц шеберлюмен цызыцтырып экет- л. Келеа куш Кененн1ц 40 эн1н жазып алатын болып шарт жасастыц, сондай-ац секторда Кенен творчествосын зерттеу тацырыбы белгшеып, ол маган тапсырылды. Кел1С1м-шартты орындау уш1Н Кенен анда-санда Алматы- га ез1ыц баспага байланысты жумыстарымен 2-3 кунге кел- ген1нде, кешкш1к маган согып, цонып цалып журд1. Ондайда екеум13 б1р-ек1 энд1 нотага туарю аламыз. Кенен энд1 жазу уш1н Отардагы оныц уй1не келген)мд1 жен деп тапты. Сауранбаев Кененн1и усынысын цуп алды. Маган кеш)к- пей ю-сапар цагазын, Кененгети1ст< цаламацыны тугел берд1, мен оны Кененге жазып бчкен соч табыс етт1м. Сейтт 6)3 Кененн1и Отар поселкасындагы к1Ш1пр1м там уй1нде 15 кун бойы, таиертецнен туске дей1н, одан тун ор- тасына дей)н, жет)Л1К кэрэон шамыныц жарыгымен жумыс 1стед1к. Б<рде осындай жумыс арасында, 613 шартта керсетшген эндерд) эл1 тугел жазып б1тпеген кез1М!зде, Кенен: «Балуан Шолацтыци эндер1н де жазып цалшы» деп елыш айтты. Мен1 бул ет1Н1ш эуел! тац цалдырды. - Балуан Шолац болса, Желсудан мулде алые жатцан ба ца елкеде туган, сен оный эндер1н цайдан бшеац? - деп, су- радым. Сонда Кенен маган темендеп жайтты баяндап берд1. Ол 15 жасца толып, ел алдына енд1-енд1 шыга бастаган- да, Желсуга Балуан Шолац келген. Достарынын кеиес1мен Кенен Балуан Шолацтыц алдына кел1п, салтты сацтап б1р л- зерлеп отырган куй1 «Балуан Шолацпен кездескендеи деген ЭН1Н шырцаган. Балуан Шолацтын эндер1н де, ез1Н1ц онымен кездескендеп эн)н де Кенен ете жацсы бшедк Кенен маган сондагы ез эн1н салып берд): Мен келд1м сэлем бер1п, батыр ага, Атагыи кец жайылган Сарыарцага. А— эз ^—
