Нағашыбек Қапалбекұлы шығармалары жинағы том3

Бала ед)м жаца талап 1здеп келд1м, Эз)цнен сурайын деп ацыл ага. Атыца, ардацты ага, цумар ед1м, Нашарга саяц тускен шынар ед1ц, К^асында тогыз Ж1пт жолдасыц бар, Жацтырсац, мен де б1рге шыгар ед1м. Кез1ЦН1Ц цырын салшы, Балуан ага, Даццыцыз талай елге кеткен дара. Бала ед1м жаца талап ацын-энш), ЭН1ЦЦ1 уйреней1н алуан, ага... Балуан Шолацца, шамасы, жас энш1н1ц цолцасы унаган болуы керек, оган ез1Н1ц эндер1н1ц б1рнешеу1н орындап бе- ру1Н сураган кер1нед1. Кенен сол арада «Бозторгай», «Кек шолацты» шырцайды. Балуан Шолац Кененд! шын унатып, ез жасындагы ж)пттерд1ц тобына цосылып журу)не руцсат елпт1. Сейлп, Кенен он жылга жуыц Балуан Шолацпен жи1 кездеап жур)п, оныц эндер1н тыцдап, жаттап уйрен)п алган. Ол Балуан Шолацтыц басца ацындармен айтыстарыныц куэ- С1де болган, б1рац ез1 онымен айтысца шыцпаган. Жайлауда, таза ауада, КИ13 уйде, яки цыстаудагы жылы белмеде эн шырцалып болган соц, Кенен жэне басца да жас эншшер Балуан Шолацтыц ем)р)ндеп эр алуан оцигалар жайында оныц ез аузынан талай цызыц эцпмеан тунн1ц б1р уагына деЙ1н тамсана тыцдайтын. Оз эцпмеан1ц соцында Кенен ма­ ган: - Меыц устаздарым Сарыбас, Жамбыл жэне Балуан Шолац... - деген-дк Осылай деп сез1н аяцтаган соц, Кенен нотага туар1п алу уш1н Балуан Шолацтыц 11 энш шырцап берд), бул эндер жи- нацта туцгыш рет жарияланып отыр». Кенен Эз1рбаевтыц 125 жылдыц мерейтойы улкен сал- танатпен этап еттд1. Кептеген киаптар шыгарылды, теле- фильмдер тус1ршд1, алуан турл! шаралар уйымдастырылды.

Умбетэл) Кер<баев (1889-1969) «8 лец жырдыц цара жор- гасы» атанган ациыц ацын. Жамбылдыц туганындай жацсы керген 1Н1С1. Умбетэл1Н)ц Жамбыл тэтес! жайлы ек1 толгауын ерек­ ше айтцым келед!. Жэкец Мэскеуге декадага барып, орден алып, зор абыроймен оралады. Сонда Узынагаштагы мэде- ниет уЙ1нде ел-журт симай салтанатты царсы алу рэам! ете- Д1, салтанатты ашцан УмбетэлЫц цуттыцтау толгауы цандай гажап! Ассалаумагалейкум! Цария Жамбыл шалымыз, Амандасцан туганныц, Сэлем)н туз1к алыцыз. Аман керт ел1цд1, Ата-цоныс жер1чд), Бектп цатты бел1ЧД1, Дем алып Жамбыл турганда, Алдыцнан шыцты цурметтеп, Агайын-тугандарыцыз. Кез1Ц!зд1 салыцыз, Эм1р цандай тамаша! Жаца дуние, жаца зац, Жаца заман, жаца адам, Бэр1 де цуйрыц жалыцыз. Ац домбыра цолга алып, Тоцсан жаста толганып, Тамылжып тшден балыиыз. 8 нш) Кулэш цасыцда, Цасиет1ц басы)-(да, Ац мамыцца беленд1Ц, Тоцсан асцан жасыида. Орден алган аз шыгар, 831ЦН1Цзамандасы)-(да. ^ ЮО

Мэскеуден цайтып келгенде, Ел-журтыцды кергенде. Алдыцнан шыцты цуанып, )^ыз, кел1н, царындасыц да. Келген1чд1 цуаттап, )^арсы алды, Жамбыл, цанша адам. Ойды-цырды аралап, Жер)Цжоц, цартым, шаршаган. Уйренген азден шэюртп[з, Домбыралы ацындар. [^азацтыц халыц жырында, Алып деген атыц бар, Дуниеге кеткен даццыц бар. Артыцца мыцдап жас тулек, Есей1п ертен ер жетер. Домбыра, цобыз, цаламмен, Жыр ер1С1н ербчер. Сен1ц айтар жырыцца, 8 р)ст) елд1ц даццы бар. Гулстанга айналган, Бацытты цазац халцы бар, Жасай бер, Жаке, жасай бер! Жасай бер, Тэте, жасай бер! Жамбыл атамыздын дуние салып, ез аманаты бойынша ез1Н1ц уй!н)ц жанына, бац 1Ш)не жерленед!. ^арацурым халыц ауылды кернеп, ете кеп жиналады. К,айтыс болган соц ел тарамай цояды. Сонда Мухтар Эуезов: -Тэтем)з мэцпл1кор- нына жайгасты. Оныц орны эрдайым ойсырап турады. Ал, ацынды ацын жоцтамай ма? )^ане юм жоцтайды? - дегенде Умбетэл) ортага царгып шыгып, жырды несерлетп - дейд1. ДуЙ1м журт олтщ ей тынып, ацынныц улы устазын жоц- тауын тыццайды. Елд1 еплд1р1п, теплд1р)п жырлайды, дала Гомер1Н)ц гумырын айтып, сом-сом жыр жаудырып тегед!. 101\"

Ел б1рде кез жасын булайды, «Тэтем былай деген ед!» деп кулд1р)п те алады. Жарты сагаттан астам Умбекец борша- борша терлеген1не царамай царадария толгауын шырцайды- ау. Эттец Ш1рк1н, бул жоцтау жазылып алынбай цалды. Б13Д1Ц ауылдыц кенекез цариялары бас шайцап, «Умбетэл! дулд1л гой, елецыц пер1С1ед1. Ол елец айтцанда адам турмац цара жерд! ид1р1п Ж1б е р е л н нагыз ерге-ылдига б!рдей тайпалган цара жорга ед!-ау!» - деап таццалып отыратын. Цара С1И1р, артыц цырым ет1 жоц Умбетэл! елец айтцанда б1р орнында байыздап отырмай, ары-бер1 шайцалып, цолын сермеп, дуршделп Ж1берелн1н кез!М1з керд1. Умбетэл! Кэр1баев музей! ашылганда 4 папка шыгарма- ларын апарып тапсырдым. Ол кю арабша да, кириллица- мен де жаза берелн. Сушнбай, Жамбыл елецдер! мен дас- тан, айтыстары, ез!н<ц мурасы осы папкшерде болды. 8 з)м Умбетэл! Кэр1баевтыц б<р томдыгын, кеЙ1н жинап, толыцтырып ею томдыгын шыгардым. Оны баспадан ютап ет!п шыгаруды улы Мухит Кэр)баев цолына алды. Ацынныц 125 жылдыгы ел<нде кец!нен этап ет!лд). Осыган байланысты арнайы царжы бел!Н1п, уштомдыгы жарыц кердк Умбетэл! ацын ем1рбаянына кез салсац оныц шынында да улы устазыныц нагыз дарынды шэюрт! болганын керем!з. Цазац КСР-Н1Ц халыц ацыны. Жасынан домбыра тартып, елец-жыр шыгарган. Ауылда оцып, хат таныган. «Бацтыбай мен Тезек», «Жамбыл мен Цулмамбет» айтыстарын, «Мыц б!р тун», «Тотынама» дастандарын жатца айтып, ел арасы- на таратты. Орынбай, Иса, Кенен, Саядш, Есдэулет, Цалца, Жацсыбай, т.б. белгш! халыц ацындарымен айтысцан. Шы­ гыс эдебиет)Н1ц мазмунында «Уш енерпаз», «Патша мен урылар» циссасы тарихи сюжетке цурылган. «Кемп1рбай мен Цисыц батыр», бупнп ем!рге байланысты «Марца», «Мэл<к- бек» дастандарын шыгарды. 1916 жылы Желсудагы улт- азаттыц кетерл!С1не цатысып, оны жырга цосты. Умбетэл1Н1ц шыгармалары «Олецдер мен дастандар» (1938), «елец­ дер» (1951), «Элеццер мен толгаулар» (1958) деген атпен жарияланды, 1962 жылы тацдамалы шыгармалары жарыц кердк Умбетэл1ге Алматы облысында ауыл аты бер!лген жэне туган ауылында ацынга муражай-уй ашылган.

Эынрзац Царгабаев (1866-1951) Жамбылдыц цасында кеп журген ацындардыц б1р1 болганымен арнайы зерттелме- ген, жеке жинагы шыцпаган. Суй1нбай ацынныц 200 жылдыгына орай уш томдыц шыгармалар жинагы шыцты, кептеген гылыми-зерттеу ма- цалалары жарыц керд1. Осы жерде Суй1нбай елеццер! мен айтыстарын жазып цалдыруда Эм1рзац ацынныц кеп ечбек ац1рген1н этап айтуымыз керек. М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц цолжазба цорында Эм1рзац ^аргабаевтыц кептеген жазба- лары сацтаулы тур. Ол Суй1нбай, Жамбыл жэне басца да Желсу, цыргыз ацындарыныц елеч, жыр мураларын жа­ зып цалдырган ацын. Эм1рзац цыргыз т)Л1н де жет1к б1лген, Жамбылдыц цасында болып, цыргыз ел1н кеп аралаган. Зерттей бшсек ^ыргызстанда да Э.^аргабайулыныц шыгар- малары табылып цалуы мумюн. Эм)рзацтыч улы Эм1рбай да ацын. Жас кез1нде улкен поэма жазып кезге туап, кеЙ1н керн н)ик1ремей жур ед), соцгы жылдарда цаламын цайта цолына алды. Щаз1р жетп1слч жуан ортасына келген ацсацал ацын Эм1рбай шеж<реге желк, «Сураншы батыр» атты поэмасын жацында жазып бчл. Эм1рбай экес! жайлы жан-жацты зерт- теуд) цолга алды. ^азацгыц белгш! халыц ацыны Эм1рзац Царгабайулы 1866 жылы Жамбыл ауданына царасты К,арацыстац ауылында туып, сол жерде 1951 жылы цайтыс болган. Экеа К^аргабай да, шешеа Бацырцыз да елецил, енерпаз жандар екен. Со- лардан уйренген), езгелерге ел)ктеп жаттаганы, ез1 шыгар- ган елеидер! арцылы ол жас кез1нен ас-тойдыц, жиын-тама- шаныц мацтаулы жыршысы болады. 1912 жылы цыргыз манабы Шэбденге бершген асца Жамбылмен б1рге барып, жаршы-жыршы релнде кезге тусе- Д1. Одан кей)н де талай атацты адамдардыц эртурл) жиында- рында болып, ез1Н1ц жыршылыгымен халыцца кец танылган. Эм1рзац 1925 жылы ^азацстанныч 5 жылдыц тойына «Жаца Турюстан» дастанын шыгарады. Сондай-ац, «Эм1рзац ацын мен болам» дастанында ел ем!р1ндеп элеуметт!к-саяси жаг- — 103

дайды салыстыра жырлаган. Жамбылга арнап «Тарланым келд) бэйгеден» атты узац толгау шыгарады. Царгабайулынан мол эдеби мура цалды. Э.Диваев Эм1рзацтыц аузынан ез1Н1ц жеке шыгармаларын жэне ха­ лыц аузындагы айтыс, дастан-жырларды жазып алды. Оныц б)рсыпыра елецдер! 1940 жылы Мэскеуден шыццан «Песни степей» («Дала жырлары») жинагында басылды. Шыгарма­ лары М.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц цолжазбалар цорында сацтаулы. Жамбылдыц ез аузынан кептеген елец-жырларын хат- ца туар1п, жазып цалдырган шэк1рттер1Н)ц б1р) - Эбд)гали Сариев (1900-1964). Оныц елец-дастандарында Царасай, Сураншы, Саурыц батырлар жэне басца атацты ерлер мен тарихи тулгалар жайлы мол маглумаггар бар. Экеан1ц му- расын зерттеуде, К1табын шыгарып, мерейтойларын етюзу- де цызы Шайымхан Сариева кеп ецбек ацрю жур. Дегенмен, мурагаттар, музей, цорларда зерттелмей, жиналмай жатцан Э.Сариевиц мурасы мол. 1900 жылы Бурган ауылында туган 8бд1гали 1919 жылдан цызметке араласып, мектепке, ауылдыц кецесте, аудандыц мекемелерде жумыс ютедк Суй1нбай мен Жамбылды устаз тутып, жасынан елец шыгарумен эуестендк Цисса-дастан- дарды жатца айтып, халыц арасына таратты. Халыц ацын- дарыныц Верныйда (1919), Узынагашта (1923) еткен слет- тер1не, Жамбылдыц ацындыгыныц 75 жылдыц мерейтойына (1938) цатысып, Кенен, Саядш, Умбетэл!, Есдэулет тагы басца ацындармен айтысты. Ел ем1р)ндеп жацалыцтарды, ецбек адамдарын жырга цосты. Цоцан хандыгыныц шапцын- шылыгына царсы курес («Саурыц батыр», «Асу»), 1916 жылы Улт-азаттыц кетер1Л1С1 («Алатау майданы»), ецбек салтанаты («Цойшы»), Улы Отан согысы («Капитан Гастелло») тацырып- тарына арналган дастандар шыгарды. Цызыл Жулдыз орде- н1мен (1945), б1рнеше медальдармен марапатталган. Неме- рес! Мухит Сариев атасыныц мурасын жинауды цолга алды.

Жамбылдыц ец жацын 1Н1лер1Н1ц б1р1 болган - Жартыбай ^ырыцбаев (1883- 1961). Жамбыл ауылында туып ест, Жэкечн1ч цасында ец кеп болган ацын. Жартыбай суырыпсалма, айтыскер ацын болган. Суй)нбай мен ^атаганныч, Тезек тере мен Суйтбайдыц, Жалайыр Бацтыбайдыч Тезек тереге айтцаны, Жэлмембетулы П1шэн- Н14 елецдер1н, Жамбылдыц Кулмамбетпен, Сарыбаспен, Нуриланыц Умбетэл1мен айтыстарын жатца айтып отырады. Сондай-ац, «Керуглы», «Бекет батыр», «Терт енерпаз» дас- тандарын да толыц б1лет1н Жартыбай согыс жылдарында Этеп, Эбд1гали ацындармен б1рге халыц арасында жалынды жырларын термелелп, ел-журтына танылган. 1944 жылы Жартыбай ацын алгашцы республикалыц айтысца цатысып, ^аскелечд1к Оспанбай ацынды жецген. [^абылбай, ^ымбат ацындармен де айтысцандыгы жеынде деректер бар. Сол сияцты Умбетэл!, Кенен, Есдэулет, цыр­ гыз Эл<мцул Усенбаев, ^алыц Экиев, Оспанцул сынды ацын­ дармен жи1 араласып, ел аралап, енер1н кепшт)кке тамаша- латцан. Республикалыц баспадан 1961 жылы шыццан «Ацындар мен жыраулар» атты жинацга Жартыбай К,ырыцбаевтыц да шыгармалары бар. Жамбыл Жабаев: «Жартыбайым ете батыр ацын, жалтацсыз айтады» деп отырады екен. Оныц шыгарма­ лары Мэскеуден 1938 жылы шыццан «Творчество наро­ дов СССР», 1958 жылы жарыц керген «Степь поет» атты жинацтарга да енпзшген. Желсу ацындарымен айтысцан Жартыбай ^ырыцбаевтыц туындылары К,азац КСР Гылым академиясы М.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер инсти- тутыныц цурастыруымен «Гылым» баспасынан 1979 жылы шыццан «Ацын-жыраулар» атты жинацца да цосылган. Жартыбай ацынныц елец-жырларын Эс1мцул Жамбылов, Сарцытбай Кебеев сынды ацын-жыршылар айтып журелн.

Есдэулет Цандеков (1887-1971) Жамбыл ауданындагы Ацтерек ауылында туып, бар ем1р1н сонда етюзген халыц ацыны. 1916 жылы Жепсу ец1р1нде Эли Нургожаулы бастаган улт-азаттыц цозгалыстыцжыршысы болган. Ацынныц «1916 жыл», «Тауда» деген дастандары осы уацигага байланыс­ ты. 20 жылга жер аударылган ол Цазан тецкерюнен кей1н азаттыц алды. Замана тынысы, ел1 )Ш1ндеп езгер1стер ацын шыгармаларынын арцауы болды. «Желген батыр», «Курец- бай батыр», «Шаян батыр», «Цое жулдызды Жазылбек» де­ ген дастандарымен де елге танылган ацын. Ол У.Кэр1баев, К.Эз1рбаев, Жацсыбай Жантебетов, Ц.Жапсарбаев, Эбдшда Жургенбаева, Рахмет Музартаев сынды ацындармен айтыс- ца тускен. 1982 жылы «Жазушы» баспасынан ацынныц елецдер!, дастандары мен айтыстары «Тулпар туягы» деген атпен жеке К1тап болып шыцты. Есдэулет ацынныи баласы Жумадш Есдэулетов те ацын, узац жылдар ауылында мектеп директоры болган ардагер педагог. Жумадтд1Ц де ею жыр жинагы басылып шыцты, фи- лософиялыц-гибраттыц ойларга цурылган елеидер1Н)ц цуаты мол, тэл!м-тэрбиел1к мацызы жогары. Этеп Оцгарбаев 1899 жылы Алматы облысы Жамбыл ауданындагы Царасу ауылында дуниеге келген. Этеп ацын­ ныи жазган жазба дэптерлер! кеЙ1н жылцышы бауырында сацталган, жогалып, табылмай кетт1. Жамбыл шэк1рггер1не ыцгайына царай арнайы тацырып бер1п, дастан-поэма шыгаруды тапсырып, цадагалап, кей1н оны тыцдап, багасын айтып отырган. Осы орайда суырып салма, жезтацдай, елец1н цара желдей сапыратын Этеп Оцгарбаевца (1899-1943) Мацыш балуан, Фрунзе туралы дастандар шыгартцан. 106 4***=*-*-^'—

Этеп ацынныц «Алтын зац», «Мацыш батыр», «Фрунзе батыр» атты дастандары 1937 жылы халыц ацындарыныц жалпы жинагында жарияланган. Азамат согысыныц ца)1арманы Фрунзе мен улт-азаттыц кетерш)С1Н1ц белпл! батыры, ацын, балуан Мацыш Райымбек- улыныц ерл1пн жырлаган ею дастаны 1938 жылы орыс тш1не аударылган. Этеп Оцгарбаевтыц «Мацыш батыр» атты поэмасынан уз)нд1 келт)рмекш1м1з. Бул поэманы тауып, алгаш жарияла- ган эдебиет зерттеушю Рафат Эбд1гулов. Мацыш келд! ауылга, Береке журтта цалмаган Банды шауып бас кеап, Бейб)т елд) цанаган. Абыройдан айрылып, Арулары зарлаган Боздагына цайгырып Кемп1р-шал боздап сарнаган. Мылтыцтыц даусы, жау ун1 Атдуб1р1 шарлаган. Эртке орнатып нелер уй Жалыны шыгып аспанга Тут1Н1 будац парлаган. Тауга царай кес1Л1п Шауып кет)п барады Бандыныц цолы ацдаган. Алдына шенд! офицер Астында цара аргымац Аршындай шауып самгаган. Керген)мд1 жыр цылам: Мацыш жанга тш цатпай Бектерул! цасцырды Тастай сала женелд) Курецд!бурып,борбайлап Эн бойына тер цатцан Шымырлатад денет Тыныгуга юд1рсе 107

Кэгмрлер таудыц шыцына Бандылар барып енедк Царуы мыцты, жер бер1к Жасанган жауга жуыцта К1МН1Цэл1 келед!? Соцында жаудыц тепектеп Бара жатцан офицер Мацышца цаз1р кереп. Цамшы тисе курецге Желдей еап тегед). Эне-м)не дегенше Кезд1 ашып-жумганша Желп барды ер Мацыш Цутцармады цолынан Арам, сасыцденел! Кэп<рлерд1 керед!. Бэр1нде цылыш, цару кеп Цатты ацырып Ж1берд1 Сшк1нд1 аспан, жерменен, Царацгы кешк! майданда Жолыццанын байцады Жауына лзпн бермеген Цасцырдан да цауюл Айуаннан да алауыз Алдында душпан кермеген Цасцырдай емес, цайратты Цанга бояп кетед! Оц пенен цылыш сермеген. Айдалада цалмай ма Б1рге зарлап елменен. Жылан бауыр цамшыны Толгай олтеп туЙ1Л)п, Тартып кел1п Ж1берд1 Тап бергенде шап берю Мацдайдан тура кездеген. Уст1нде жаца илренген Ушып тусл офицер Аргымацтан келденец. 108 ж **''\"

«Сагынгандай» еюр1п [^ушацтасты жерменен. Мацдайынан цан шыгып, Кеудес1нен жан шыгып, Омыртцасы ун болып, ^абыргасы кул болып, Басы айцасты белменен Буктет1лген офицер Неа цалды елмеген? Мацыш Райымбекулы (1865-1931) жайлы мен повесть жаздым, кеп зерттед1м, елецдер1н тауып жарияладым. Мына б1р дерек Мацыш ем1р1нен мэл1мет беред!: 1922 жылы 9 маусымда Узынагашта Жет1судыц кернект! ацындары­ ныц бас цосуы, айтысы етедк Соган цатысцандардыц цысцаша ем1рбаяны жазылып алынган. Сонда Мацыш Райымбекулы жайлы былай дел1нген: «Жасы - 44-те, жылы цоян. Узынцарга- лы болысы уш1нш1 ауылдан. Б1рнеше дастандар бшед!. «Нэр1кулы Шора батыр», «Оразалыга», «Майтебе» тагы басца елецдер! бар. К^зац шеж1рес1 жайлы узацелецдер! бар». Ыбырайым бауырынан Сабит Муцанов, Сапаргали Бега- лин, Жамбыл атамыздыц хатшылары елец-жырларын жазып алыпты. Жамбылтанушы галымдар Султангали Садырбаев, Мырзатай Жолдасбеков, Нысанбек Терецуловтардыц ец- бектернде, кейб1р К1таптарда Мацыш жен1нде мэл1мет-де- ректер бар. Мацыш балуан ж етнде белпл! жазушы Сапаргали Бегалинн1ц 1946 жылы Жэкецыц 100 жылдыгына орай улы ацынныц гумырын зерттеп, 1здент жазып, баспага усынган «Жамбыл» атты дерекл романында кец1нен айтылады. Бул ютап дер кез1нде шыцпай тек елу жыл еткен соц гана 1996 жылы жарыц кердк Мол маглумат, тыц деректер берелн осы кпапта Сапаргали Бегалин агамыз былай деп жазды: «Жамбыл сол 1916 жылгы оцига жен1нде б1рсыпыра жыр айтыпты. Б1рац ол жиналып жазылмаган. Жамбылдыц ез1не жацын агайыны эр! ацын, балуан, сер! Ж1пт Мацыш осы кетерь

люте жшттерд! бастап, сол жылы Желсу ел1н кетер1Л1ске бас- таушылардыц б1р1 Бекболатца жэне сол жылы кетершю бас- таганныц б1р1 Сатай батыр, осыларга барып цосылган. Мацыш ем1р бойы Жамбылмен б1рге болган. бте цад1рменд1 шэк1рлн1ц б1р1. 1918 жылгы Алматыда тускен суретте Мацыш бар. Жамбылдыц Мацышты жацсы керу)не уш турл! себеп болган. Б)р1нш), Мацыш ацын, сер1 ж)пт болган. Жамбылдыц цасына кеп ер)п журген. Еюнш!, Мацыш цыргыз, цазац бас цосцан б1рнеше улкен аста жеке батыр сайысца шыгып, цыр- гыздардыц Т<стеу)к сияцты 1р1 батырларын шаншып туар1п, бэйге алган 1р1 батыр болган. Унинш), 1916 жылгы кетерш1с- ке Цастек ел)нен Сатайга барып цосылып, атца М1нген осы Мацыш болган. Батыл да батырлыцты, жаны сер1 ацындыцты жацсы керет1н ацын Жамбыл Мацышты осы уш себептен ете суйген. Мацыш ез тусында батыр болган. Мацыштыи сауыт ки1П, айбалта, садац алып тускен жэне сауыт кшн атца М1нген сайысца шыццан суреттер! 1913 жылгы кермеге басылган суреттерд1ц 1Ш1нде альбомда бар, 121-123 суреттер. Бул альбом кепшш1к ютапханада». Ал, Кенен Эз1рбаев Мацыш жайлы былай дейди «Сол кезде Жет1су ел)н билеп турган б1р Ж1пт Узынагаш- ца кел1п Узынагаштыц батыс жагындагы Царасу колхозыныц жанындагы булацца уй лкк131п туст1, кедейден болыс сай- ланатын болып жэне сайлау еткенше цасында болсын деп ацын, эншшерд! жинап алды. Сонда Цордай елнен мен де келд1м. Царацыстац ел)нен Мацыш та келд!. Бармац ацын да болды, Умбетэл! де болды. Мацыш Цастек ел1не болыс бо­ лып сайланып келгенде Жэкец Мацышты ете жацсы кер1п, кеп цалжыцдайтын жэне ылги жанына тие сейлеп отыратын адамы болган». Халыц ацыны Умбетэл! Кэр1баев та Мацыш жайлы шти- патпен еске алады, ез1не устаз санайды: «Жасым 18-ге шыццан жылы, ораза айында уйден цашып кетт, жарапазан айтып, астыма б1р торы ат сатып М1НД1М. Сонан ауылга келген Мацыш ацынмен ер)п цыргыз асып, уш айдай жоц болып кетлм. 6йткен1 экем Кэр1бай орта ауцатты К1С) ед1. «Эуе таяц болып кетес1ц» - деп, елец айтцызбай уй­ ден цуды... 110

Осы Мацышца ерю цыргыз асцаным ацындыц белмд! ашты. Тоцпацта, одан К,ошцарга дей1н барып цыргыздыц кеп жер1н керд1м. Кеп танысып цайттым. Содан кеын экем тиым салмады. Элецд! цорганбай айттым» - деп, еске алады Умбетэл! ацын Мацыш жайлы. Мацыш Райымбекулы Шапырашты, оныц 1Ш<нде Екейдеп Орыс баласы руынан. 1865 жылы Майтебе тауыныц бекте- р1нде туып, 1931 жылы цайтыс болган. Мацыш эр) балуан, эр1 сер1, суырып салма ацын, есюше хат танып, цисса-дастандарды жазып цалдырган шеж1реш1, Жамбыл атамыздыц узецгшес сер1п, енер!н П1р тутцан ацын 1НЮ. Цыргыз Шэбденжц атацты асында Т1стеу1к балуанмен сайысца тус!п, бас бэйген! жещп алган. Содан цыргыз-цазац- та Мацыш барган жерде бас бэйген) сайысца туспей-ац алып отырган. 1916 жылы Желсудагы улт азаттыц кетер1Л1С1не цатысцан энш)-ацын. Осы кетер1Л1с басшыларыныц б)р) Сатай батыр жен1нде дастан шыгарган. Жартыбай ацынныц «Мацыш ба­ тыр туралы поэма» деген дастаны орысшага аударылып ютапца енген. («Степь поет» М. 1958) Балуан Шолацпен жуз- деап, Желсуга келгенде цасында болган сер1п. Умбетэл!, К,исыбай, Нурила тагы басца да ацындармен айтысца тускен. 1920 жылы К,астек болысында туцгыш ревком болып сай- ланган. Кей1н оныц соцынан арыздар туап, бай болган, сал- сер1 болган деген желеумен турмеге цаматтырган. Сурцай заманныц сурция саясатынан Мацыш ацынды 1931 жылы Кецес ек1мет) атып Ж1берген. Бейт белпаз. Мацыштыц ацызга берпаз кезаз ерл)ктер1, ашаршылыц кез1нде ел1не ютеген цайырымдылыгы, цыргыз агайындары арасындагы сал-сершю, тапцыр шешенд1п жен1нде эцпме- лер ел аузында кеп-ац. 2008 жылы Астанадан «Ер Дэулет» баспасынан меын «Мацыш балуан» атты ютабым шыцты.

Цырбай сал Бозымбекулы (1889-1937) жайлы зерттеу тым кеш басталды. Ел1М)з тэуелаздк алган сои ^ана шы­ гармалары жарыц керд1. Цырбай сал туралы ез1м б1рнеше мацала жаздым, ютабын цурастырып шыгардым. Ол жайлы Балгабек Цыдырбекулы, ЗеЙ1н Шашкин ютаптарында атап жазды. Надежда Лушникова, Жылбек Тоцтасынов зерттеу- лер1н жариялады, немереа Динара Бацтыбекцызы Бозым- бекова арнайы ютаптыц тусаукесер1н етк131П, ас берд). Аргы атасы Шапырашты, одан Ем1л, Емшд1ц 1Ш1нде - Суй)нд1к. Туган жер1 эйпл! муз цурсанып, цар жастанган атац- ты Суыцтебе бауырындагы Аццайнар ауылы. Жасынан енер цуып, ел аузына Ш1ккен Цырбай аты ерте шыгады. Цасына еикей энш1, куйш1, цобызшы, биш1 неб1р сэнцой енер перше- р)н жинап, цайда ас, той болса соныц гул1не айналады. Алты цырдыц астынан, жен езеныц ар жагынан ат Ж1бер1п эде- йшеп шацыратын цутты мейманы болады. Басындагы цун- дыз берк1ндеп укю желб)реп, цолында цыран бурк1т, соцы- на тазыларын ерт1п, жасынан ацшылыц-саятшылыц цурган. Жиырма Ж1пт сер1ктер1 жанында, бэр1Н)ц де М1нген1 б1ркелк< мей1здей цатцан цара сул1к ат, устерндеп кекш1л Ж1бек зерл! шапандары да б1ркелк1, ортасында кер1ктш)п журттан асцан Цырбай сал аузынан ацмаржан елец-жырын теплт1п келе жатыр дегенд! еслген журт цогадай жапырылып царсы ала- тын болган. Цырбай дэулет1не сэулел сай осы ец1рде ушцан цуспен жарысцан аргымацтар еаред! екен. Жасынан зерек, алгыр, енерл! Цырбай арабша хат танып, кептеген дастан- циссаларды жатца айтцан, Суй1нбай, Жамбыл айтыс-жырла- рын жырлаган. Энер) журттан асцан Цырбайды Ж1ПТТ1И гул1, енерд1ц нуры деп ардацтап, цыргыз-цазац тугел «Цырбай сал» деп атап келпи. Цазацтын улы ацыны Суй1нбай елец- жырларымен Цырбай сал жасынан сусындап ескен. Кез- кергендерд1цайтуынша Цырбай сал Сушнбай Аронулыныц Цатаганмен, Тезек теремен айтыстарын жатца айтцан. Ал, 1916 жылгы улт-азаттыц кетершю) кез1нде халыц батыры Бекболат Эшекеевлц жанында Ушцоцырда б1рге болып, Тоцаш Бокин, Ораз Жандосов, Жубаныш Бэр)баев 112 <**

сек1ЛД1 улт ца)1армандарыныц сен)мд) сер1пне айналды. Б1- рац, нагыз дегенбай шагында заман апалац-топалац болып, Кецес ек1меи орнап, цызылдар Цырбай салдыц соцына шам алып туап, мал-дуниес1н тартып алып, асыл туцымды жыл- цылары кер1нген шолац етек кедейлерд1ц тацымында кетед!. Бозымбеклц мацдайы жарцырап туган б1ртуар улы - Цырбай сал алты айдай Царацыстац абацтысына цамалып, одан Алматыга айдалып, 48 цыршын жасында 1937 жылы атылып кетед!. 2009 жылы Цырбай салдыц соцында цалган цолжазба дэптерлер1н жинап, «Урпацца аманат» атты ютабын шыгар- дым. Цырбай сал Бозымбекулы шыгармашылыгын, ем1р1н зерттеу жаца-жаца басталды. Цырбай салдыц жазбаларындагы «Бекет батыр» дастаны жэне «Дэрига цыз немесе газ1рет Эл1 мен Дариганыц курес- кен1 жайлы» циссаныц эдебиеттанудагы ез1нд1к орны бар. Жалпы Цырбай сал жазып цалдырган мураларын царап, оныц д)н-исламга ерекше бершгендшн айцын ацгаруга бо­ лады. Халыц ацыны Саяд<л Кер)мбеков (1895-1954) бурынгы Цаскелец, цаз1рг1 Царасай ауданында туып, ем1р сурген. Жамбылдыц шэюрттер1Н1ц б)р) - Саядш ез1Н)ц шыгарма- ларында жаца заман, 1916 жылгы кетершю, Улы Отан со- гысы, бейбч ем1р, т.б. тацырыптарды шабыттана жырлады. Оныц «Эшкен - жанды», «Бес мылтыц», «Ек1 цойшы», «Арцалыц батыр» тэр1зд) поэма-дастандары, айтыстары бар. С.Кер1мбеков цазац халцыныц бай ауыз эдебиелн сацтау- шыларыныцб1р1. Оныцайтуы бойынша кептеген халыц жыр- лары, Желсу ец1р1Н1ц ацын-жырауларыныцжыр-дастандары жазылып алынды. Кез1 лр1анде елецдер! мен поэмалары ке- 31нде мерз1мд1 баспасезде жарияланып турды. Оныц «Ацын шабыты» (1937), «Олецдер жинагы» (1939), «Бес мылтыц» (1940) атты ютаптары жарыц кердк 1939 жылы «Курмет бел- па» орден1мен марапатталды. Мен Саядш Кер1мбековлц «Кексагым» деген поэмасын мурагаттан тауып, арабшадан аудартып, ютап елп шыгар- — 113 я**-*— — 051-8

дым. Мундагы Кексагым деп отырганы - б1зд!ц ауылдагы Оспанныч Кекбайтал атты алдына жуйрк салмаган атацты сэйгулш ед1. Цаскелец цаласындагы б1р мектепке С.Кер1мбеков еам! бершд!. Жамбылдыц Цожаш Жамбылов атты баласы (1885- 1932) елец шыгарып, айтысца цатысцаны жайлы халыц ацындары, эс1ресе Умбетэл! Кэр)баев кеп айтып, айтысын айтып отыратын. К,ожаш экес1Н1ц алдында домбыра устап, елец-жыр ай- туга цысылады эр1 онысын керсетпейд! екен. Филология гылымдарыныч докторы Нысанбек Терецулов Цожаштыц ацындыгы жайлы зерттеп жазды. Умбетэл) Кэр1баевтыц айтуына цараганда, Цожаш та текпе ацын болыпты. Сонымен цатар ол экеанен уйренген жыр-циссаларды, дастандарды айтып, ауыл-ел тен,1репнде той-томалацтыч да сэн1н келлрген. Умбетэл1мен дос болган- дыцтан, екеу! кездесе цалган бетте елецменен сез цагысты- рып цала беред!. Цожаштыц Сэулетай деген цызбен айты­ сын белпл! ацын Умбетэл) Кэр1баев кез1 Т1р1с<нде ел-журтца айта журед! екен. Бул айтыс айтушылардын ауызында бы- лайша ерш ед!. Цожаш бозбала кезнде ауылдастарыныц жылцысын багып жур1пт). Керш1 ауылда Бимембет дегенн1ч ерке-шо- ра Сэулетай деген цызы болады. Б1р кун) ез жылцысын ба­ гып журген Сэулетаймен ерюте Цожаш кездеоп цалады. Бкеу1 ер1сте елецмен танысыпты. Эзара елецменен айтысады. Сэулетайга Щастекпц батыс жагындагы б1р бай цуда туоп цойган екен. Цыз оныц есерсоцтау баласын цаламайды. Кун- дерд1ц кун1нде Сэулетай Цожашца елецмен сэлем жолдайды. Хатта Сэулетай айттырган жер)не баргысы келмейт1н)н, егер- де шын кецт! болса, ез1н арашалап алып цалуын жазыпты. Алайда ондай тэуекелге баруга Щожаш экес1нен бата ал­ май журедк Кей1н екеу) б1р тойда кездес1п цалып, айтысцан екен. Цожаштыц хатца тускен айтысы тек цана осы болган- дыцтан, оцырман назарына оны тугелдей келт!реЙ1к.

Цожаш: Элец1м ацпа-текпе агындады, Адамныц шешен болмац тш мен жагы. Па, ш)рк1н, ерен жуйр1к тш болмаса, Цисынныц циын жатар табылмагы. Кечтд1ц К1р1н жуып, сезбен тексе, Шер1нен шыгар ед1 сагынганы. Сен десе менде тагат тарыдай жоц, Цандай кун душар болдыц не цылгалы? Элпт! талай гашыц зарлы мендей, Эм!р)н б1р жасауга шарты келмей. Осы журт «Цозы Керпеш - Баян» дейд1, Мен) мен болды ма екен о да сендей? Цолынан бар келген! елец болып, Сарнаган зарын тепп тш мен кемей. Кез)ме сондай болып кер1неац, Басылмас ауган кецш сэулем демей. Сэулетай: Адамда адамдар бар алуан цилы, Ж1птте Ж1пттер бар ацыл, милы. С1Ц1р)п тал бойыца алсац мен1 - Эз1це бул Сэулетай басын циды. Кей-кейде самарцаусыц, кер тартасыц, Соныца аздап кец1л ренжидк Кез1цнен кез1м таса алып кетсем, Кецш!м су сепкендей цулазиды... Кожаш: Цызы ед1ц Бимембетт1ц ерке-шора, Тел ескен жастайыцнан жеке-дара. Сэулетай, оцаша айтар б1р сырым бар, Азырац цулагыц сал, бермен цара.

Сэулетай: Айта гой ол сырыццы, Цожаш мырза, Цулацсалар сез болса, кещл ырза. Б)рацта кур уэде боп журмеан, Цол бер1скен кешеп сезд! бузба. ^ожаш: Айттырган кеше керд1м Ж)ПТ1ИД1, Деп мацтаган жецгес! - сулу сынды. Эрюммен жагаласып, урсысып жур, Есерсоц ес1 жарым екен жынды. Сен оган тец емесан, Сэулетай-ау, Узгейаи одан, арэ, умтцдк Сэулетай: Мен одан элдецашан умч узгем, Бшес1ц ол жайында еткен кузден. Арцауы цудалыцтыц уз1лген соц, Араздасып жур содан эке цызбен. Жамбылдыц баласына бармайсыц деп, Себеб1н кер1п жур гой аз бен б1зден. ^ожаш: Экемнен кунде улыцсат сурап журм1н, Цулагын домбыраныи бурап журм)Н. Жатсам-турсам ойымнан б 1р кетпейан, Саган деген елецд! цурап журмн. Сэулетай: Бшем1н, маган елец цурап журац, «Иэ, Тэц1р, неап цылм деп сурап журац. Б1рацта айтарыц кеп, батылыц жоц, Бекерге кезд1ц жасын булап журс1ц. Ж1пт турып, цыз ба екен бастайтугын, «Ж1Ц)шке, дейд) емес пе, жолы цыздыц». Кел, кэне, тэуекелге бел байлайыц, Эзгелер араласпай былай турсын... 116 «—

Айтыс енертде аты ерекше цалатын айтыскер - Нурила Эбенцызы (1896-1921) даццы Умбетэл! Кэр)баевпен 1921 жылы айтысцаннан кей1н буюл елге жайылды. Туган жер1 Алматы облысы, Цаскелец ауданы, Кемертоган ауылы. Нурила айтыстыц жулдызы атанып он б)р ацынды жец- ген. Нурила мен Умбетэл1Н1ц айтысыныц б)рнеше нусцасы бар. Кенен 8з)рбаев, Умбетэл! Кэр1баев, Эбд)гали Сариев, Саядш Кер1мбаев жэне басца да ацындар кез1нде жырлаган, цагазга туар1п цалдырган. Осы атацты айтыстан кей1н кеп узамай 25 жасында цайтыс болган. Муцанбайулы Бармац (1866-1942) Жамбыл шэфттер!- Н1Цб1р1. 1913 жылы Алматыдагы ауыл шаруашылыгы керме- ане, 1919 жылы сонда еткен ацындар жиынына цатысцан. Элец-жырды кеб1несе цобызбен айтцан. Айтыстары бар, б1рнеше эн-эуендер1 болган. Бармацтыц Нуриламен айтысы оныц атын шыгарды. Ол Цазацстанныц цурылганына 10 жыл толу жиынын елецмен ашцан. Ораз Жандосов, Жубаныш Бэр1баев сек1лд) цайраткерлермен жацын араласцан, елец арнаган. Анау-мынау ауылга цонбас ед1м. Бэр)баев, Жандосовтыц жолдасы ед1м. М1некей осылардыц арцасында Элецд! неше турл! цозгаушы ед1м - деген! уш)н 1937 жылы усталып, кеткен. Цамауда жур1п, 1942 жылы цайтыс болган. Энш1, жыршы Ацан Эбдугалиевлц «Жет1су ацын-жыршы- ларыныц эуен-саздары» атты кчабында елец! мен эн1 бе- ртген. ^ 117

Балтагул Бигелд)улы (1891-1971) Алматы облысы Балцаш ауданы Желторацгы ауылында туган халыц ацыны. Жамбыл, Кенен жэне басца да ацындардан енеге алган. е т­ кен гасырдыц жиырмасыншы жылдары К,осшылар одагын басцарып, ауылды кецестенд1руге белсене араласцан. КеЙ1н шаруашылыц цызметтерде болды. Балтагул жаца заманды, ауыл ем1р), замандастары туралы уэд!кс13 жырлады. Оныц соцгы жылдардагы елец-жырлары газеттерде жарияланып турды. Ацынныц алгашцы елецдер жинагына («Балцаш)), 1970), «Балцаш цыз», «Белирк» дастандары мен б1р топ ар- нау-толгаулары енген. Балтагул Бигелд1улы б1рнеше айтыс- тарга цатысцан. Цазацстанныц халыц ацыны Эс)мхан ^осбасаров (1916- 2005) суырып салма, жезтацдай зердес1не цазацтыц бай фольклорын молынан жинацтаган, аргы-берп ацындар елец- жырларын жатца согатын жан ед1. Ол юо Алматы облысы Ацсецпр ауылында туды, кей<н цаз1рп Умбетэл! ауылында турды. Узац жыл аудандыц Мэдениет бел1М1нде автоклуб мецгеруш! болып жем1СТ! жумыс ютед!. Туцгыш К1табын дайындап, баспага усынган ацын, журна­ лист Рэтбек Терл1кбаев. Умбетэл! Кэр1баев музеЙ1Н1ц дирек­ торы болып турганда Надежда Лушникова Рэтбекке арнайы Эамхан ацын шыгармашылыгын жан-жацты жазып алуга тапсырма бер1п, жумысца алды. Э.Цосбасаровтыц 60, 70, 75 жылдыц мерейтойларын етю- зуге ез1м де цатысып, баяндама жасаган ед1м. Эсекец айтып отырушы ед): - Мен Жамбыл тэтемнен бата алганмын. Бата сурай барганымда цолын кун салып «К^й ба- ласыц?)) - деп, сураганда елецделп цоя берд1М. Тэтем жарыц- тыц ац батасын берт, оц алацанын мацдайыма типзд!. Фин, немю-фашистер, жапон согысы сеюлд) уш согысца цатысып, елге аман оралдым. Цолымда домбыра, аузымда елец1м - Жамбыл атадан сез бастап, дуршделп кетем!н, - дейлн.

]р1Л1-усацты б1рнеше айтыстарга цатысты, талай-талай алцалы жиындарды жырымен ашты. Аргы-берпн) кец<нен бшет1н дария кещл, ацыз цария ше- Ж1ре, эчпмелерд! де майын тамызып, дэм1н юрпз)п эчпме- лейлн. Жас кез1нде ауыл молдасынан хат танып, кене жыр, цисса-дастандарды оцып уйренген. Жамбыл, Кенен, Умбетэл) сынды жыр дулд1лдер1нен тэл)м алган. Байбурыл, Бармац, Эм)р, Эпежек, Цурама, Дэнебай сынды ацын-жыраулардыц кез)н керген. Олардыц айтыстарын, елец, жырларын жатца айтатын болган. Сонымен б)рге кептеген терме мацамда- рын, жыр сарындарын, толгау саздарын, елец эуендер1н шыгарган дарын иео. Эомхан 1939 жылы Кецес эскер! цатарына шацырылып, еюнш! дуниежузшк согысца цатысцан. Майдандагы ерлжтер! уш<н Цызыл жулдыз, 3-дэрежел) Дацц, 2-дэрежел1 Отан со- гысы ордендер1мен, 30-дан аса медальмен марапатталган. Э.Цосбасаров К,азацстанныц халыц ацыны, Цазацстанныч ецбек ац)рген мэдениет цызметкер) (1977) атанган. Эамхан- ныц шыгармалары б1рнеше жинацтарга ен)п, жеке ютап бо­ лып та шыццан. Э.Цосбасаровтыч 100 жылдыц мерейтойына байланысты цос томдыц шыгармалар жинагы жарыц керд!. Жамбылдыц гумырнамасы, елец-жырларыныц цалай ем1рге келген! жайлы айтып жетюзучл халыц ацыны Эл<мкул Жамбылов (1927-2015). Ацын 1927 жылы Алматы облысы Жамбыл ауданы, Жамбыл ауылында туды. 1944 жылы Жамбыл орта мекте- б)н, 1947 жылы киноактер мектебн б1лрген. Аудандыц мэ­ дениет бел1М1нде (1947-1948; 1952-1994), «Сталин жолыы газет1нде жауапты цызметтер атцарган. Гумыр бойы атасы Улы Жамбылдыч енер1н цуган халыц ацыны. Эл1мцул Жамбылов жарты гасыр мэдениет саласында Цызмет етл. Цызыл отау, автоклуб мечгерушю) болды. Ав­ токлуб ме^геруш)С1 болып журт таиды тачга урып, малшы, ^ойшыларга, алыстагы цырман басында кино керсетл, ез1 елец-жыр, толгау-дастан айтты. Сахнасы цазацтыч кеч да- <—**<*

ласы, керермен) кус уйцылы, бел шешпейпн бейнеткер мал- шылар цауымы болды. Элекец келсе эн келед!, жыры мен сэн келед!, - деп, кулп отырар ед1 ел- журты. Эл1мцул Жамбылов айтыс ацыны ретшде танылды. М.Кекенов, Э.Сарыбаев, Э.Ысцабаев, Н.Лушникова, тагы басца да ацындармен айтысца тускен. Жамбылга, Кененге, Умбетэл1ге, Турмагамбетке арналган толгаулары бар. Цазацстанныц халыц ацыны Эл1мцул Жамбылов Цазац- станныц ецбек С1Ц1рген мэдениет цайраткер), «Курмет белп- о» орден1мен марапатталган, Алматы облысы мен Жамбыл ауданыныц Курметп азаматы. Ацынныц айшыцты шыгармалары: «Щызыл сырлы домбы­ ра» -Алматы, 1993 жылы, «Атадан цалган б)р мура», «Мен - 8л1мцул Жамбыл немереа» - Алматы, 2004 жылы, «Ата туралы естел1к» - Алматы, 2009 жылы жарыц керген. 2017 жылы 9 мамырда тоцсан жасца толды. 1915 жылы цазан айында дуние салды. Кенже улы Бекмурат ацын, энш!, куйш). Жамбыл атасы мен экеаыц эн-жырларын орындап, жулде алып журген жыршы. Молдабай Жолдыбаев (1893-1973) ацынды кез1м кер1п, елец-жырларын еслген ед1м. Молдабай жас кез)нен домбы­ ра устап, елец-жыр, цисса-дастан айтып журген. Сушнбай, Жамбылга ел1ктеп, олардыц айтыс, дастандарын жырына цосцан жыршы. Суй1нбай алып ацылым, Улы Жамбыл жацыным. Осыныц бер1н жырласам, Арта берер царцыным. Мен Цастект! жайлагам Бурцырап судай цайнагам. Сураншы, Саурыц батырым, Цол душпанга жинаган - деп, жырлап жургенде «Бай- -***—*-А*о 120

кулактыи туцымы» деп халыц жауы атанып, 10 жылга сотта- лып кетедI. Молдабай алаштыц цайраткерлер1мен, озыц ойлы аза- маттарымен аралас-цуралас, дос-жаран болган. Осыныц бэр! ез1не царсы кеЙ1н сотта таяц болып тиед1. Мына б)р 1946 жылы елге келт, керюп, сагынып жеткендеп елец! соган дэ- лел: Судай тасып агайын, Эн-жырга белеп мацайын. Желдей соццан цуйынмын, Жудырыцтай туйш1п. Аузымнан шыццан асыл сез. Бурцырып шыгар шуйшт. Кецес, кецес болган кез, Айтылмаган талай сез. Бай туцымы осы деп, Менд1м, менд)м болган кез. Нагашым бай болганы, Эм1р1мде торланды. Бай жиен! екен деп, Тар цапаста цорлады. Орынборда керген1м, Байтурсынулы Ахмет. «Айцапты» ашып бергенде, М<ржацыпты кергемд!. Талай жайсац етт) гой, Кергендер! тар жол боп. Тайгац кешу жылдары, Нэубет болган жолдары. Алашты - алаш етем деп, Жайсацдарды жинаган. Цазагым азат болса деп, Узшд1 талай )зп арман. Ауылга келд1м сагынып, Нагашыма айып тагылып. Бостандыц ед1 арманым, 1ш1мде шер!м тарылып. 121

К^ай жерде цалды нагашым, Цай жерде цалды атылып. Тезд1м гой, мен тезд1м гой, Тэ^рге шуюр табынып. К,ай цорлыгын айтайын, Эр сез1мд1 байцадым. Т1леген)м улкен Т1репм, Эз1ц деп соццан журепм. Айналайын жалгыз деп, Иыгымнан талай суйед1ц. Тшепбергеым суццар сурен)м, Еркелетуш) ед1 кун1М деп. Усталып циыр кеткенде Сол жалгыз цашан келер деп, Жолымды узац куткенд!. Иманалы агам иманым, Цобызы зарлап цимады. Аман-есен келсе деп, КезЫц жасын тимады. Аманцул тэтем 1р1 ед1, Сез1 де оныц субел). «Наубайжезге» барсац сен, !ац оц болсын деп ед). «Наубайжезге келгемд!, Сурыцсыз ем1р кергемд!. Циналган туыс-тумага, Видай алып бергемдк Айтып-айтпай не керек, Тэц1р1м сонда жебед), ек)Н1Ш1мд1 цайтей1н, К,ас жауыцныц туцымы, К,астыц цылып елге де, Тем1р торга Ж1берд1. Ац туйен<ц царны жарылды, Ауылымды ацсап сагындым. Цырыц алтыныц кектем! Ел1ме аман жеткем-д). 122

Цызылордалыц Манап Кекенов, Павлодарлыц Ж.Жолдинов, Талдыцоргандыц Муцаш Байбатыров жэне тагы да ацын- дармен айтысцан. Айтыстары «Цазацтыц цаз!рп поэзиясы» (1973), «Жамбыл жэне халыц поэзиясы» (1975) жинацтарын- да жарияланган. Молдабай Жолдыбаевтын, эл1 кунге деЙ1н жеке жинагы шыццан жоц, елец-жырлары жинастырылмаган. Ацынныц жие- н) Анархан Сэкенцызы екеум!з б1раз жылдан бер! Молдабай ацын мурасын 1здеслр1п, зерттеп, б1раз шыгармаларын тап- тыц. Енд) осыларды жинацтап жеке ютап ет1п шыгармацшы- мыз. Молдабай Жолдыбаев жайлы мурагат цорында мате- риалдар бар, ол ез бтгеын жазып Ж1бер!п отырган. Осы орайда мына туцгыш рет жарияланып отырган «Эпежек пен Бармацтыц айтысы» атты ецбек цунды деп есептейм13. Эйт­ кен! Эпежек, Бармац ацындардыц еамдер! белпл! болганы- мен айтыс, жырлары эл! кунге дей!н беймэл!м болып келген ед1. Енд! М.Жолдыбаев ацынныц жазып цалдырган осы ею ацынныц айтысын тутас жариялауды жен кердж. Эпежек пен Бармацтыц айтысы. 1922 жылы июнь айы- ныц 9 кун! Жет1су оязында, Алматыдан 60 км. Узынагаш се- лосында цазац уй лпп, сонда цызметкерлер мен ацындар б1р1нш) рет бас цосып, айтыс болды. Сонда цатысцандар: Бэр)баев Жубаныш, Рысцулов Турар, Жандосов Ораз, Боранбаев Цанай, Цудайцулов Рахманцулдар болды. Ацындар: Жамбыл, Эм!рзац, Аргынбай, Мацыш, Умбетэл!, Бармац, Кенен, Садыц, Есдэулет, Шуютай, Сэд1бек, Эбд!хадыр, Цосдэулет, Царабек, Жартыбай. Осы ацындармен бас цосып отырганда, Топар деген жерден Ысты Эпежек деген ацын келсе, еакке кузетш! цойылган екен. Эпежеклц киген! жаман тон, ки!з елк, тулю тумац КИ1П келед!. «Мен елец айтайын деп кел!п ед!м» дегенде кузетш! «Ой, сорлы, сен турмац, Жамбыл, Кенен, Умбетэл1ге де орын жоц, андагы жаман ки!ммен барасын ба? Цайт, мен ж)бермейм!Н» Дейд!. Сонда Эпежек: «Мен, оныц рас, жарымаган кедейм!н, — 123 —

сондыцтан келт ед)м». Кузетш): «Мен мундай жаман КИ1МД1 адамды Ж1бермейм1н, уят болады» дегенде, Эпежек: «Мен к)рем1н, эдей) 1здеп кел1п ед1м» деп ед1, дегенде кузетш) Эпежект1ч жамбасынан теу1п Ж1беред1. Алацандай тер1ан сыпырып келпл, сонда Эпежек домбы- раныи басын еактен тыгып, «Аттан, аттан!» дедк Сонда бэр1 далага шыцса, ешюм жоц, б1реу домалап жатыр екен. Сонда: «Сен К1мац?и дегенде, «Топардан келген Ыстынын ацыны ед1м, кузетш!^ жамбасыма б1р теу1п, алацандай тер)ан сы­ пырып кетп» деп жылады. Сонда Бэр1баев: «Сен)ч кедей сияцты жыныц бар ма?»деп кузетш1Н1орнынан алып тастап, басца б1реуд1 цойды. Эпежекл уйге юрпзд!. Табалдырыцтан орын тид). Сонда Эпежект1ч айтцан елец<: Эпежек Ассалаумагалайкум, товорищтер, Эпежек осылай деп сезд! нусцар. Кеп айдыц кермегел! жуз1 болды, Журм1С13 аман-есен булбул цустар?! Ассалаумагалайкум, Бэр)байым, Айтуга келт ед1м халыц жайын. Кеп айдыц кермегел) жуз1 болды, Журм1С1и аман-есен жарцын Айым. Ассалаумагалайкум, Турарым-ай, Шацырган цазац дейд) ураным-ай. Тепкшеп часавойыц жамбасыма, Болды гой, еллрмекш! шырагым-ай! Бар ма адам б1р1н-б1р1 парыцтаган, Бурынгы еткендерден тарих цалган. Жандосов, амансыз ба, С1зде шырац, Аспанда айырпыланмен шарыцтаган. Баласы Боранбайдыц атыц Цанай, Журм1С1Н. аман-есен, жайыц цалай? Топардыц жагасында жатушы ед1к, Мал баццан шаруа ед!к жагдай солай.

Цыргызда амансыз ба, Цудайцулым, 1ш)мде эипмем бар булыц-булыц. Б1р теу1п часавойыи жамбасыма, Шыгарды мен1 батыр, туныц суым. Ассалаумагалайкум, Мацыш болыс, Ел1М)3 осы кун) етт1 цоныс. Большевик ем1р берсе, совет ел), Теиелт осы кун1 б)тт1 жумыс. Ал, Мацыш, б1р заманда сер1 ед1Ц1з, Цыдырып цыргыз-цазац жур ед1И13. Кешеп Николайдыц заманында, Найзага царсы шапцан ер ед1Ц13. Бацытыца совет ел1 шыцты дагы, Болыс боп осы кун1 теиелд1Ц1з. Найзага шапцанменен не таптыцыз Большевикпен цалайша кенелд1Ч13. Ассалаумагалайкум, ацындарым, Эуел1 Цудайдан соц жацындарым. Топардан 1здеп кел1п отыр ед)м, Элецнен туй<н туйген батырларым. Екейд1ц амансыз ба, Жамбыл шалы, Шыныга цуйып цойган шекер-балы. С1здерге сэлемдеап отырганда, Бчкендей Эпежект1ц ынтызары. Мойны озган Цасцарауда Кенен ацын, Жасыцнан шыга шапцан жуйр1к-ацсыц. Бул жерден орын алып бурынырац, Барлыгын келген жанныц б)Л1п апсыц. Есдэулет, амансыз ба, азге батыр, Айтар сез Эпжектен келе жатыр. Бабаныц Цызыр шалган баласы ед1ч, С1зге де сэлем берд!м, жеке батыр!

Жаныста амансыз ба Шуютайым, Мм бшер, 1стес болмай К1МН1Цжайын. Большевик партиясы есе беран, Жетшер кемтж жер1м кун-кун сайын. Баласы Муареплн Сэд1бепм, Жаныстан тарап ед1 аргы тепц. Кедейд1ц мен сыцылды б1реу) ед1ц, Советт1ц умытпагын асыл тепн. Цосдэулет, амансыз ба, Царабепм, 1ш1нде Шапыраштыныц цара КЭГ)М. С1здерд)ц жайларыццы бшмеуш! ед1м, Таныстым осы жерде ата-тепц. Айцымда амансыз ба, Умбетэл!, Болар ма тепе б1рдей жанныц бэр). С1здерд1и алтын жуз)ц керемн деп, Эпежек 1здеп келген осы жолы. Аргынбайым, амансыз ба, асыл ага, Ауылда аман-есен журме, бала-шага? Ацынын Жет1судыц керей1н деп, Келю ем сэлемдесе осы арага. Екейд1ц амансыз ба, Жартыбайы? Жаманнан жарты цасыц артылмайды. Кедейд)ц кунде М1нген шолагындай, Жартыбай кер1нгенге жарпылдайды. Эм!рзац, амансыз ба, ацын Садыц? Жатасыз домбыраны аттай согып. Таяц жеп часавойдан, эрец зорга Бул жерге жаца жегпм, ел1п-талып. Эпежек осылай деп жоцтаганда, Умбетэл!: - Опеке, Сэмбет Бармац ацынды цалдырып цойдыцыз гой? - дейд1. ..-л— 126 --

- Ой, эггеген-ай, бшмей цалдым гой, Бэке, амансыз ба? дегенде, - Аманыц ез1ие, тарт цолыиды! - деп, цолын цобыз бен цагып тастап, сонан соц, Бармацтыи айтцаны: Бармац: Эпежек, б1р байцуссыц шелде жатцан, Кере алмай елд1ц белн шелдеп жатцан. Дулаттыи жаясына кез боп цалдыи, Согады сен1, сорлы, кел боп жатцан. Бул Бармац, юмд1 жыргап кулд)рмеген, К1мдерге жоргалыгын б1лд)рмеген. Кешеп Николайдыи заманында, Даусымды сагынушы ед думб)рлеген. Цыргызда хан Шэбденге барган ед1м, Цолынан талай тогыз алган ед1м. Сэт, Мэцке, Ногайбайдан, Кебекбайдан, Ацатай, Бесторсыц, Оразэлще болган ед<м. Аргында Мал, Дэулен 1здеп барып, УЙ1р1н цула аяцтыц алган ед1м. Цашкен1и алып ед1м Шынасылын, Ту устап, тулпар м)нген б)р асылын. Цашкен1ц алып ед1м Царатайын, Б1р1не-б1р1 жете сепз сайын. Бесбайдыц алып ед1м Аршабепн, !ш)нде Шапыраштыныц царакепн. Ыстыныц жылцылары кекек жеген, Жылцысы кекек жеген - кекектеген. Адамы ем1р1нде женге журмес, Жылцыныц кекек болган ет)н жеген. Ьютыныц цатындары илн урган, Шем1шпен илн урган кеже цуйган. Айналган он К1С1Н1 танымайсыц, Непз)ч - жарымаган, Цудай урган!

Жер1ц жоц журетугын бектерменен, Халыцтыц жиналганын кеп кермеген. Нег)31ц жарымаган б1р адамсыц, Тагамды тэтт1, дэмд! жеп кермеген. Кезепн Бармац 61ТТ1деп отырганда, Эпежек ацынныц айт- цаны: Эпежек: Айналайын, сезге тоцта, Бармац! Б1зге де сез кезеп жоц па, Бармац! Цуба цус елексен! аидыгандай, Тыгарсычтумсыгы)-{ды боцца, Бармац! Цыргызда Шэбден1цд1 керген1м жоц, Эм1р1 цатарыцца журген1м жоц. Большевик ем1р берю, жасай берон, Басцаныц бес тиынга кереп жоц! Сэт, Мэцке, Ногайбай мен Кебекбайды, Керген)м жоц Ацатай, Бесторсыц, Оразалы, Кез1ме кермек тугш, шгеым жоц. Цатарында олардыц журген1м жоц. Аргында керген1м жоц Мэт1 Дэулен, Цан соргыш, цутылармыз мундай дэуден. Жеимд1, жеарменен жиып алып, Солардыц куш1менен сурген дэурен. Кэшкен1ц керген<м жоц, Шынасыл мен Царатайын, Б1р)не-б1р) жетеин сепз сайын. Бесбайдыц Аршабепн керген1м жоц, Цол жетпес жерд< 1здеп не цылайын. Кешеп жауыздарыц цайда кетт1, Кедейд! б1р цамшымен айдап етт1. «Т)лге тэтт1, иске жумсац» деп, Тапцанын тук цалдырмай шайнап етл. — 12В е ** *** * —

Жасасын, советский колхозымыз! Жайылды класс шыгып цулашымыз. Халыцтыц ортасына келгеннен соц, Айтамыз жасырмастан расын 613. Цайтадан Бармац цобызын алганда Бэр1баев айтады: «С13 Баке, айтпай- ац цойыцыз, цыргыздан Шэбден шыццан- да сонда айтарсыз, Сэт, Мэцке, Ногайбай келгенде айтар- сыз, Шынасыл, Бесбайдыц Аршабеп шыццанда айтарсыз... Эпежек ага совет ел1 жасаса, сенде жаса! С 13Д1Цкедей еке- Н1Ц13Д) уст1Ц)здеп тон мен кшз ет1к айтып тур, - деп, Бэр1баев Жубаныш айтып, - Цырбай астыцдагы атыцды ер-тоцымы- мен Эпежекке бер, - дедк Сонан соц уст1цдег) мэу1т палте- с<н жапты. Сонан сои барлыгы ки)мдер!н бут)ндеп, Рысцулов кастюм шалбарын беред!. Боранбаев Цанай аягындагы ел- пн кипзед!. Сонымен Эпежек жецд!, Бармац жецшед!. Жолдыбаев Молдабайдыц Сагынгали Сейтовке жазган хатынан алынды. Цолжазба Эдебиет жэне енер институты- ныц цолжазба цорынан алынды (736-бума, 2-дэптер). Хат сыртында: «г. Алма-Ата ул. Шевченко 28. Академик наук Цаз ССР институт литературы и искусство им. М.О.Эуезова. Сагынгали Сейтов. Кабинет №-120. Джамбулской р/н совхоз Амангелди одт. 3. От Жолдыбаев М.» деп жазылган. Жамбылдыц бул аталган ш эф ттер^ц шыгармашылыгы жайлы кец1нен зерттеп, зерделенсе эрцайсысы б1р-б1р мо­ нография, б1р-б1р ютапца жук болар ед). Шынын айтцанда, С.Садырбаев, М.Жолдасбеков, Н.Терецулов сынды галым агаларымыздан кей1н кец цанатын жайган бул салада терец зерттеу ецбектер жоцтыц цасы. Осы орайда Абай атындагы Цазац Улттыц педагогикалыц университетлц «Жамбыл жэне халыц ацындары гылыми- зерттеу институты» соцгы жылдары б1раз иг) 1стер атцарды. Бекен Ыбырайым, Рафат Эбд1гулов, Рэтбек Терл1кбаев, Анарбай Булдыбаев, Сайлау Цожагулов, Эл)бек Тоцтар сын- **** 129 0Я-9

ды галым-цаламгерлер 1зден1стер1 суйс1нтед1. Эс1ресе ацын, журналист Рэтбек Терлкбаев бурын белпаз болып келген 8м1р, Эбд1цадыр жэне басца да ацындар жайлы баспасезде тущымды, цунды мацалалар жариялады. !здест<ре бшсек, архивпен жумыс 1стесек эл1 де зерттел- мей жатцан ацындар цаншама?! Жацында Цазбек деген 1Н)м К,арабек ацынныи елец-жырларын тауып экелдк Енд1 араб- шадан аударып, ютап ет)п шыгарып, оцырмандарымызга усынбацшымыз. Жыр алыбы Жамбылдыц 175 жылдыц мерейтойына де- Й1Н оныц тэл1м-тэрбиеан алган шэюрт ацындардыц бэр1н жеке-жеке зерттеп, шыгармаларын 1здеп, тауып, К1тап елп шыгаруымыз керек. Эйткен), уацыт асыцтырады. 130 ^

МОЛДАБАЙ АКЫН Жамбыл жэне оный ацындыц ортасы мен кей)нп шэюрттер! жайлы еслсем елец ете цала- мын. Цаламымды оцтайлап, эйтеу1р умытылып бара жатцан ацындар жайлы естуге, бшуге цумармын. Молдабай ацын жайлы де- ректер жоцтыц цасы. Мен бала кез1мде Молдабай ацынды кер­ ген ед1м. Керген гана жоцпын, сол б1р аргы-берпн! кеп бшелн, шеж1- ре кеи1л Цыдыр атадай болган Молдабай ацынныи б)р тун цонып, сэры тацга елец-жыр айт- цанын цалай умытайын... Осы Молдабай ацыннан ест1ген Мацыш балуан жайлы кей1н зерттеп, зерделеп арнайы повесть жазган ед1м. Б1р жыл бурын мен) )здеп Анархан Сэкенцызы кел1пл. Анархан- ды елец жазатынын сыртынан бшет<нм1н. - Мен Молдабай Жолдыбаевтыц туган жиен1М1н. Атам жайлы б1раз материалдар жинадым. Енд1 жеке ютабын шы- гарсац, - деген кезде, цатты цуанып кетт1м. Ацынын 1здейт1н артында урпагы барына тэубе етт1м. Екеум13б1рлес)п улттыц К1тапханада, М.Эуезов атындагы эдебиет жэне енер инсти- тутында, газет-журнал, ютап беттер1нде цалган елец-жыр, айтыстарын )здест)ре бастадыц. Арабша жазылгандарын аударттыц. Галым, эдебиеттанушы Тоцтар Эл1бек кеп кемек- тескен1н этап айтцан жен. Ацынныц ем1р1не кез салсац цияметлц цыл кеп1р1нен жур1п еткендей букш гумыры цилы-цилы ауыр еткелден етт<. Мол-

дабай ацын 1893 жылы Суыцтебе тауыныц бектершде, ца- з)рп Алматы облысы Жамбыл ауданы Талап ауылы турган жерде дуниеге келген. Экес! Тшепалды цолынан неше турл! КИ1М, елк лгелн 1смер, атацты шебер болган. Шешеа мыц жылцылы Молж1Г)Т байдыц цызы Шаршаган. Ал ез эйел! Тай- торы Сэке болыстыц туган царындасы Аяжан. Молдабай жас кез1нен елец-жырга цумартып есед). Цайда жиын той болса, сонда барып елец шыгарады, цисса-дастан айтады. Кецес еюмел орнаганнан кей1н-ац цыры кете бастайды. Бай-багланныц туцымысыц деп соцына шырац алып тусед!. Ацыры халыц жауы атанып, он жыл турмеге цамалып, С1б)р- ге айдалады. Кез1 ашыц, кешреп дацгыл Молдабай Ахмет Байтурсынов, М1ржацып Дулатов, Ораз Жандосовтармен танысып аралас- цан. Халыц жауы атанып, он жыл арцалап сол жацтан кел- генде Ыбырайым деген агайыны жиырма кундей жасырып, цыргыз асырып Ж1беред1. Молдабай ацын гумыр бойы урюп, цорцынышта ем)р сур- ген жан. Кей)н-кей!н заман бел тузелгеннен кей1н гана ел1не оралады. Молдабай б1рнеше ацынмен айтысцан, кеб1С1 жазылып алынбаган. Манап Кекенов, Муцаш Байбатыров, Жунюбек Жолдиновтармен айтыстары осы жинацта бер1Л)п отыр. Сондай-ац, Молдабай ацынныц мураларынан Эпежек пен Бармацтыц айтысы табылды. Б13 бул ацындардыц ат- тарын гана бтген1М1збен елец-айтыстары беймэл1м болып келген ед). Молдабай ацын 1973 жылы ез) туып-ескен ауылда цайтыс болады. М.Жолдыбаевтыц б1рл1-жарым айтыстары «Цазац- тыц цаз)рп поэзиясы» (1973), «Жамбыл жэне цаз)рп халыц поэзиясы» (1975) жинацтарында гана жарияланган. Бул - Молдабай ацынныц шыгармалары жайлы туцгыш жинац. Эл) де )здеслре берсек Молдабай ацынныц елец- жырлары, айтыс, дастандары табылып цалуы мумюн. Ел арасында цалган муралары, елец-жырлары болса цандай ганибет болар ед). - 132 -

Цанатын кецге жая алмай, заман цыспагынан шыга алмай кеткен Молдабай Жолдыбаевтыц бул К1табы - оцырманда- рымен, ел-журтымен тучгыш рет цайта цауышуы. Бул К1тапты цурастырып, бастырып шыгаргандар урпагы Мурат Молдабайулына, жиен! Анархан Сэкенцызына, редак­ торы Салтанат Элиакпарцызына ерекше алгыс бшд)рем13. Сондай-ац, Молдабай ацынныц тучгыш рет жарыц керю отырган «Шапагат» атты жыр жинагыныц тусаукесер1н Т 1ке- лей уйымдастырган да осы икелей ацын урпацтары. Тусаукесеге галымдар, ацын-жазушылар, журналист-ца- ламгерлер, сондай-ац, Суй1нбай, Жамбыл, Кенен Эз1рбаев, Умбетэл! Кэр1баев, Эбд1гали Сариев, Есдэулет Цандеков жэне басца да ацындардыц урпацтары арнайы шацырылды. 133

ГМ1АМА ДЕКАН Тел/ирбек Цожакеевт<ц туганына - 90 жыл Иэ, ел ерш еане сацгайды. М Атакуы КазГУ-д1ц журналис­ тика факультелне окуга туап, б т р т , диплом алып, марцайып, шалцайып, ез1це-ез1ц разы кей1п- те болып-толып журд1м. Сонда ойладым: «Декан Т.Цожакеев аганыц уйне бара- йын. Дурыстап сэлем берейн, танысайын» - деп, мекен-жайын алып, уй1не бардым. Еакт1 Азат эпкем ашты. Мен1 женд! таныццырмады, маган ца- лыц кез1лд1р1пмен уцше царады. - мын гой. Цызылэскерденм1н. Сэ­ лем берей1н деп келд1м. - Ойбуй. Кулиман эпкемнц улымын де. Кел, терлет. Жо­ гары шыц, - деп Азат эпкем жаны цалмай бет1мнен суйд1. - Темке, - меыч терк1ндер1м келд1, тур цане, - деп тупю уйд1ц еапн ашып, аганы шацырды. Мен шаццай тусте барганмын. Ага тустен кей)н мызгып алайын дед1 ме, жатып цалыпты. Услнде цоцанныц ала ха- латын киген Тем1рбек ага ар жацтан жарцырай шыга келд1. Декан агадан елердей цорцамыз, айбыны асцар таудай, ал- дынан шыбын ушырмайтын ца)парлы Цожакеев бул! - Кел, батыр. Азеке, кунде келе бермес мейман гой бул. Ана уылдырыцтан салып, шай бер, цазанга ет сал! - Мен етке царамаймын. Жэй сэлем берт шыгайын деп ед1м, - деп ет салдырмадым. Ага царсыма кел1п жайгасты. Азат эпкем ауылдагыларды цазбалап, терк1ндер1н туген- деп сурап жатыр. 134

- Ал, батыр шаруаиды айт. Цысылма. - Айт царагым, цаз1р жездеи цайта жумысца кет1п цалады, - деп Азат эпкем меЙ1рлене царады. - Ага, С13 мен1ч жацын жездемоз. Азат эпкем - шешем- н<и жацын ацл'С!. ездер14)зге сэлем берю, танысайын деп келд1м. Басца ешцандай шаруам жоц, - дед1м туруга ыцгай- ланып. - Шынымен ешцандай буйымтайыц жоц па? - деп, ага ма­ ган сенбей тесте царады. - Жоц. Сэлем берт цана шыгайын деп агайыншылап кел­ ген ед1м. - Агайынныи бэр1 сендей болса айналып кетпейм13 бе, - деп Тем1рбек ага кулю сала берд1. - Сен жацында диплом цоргадыц емес пе б1зде? - Иэ, жацында бтрю, диплом алдым. - Иэ тацылдаган саган б1рауыздан емтихан комиссиясы бес цойдыц цой. Ага аты-жен1мд1 де, анда-мунда жазып туратынымды да умытпапты. - Аудандыц газетте б1раз )степац. Жен1 келсе Алматыга кел. Сенен жацсы журналист, жазушы шыгады деп, - ага ар- цамнан цацгы. - Ага, университетте оцып жургеымде талай мэрте де- канатца барып, С1зге К1руге батылым жетпей, цайтып кет1п журд1м. Буюл курста мен гана емтиханныц барлыгын беске тапсырдым. С1здей атацты устазыма рахмет айтамын. Азат эпкеммен, С1збен танысып цайтцым келд! бупн, - дед1м цыза- рацтап. - Кел, кел1п тур, жолыгып тур. Цысылма, - деп эпке-жез- дем екеу! цалбалацтап еакке дей)н шыгарып салды. Кец1Л)м келдей шалцып кетт1. Иэ, айды аузына царатцан декан ага уЙ1нде болып, оныц дастарханынан дэм татып, ар- ца-жарца э^пмеан, ацллек батасын алганым - мен) арман аспанына кетерю экетт!. ЭдеЙ1 1здеп барганымда осындай царсы алып, баласын- бай цатарындай эчпмелескен! цандай! Кетер кез1мде Азат эпкем тупю белмеден б1р цатырма цагазга оралган затты цолтыгыма цыстырды. 135 ^

- Шетелден экелген жейде ед). Эпкемыц кезюц гой. Сен ки1п, тоздыр, - дед1. - Бул маган алынган дуние емес пе ед1?! - деп, жездем эз)лдед1. - Сен)Ц жолыцды беран. Ац цагаз бен цалам арцалаган 1Н1М сен сияцты оцымысты, бш1мдар болсын, -дегенде кець Л1м бузылып, жылап Ж1беруге шац цалдым. Далага шыццаннан кей1н де уш алып уйдеп эпке-жездем- н1цуй)не царай-царай кецш1м алып-ушып цайттым. «Мен1и жазгандарымды бшед! екен гой. Эне «Лениншш жастагы» мацаламды айтып берд! емес пе? Мен жазуым ке­ рек, кеп оцуым керек, 1здену)м керек». КеЙ1н жогары газеттерге б1рдеце жазсам, ар жагында ке- зтд1р1пн тур1п, тен1п турган ай маццайы жарцыраган Цожакеев ага царап тургандай болады. «Жацсыныц - алды кец» деген рас та. Б1рде тунделелп уйге Райхан жецгем келд). Тур1 элемтапырац. Б1рден келген шаруасын айта бастады. Университетте оцитын Цайрат атты баласы шатацца урынган. Биыл оцуын бтрмекш! екен. Терт курстасымен 61- реуд1ц туган кун тойынан цызулау шыгады. Кешеде оларды милиция устап, олармен ерепап, цацтыгысып цалыпты. Тер- теу1н де экеп цамаган, ректорга хат Ж1берген. Милицияны цорлады деп цамап тастаган. Баласы эзер дегенде б)реуден хат бер1п Ж1бертт1. «Оцудан шыгарып Ж1бермеанш)» депл деп, - жецешем жылап-сыцтап, кез)Н)ц жасын келдей елп айтты да: - Щарагым, сен мен1мен б1рге жур. Темкеце барайыц. Бас­ ца барар жер, басар тауымыз жоц. Жанат агац ест1се цан цысымы кетер1Л1п, намыстан ел)п кетер, - деп маган цолца салды. Райхан жецгем тумысынан пысыц, бар шаруаны ез1 дец- гелет1п журед!. Жанат агам мектепте директор жумысын гана бшед!.

Таи бозынан жолга шыгып, тацгы сагат сепзде Тем1рбек аганыц уй)н)ц цоцырауын без)пдет1п басып турдыц. Райхан жеигем ецсес! туст, эптер-тэптер! шыгып, берекеа кетт1. - К,арагым, ез1ц айт жездеце. Журналисоц гой. Б13 эйел- дер жылаудан артыц не бшем13? - деп, курс1нгенде кек1рег1 царе айырылады. Райхан жецгем - ез) де мугал1м, цазац тш1 мен эдебиеннен беред), эр1 мен оцыган класстыц жетекш!- а. Ешуац фамилиямды атамайтын. Ол юс1Н1 мен де керемет сыйлаймын, цурметтейм1н. Еакт) ашцан Азат эпкем: - О, терк1ндер1м кел1п цапты. Кел, кел1идер, - деп жылы цар- сы алды. Ага жумысца шыгайын деп сыциып ки)Н1п алыпты. - Цазан-ошац эпкелер1цн1ц цолында. Ею муздатцыш толы ет бар. Асыцпай сыбагалары)-щы жеп цайтычдар, мен цызме- т)ме асыга бара жатырмын, - дед1 ага. - Ага, бул жолы С1зге шаруамен келдк, - дед1м мен. Жеце- шем босап жылап-ац Ж1берген1. Жылап отырып баласыныц жагдайын айтты. Ага сыздап уназ тыцдады да турды. - Темке, балага ауыр болайын деп тур екен. Цалай 1стей- ац? - дед1 эпкем жездеме царап. - Жагдайы ете ауыр. Диплом алайын деп турган терт сту- дент1м цамалып, ректор оларды оцудан шыгаруга буйрыц берпз)п, маган да сум1рейлп сепс бер)п, сорлап турмын, - дед1 ага сыздана сез1н ныц-ныц ныгырлай айтып. Сейтт! де шалт елп, б1р шеш1мге келгендей: - Жур1цдер цане, Ректордыц алдынан тагы б1р етеЙ1к, - дед1. Ац «Волгасына» М1нпз1п алып, салып урып, КазГУ-ге келд)к. Б13Д1 ректордыц цабылдау белмес1не ерлп апарды. Босагада жаураган торгайдай бур1С1п-бур1С1п жецешем екеу- М13 отырмыз. Декан ага ректорга юр)п кеткен. Б13 узац, ете узац куттк. Жецгем кез алдымда жасып, юш1рей1п, шеж)п ба­ рады. Мен де цысылып, эб1рж1п турмын. Ректор б1реулерд) шацырады, б1реулер юрю жатыр, б1реулер шыгып жатыр. Б1р кезде жарц ет1п Цожакеев ага шыцты. Тым кец1лд1. - Жур1цдер, - дед1 б)зге. Алдымызда царыштай басцан мар­ шал сеюлд) ага, соцында тапырацтап эзер шеап 613 келем13. Деканныц кабинелне юр1п, цолындагы портфел1н стол ус- т!не цоя салып, б!зге бурылды. 137

- Ал, мэселе былай шешшдк Ректор ете кец, дария ацыл- ды улкен тулга. Бажайлап бэр!н айттым, сендер еак туб1нде жылап отыр дед1м. !р! адам 1р11С цылады. Улкен жерлерге те­ лефон шалып, терт студент1мд1 босатып, 1сл цысцартты. Эз1 жазган буйрыгын езгерлп, эрцайсысына сепс арцалатты. Ур- маса да уяттан ертен1п кете сацтадым. Ал енд) анау «Аццу» деген кафеден сендерге шай эпереЙ1н, жур1цдер, - деп ед1 Райхан жецешем алгысын жаудырып, рахмелн айтып, цай- тып кетуге руцсат сурады. - Ал, онда тек жацсылыцца жолыцтырсын! - деп, декан ага б1збен цоштасып цала берд1. Б13 цуаныштан цауынша жарылып, кепке дей1н Тем1рбек аганыц осындай )р< 1ан айтып журдк. Мусацулов К,айрат та, цасындагы уш студент те бупндер! цазацтыц цабыргалы ца- ламгерлер!. Аудандыц газетлц редакторын еюл елп, жи! юсапарга Ж1- бередк 1ссапардан шаршап келсем, уйге Цожакев ага теле­ фон шалып, цай уацытта келсем де хабарласуымды елн)пл. Дереу телефонга жармастым. Ага саццылдап мына жагдай- ды айта женелд!. Б13Д1Ц аудандыц газетке КазГУ-д1ц журна­ листика факультелн1ц б1р топ студенттер! практикага келген. Солардыц уш студент! автостанцияда шем!шке сатып отыр­ ган К1С1Н1Ц шем!шкес!н уыстап ала бер!пл. Оган цасындагы- лар да кетерш!п, урыс соцы тебелеске уласып, милиция ке- Л1П, цамап тастапты. Практикант-студенттерд) бастап келген оцытушы милицияны тец!ректеп, не 1стер1н бшмей, деканга хабарласцан. Енд! декан ага менен жэрдем сурайды. - Ага, жарайды. Туонд1м, - дед!м де аудандыц милиция бастыгы Э.Сайлыбаевца телефон соцтым. Тун болса да ол кю эл! жумысында отыр екен. Дереу жетлм. Сайлыбаев са- бырлы, ете мэдениетт! жасы улкен кю ед1. Жагдайды тус!н- Д1Р1П айтып ед!м, кабинет!не элг! студенттерд) алдыртты. - Сендерге не болды? Неге бузыцтыц 1стед1цдер? - деп, ед)м, елп ушеу! сум!реЙ1п, жун!н жулган тауыцтай кеш!р!м су- рай беред!.

Милиция бастыгы оларга агалыц ацылын айтты: - Сендерге 1С цозгасам, бухт ем1рлер1цн1ц тас-талцаны шыгады гой. Алматыда декандарыи, мунда редактор шы- рылдап ара тус1п жатыр. Бшект! б1рд1 жыгады, бш1мд1 мыцды жыгады демекш! бш1мдер1^мен керсети-щер куштер1ид1, - деп ушеун де табан астында босатып цоя берд1. Цожакеев агага телефондап, осылай болганын айтып ед1м: - Онда ушеу1н де лкелей ез1ме Ж1бер. К,алган тер1ан сы- пырып, жатацхананы жендетей1н штрафниктерге, - дед1. Де- реу ушеу<н автобусца салып Ж1берд1м. - К,ызылэскер - мен1ц туган ауылым. Осы б1р тау цой- науындагы цырыц тут1нд1 ауылга ерекше сагынышпен, цуана жетем)н. Бул жердеп эр агаш, эр кеше, эр уй, буюл тау-тасы маган тым ыстыц. Цолым цалт босаса туган ауылыма барып, бал балалыгымныц )здер1 цалган ауылымды ацсап турамын. Жамбыл ауылынан бурылган соц Цызылэскерге барар жол бойында Жамбыл атаныц ата-баба, буюл отбасынынц жат- цан цасиети жер1 - бей1т-цорым бар. Одан эр1ректе Тукт1бай эулие кесенеан1ц тау жагындагы жотада шешем мэцпл1кке жатыр. Туган ауылыма бара жатцанымда ылги ой толцынына бе- ршем1н, журепм алып ушады. Б<рде жацбырлы кун) Цызылэскерге кет<п бара жатсам жолда б1р машина тур, жацындап кеп царасам цасында Тем1рбек ага. Тоцтай цала цурац уша амандастым. - Децгелепм13 жарылып, цайынжуртца жете алмай тур- мыз, - дед1. - Ага, мен децгелекл тауып экелешн, тез арада, - деп бу- рыла салып Жамбыл ауылындагы Ом1рбек агага бардым. Ол юамен аралас-цуралас, б1р-б1р)М1зд) ете сыйлаймыз. Б1р жацсысы уЙ1нде екен, запас децгелепн жел1мдетш, жендет- лм. Цызылэскерде цонацта отырган агага табыс егпм. - Оз1ц елп1лдеп турган шэюрлм екеноц. Цайны-балды- зымныц бэр! сен сиякуы болса гой, - деп риза болды. ***\" 139 ^

Отыз жен жасымда аупарткомныц бюросында редактор- лыцтан алды да тастады. Колбин, Мецд1баев дегендер ке- Л 1П, жыланша ысцырып турган зэрл) заман. «Газелце Цонаев, Аскаров суреттер1н неге кеп береац?» - деп, те юнэ тацты гой. Цатты цапаланып, журепм ауырып, Царгалыдагы ауруха- нага жатып цалдым. Б1р кун1 кешке кезекчл дэр1гер кабинелне шацырады. - С)зге Алматыдан телефон согып жатыр, - деп телефон тутцасын усынды. - Щарагым, бул сенац бе? Мен Азат эпкец гой. Аман-сау- сыц ба? Жумыстан алды деп цатты куйзелме, бэр! тузеле- д), - деген кезде лыц етт кез1ме жас кел1п, булыгып, сейлей алмай цалдым. Елд1цбэр) халыц жауындай кер1п, цашып-пы- сып кеткенде мен1 1здейт1н жан бар екен гой деп толцыга- ным-ай... - Ал, батырлар мен ацындардыц урпагы цалайсыц?-деп Цожакеев ага сурап жатыр. - К,ызыл билет ез!цде ме? Есеп карточкасына жазылган сепс алдым дейац бе? Ештеце ет- пейд1.М1не, б!зден цызыл билетл сыпырып алды гой. Сен1ц цаламыцды, дарыныцды тартып ала алмайды. Енд1 ойыц туныцталады, ойда журген дуниелер1ЦЦ1жаз. Цайгырма, ца- паланба. Ер Ж1птлц басына нелер келт, нелер кетпейдк Ер- азамат б1р тер!Н1ц астында мыц рет толып, мыц рет азады. Цайыспай кетере бш, уацыт бэр!н орын-орнына цояды. Мына Азекец-эпкец лпл шырылдап, жанын цоярга жер таппай са­ ган циын болды-ау деп телефондатып жатцанымыз гой. Бе­ рк бол бауырым, -дед1 Темагац. Кез1мнен буршац-буршац жас теплд!, бул цуаныш жасы ед1. Эз) партиядан шыгып, жу­ мыстан цуылып журсе де цара нардай цайыспай маган туган экемдей пана болган, агалыц ацыл айтцан цайран асыл ус­ тазы м-ай! Жиырма б1р кун ауруханада жатцанымда кун1 кеше гана топырлап цасымда журелн дос-жаран, аудандагы турл! бас- шы цызметкерлерд)ц б1реу1 хабарласпады. Т)пт< Т1р1 пенде хал1мд1 бшмед!, бэр) бил!ктен цорцып, бугып цалды. Сол 140 е**

сэтте алмас цылыш айбынды Цожакеев агамныц мен11здеп, демеу болганын, жыгылганда суйеген1н цалай умытуга бо­ лады? Сол ауруханада жатцанда «Дос журеп» атты эцпме жаз- дым. Редакторлыцтан кетт, жазушылыцтынысым ашылды. Халыцаралыц Жамбыл цорыныц бас директоры болып журген1мде бук1л Бэйд1бек баба урпацтарыныц ацсацалда- рын жинап, жиналыс етюзд1м. Сонда Бэйд1бектен тараган Сарыуйс1н, Шапырашты, Ысты, Ошацты, Албан, Суан, Дулат шеж)реан шыгару жен1нде усыныс айттым. Осы шеж1рен1 жинаушыларга арнап ез)мдеп уш кабинетлц б1реу1н бел1п берд1м. Дулат шеж1рес<н жинауга белпл! жазушы Марал Ысцацбаев, тарихшы Еркеш Мэмиевтер ерекше ыцылас, ыжда)1атпен юр)ст). Б1р кун1 туске таман сол облыстыц эюмшижтеп кабинел- ме Цожакеев ага юрт келдк Орнымнан ушып турып, орын- дыц усындым. Эз1 бой-бой терлеп кеттт), царттыц та агама жеткен-ау, демтп, тер1н орамалымен суртюштеп: - Шеж1решшерд1 таба алмай шыр айналдым. Маралдыц жумысына бардым. Жазушылар одагына юр1п шыцтым. Сейтсем осында екен гой. Агацда Ботбай шеж)реа бар, со- сын Ботбайдан, Тараз ец1р1нен шыццан атацты адамдар жай­ лы маглуматтарымды тапсырсам ба деп ед1м, - деген соц шеж)реш1лер отырган белмеге ертт апардым. - Эпкецыц шэй1н 1Ш1П, сыбага)-(ды цашан жеп кетеан? Екеум)з жацсылап эцг1мелесер ед1к. К,аз1р цол бос, - дед1 агам арцамнан цагып. И1, царттыц аяцдап би1к бэйтеректей цайыспайтын, майыспайтын Цожакеев агама да жет1пт1-ау дед1м 1штей. Бул аганы Т1ршш1пнде соцгы керу!м екен... 141

Одан бер1 не заман етпед!? Цаз1р б1р кун, б1р кунге уцсамай- ды. Эзгер1п, жацгырып жатцан жацалыцца толы дурмек дуние. Хатшы цыз: - С1зге Мадет Цожакев деген кю келт тур, - дегенде ез1м шыгып, царсы алдым. Тура экеанен цуйып цойгандай айны- майды, ею цолында кетерген ею бумасы бар, терлеп-тепш1п цасыма отырды. - Ага, экемн1ц жет1 томдыц шыгармалар жинагын басып шыгардым. Соныц б1реу1н - ез1ц1зге, еюнш! топтамасын аз басцарып отырган республикалыц К1тап музеЙ1не сыйламац- пын, - дегенде цушацтай алдым. «Тулпардан - тулпар туа- ды, суццардан - суццар туадыи деген осы емес пе? Экеаыц соцындагы бай мурасын ыцтияттап жинап, цурастырып, жет1 том ет1п шыгарганы не турады!? Т.К,ожакеев гылымдагы нагыз гулама екен. Мен оныц сол жет) томдыгын оцып шыццанымда осындай цорытындыга келд1м. Цожакеев - сатираныц цыр-сырын, туп-тугел саралап, Ж1- Л1ктеп, жан-жацты зерттеп, цолга устатцандай жазып кеткен галым. Цожакеев - цазац баспасез! тарихын зерттеп, атацты алаш азаматтары, белпл! -белпс13 журналист-цаламгерлерд! цум )Ш1ндеп алтынды 1здегендей 1здеп тауып, ем1рбаяндары мен жазгандарын талдап жетюзуш). Цожакеев - туган ел1мен жер1Н)ц шеж)реш1С), тарихшысы. Кене Тараздан бупнп Таразга дей1нп талдау, пайымдаула- рыныц ез1 б1р ютап. Сол елкеде туып-ескен атацты, эруацты тарихи тулгалар туралы ел1 б1ле бермейлн дерек, естел1к- тер, бай маглуматтарды жазып кетт). Цожакеев - прозашы. Иэ, мен оныц «Урюнш)Л1кте» деген повеа мен эцпмелер1н оцып тац цалдым. Егер гылымга бой урмай керкем прозамен айналысцанда цабыргалы улкен жа- зушы шыцпац екен-ау... Цожакев - публицист. Дэу1р ун1не, уацыт тынысына орай ез1Н1Ц азаматтыц П1юр1н ашыц айтып, дурюн-дурюн мацала- лар жариялап отырган. 142 <****

Цожакеев - журналист. Белпл! б1р оцига жайлы жи! цалам тербеп цана цоймай, ез1не унамаган жайттарды ашына цар- сы мацала жазып, ез ойыныц дурыстыгын дэлелдейд!. Иэ, муныц эрцайсысы б1р-б1р монографияга жук болатын курдел! тацырыптар. Декан, устаз Кожакев журналистика факультелнде тем1р- дей тэрт)п орнатып, кун1-тун1 деканат пен жатацханаларды зыр цагып, эрб1р аудитория, эрб1р белмеге дей1н тексер1п, кер1п, студенттерд1ц барлыгымен сейлеоп, п1юрлес1п, ацы- лын айтуга цалай гана улгерд! десецш)! Осыншалыц цым- цуыт б1тпейт)н шаруалармен журт, кептеген мацызды, гы­ лыми терец зерттеу ецбектернен мол мура, асыл цазына жазып цалдыру - бул нагыз жанкеши гуламалыцты керсете- д). Талант тас жарады деген осы емес пе! Жалгыз тал улы Мадетлц жу- г<р!п жур1П, талай кабинеттерд1ц еопн цагып, усыныс цагаздар туару)Н)ц арцасында Тем1рбек Цожакеев ес)М1н есте цалдыру жолында б1раз ип шаралар атца- рылды. Кешеп КазГУ, бупнп эл-Фара- би атындагы улттыц университе- т!нде «Т.Цожакеев аудиториясы)) ашылды, жыл сайын «Цожакеев оцулары» етед1. Мадет арнайы Цожакеев атындагы стипендия тагайындады. Туган жер1 - Мерюде К,ожакеев атында кеше бар, орталыцгагы улкен мектепке еам1 бершд!. Мектеп алдында Тем1рбек ага ескертюш! цойылып, мектепте музей! ашылды. «Цазацпарат)) баспасы 2014 жылы Т.Цожакеевлц 8 том- дыц шыгармалар жинагын шыгарды. Улы Мадет айтады: - Экемн1ц эл1 жарыц кермей жатцан шыгармалары жетер- Л)к. Буюл барлыц толыц шыгармаларын жинап, 15 томдыц ютап елп шыгарып берсем деп журм1н. — 143 —

Экеге тартып туган ул - Мадет Цожакеевли де атцарып жатцан жумыстары ушан-тен,13. Баспагер рет1нде «Бэйд1бек баба», «Теле би», «Сыпатай батыр», «Балуан Шолац», «Асанбай Асцаров» жэне басца да тарихи тулгалар жеынде кчаптар шыгарды. Ел)-журтыныц ип жацсы, бупнп атцамь нерлер! мен кэопкерлер! ерекше сыйлайды. Турл1 шаралар кез!нде «Мадет не деп айтар екен?» - деп турады. Жацында гана анасы Азат эпкем1зд1ц 80 жылдыгына орай агайын-туганныц басын цосып ас берд1. Тем1рбек аганыц 90 жылдыгын ел-журты, шэюрттер! туган ел1нде тойлап атап етт). Иэ, жацсыныц ез1 де - алтын, сез1 де - алтын. Алтын бат- пацта жатса да жарцырап жатады. Цилы-цилы тагдыр тау- цымелне цасцайып царсы турып, курескер цайсарлыгымен жеце бшген, гумыр бойы 1зден)п, цолынан цаламы туспеген гулама галым, улагатты устаз Тем1рбек Цожакеевт1ц ерен ецбеп, ес!М1 узац-узац ел еанде сацталады.

НУРГИСА ТШЕНДИЕВ Нургиса - Алатау самалымен элдилеп, Каспий толцынымен толгатып, Сарыарца жусанды бе- апне белеп, Алтайдыц сыцсыган орманы эн салып мына жарыц элемге сагынтып экелген б1ртуар перзент1М1з! Улы езендерд1и басы - мелд1р булацтан басталады. Нурагац да - батырлар мен ацындар ел1нде туды. Титтей1нен жырдыц п)р1 - Суи<нбай бастаган цара ормандай энчл-ацын, жы- раулардыц эн-жырын, ертедеп цисса-дастандарды ест1п ест1. Кулл1 цазацтыц абыз ацыны Жамбыл ата пзеане еркелей отырып, царт жыраудыц домбыра цагысын, жыр эуен1н уй- ренд!. 8 кеа -Тшенд!, жацын бауырлары Шортанбай, Цыдырцо- жа, Эм1рэл1, Шаштайлар аспандагы аццу ун)н куй1не цосцан асцан куйш), шелнен шертпе куйлерд1ц шеберлер! ед1. Нургиса осылай энмен оянып, куймен белен)п, уызында цазац енер! бойына дарыган б1регей тулга. Улыны улы таниды. Суццарды суццар парлап ушцан цанат цагысынан, тулпарды тулпар жер тарпыган шалцар шабысы- нан таниды. Иэ. бес жасында Царацыстацтан Алматыга кеш1п келген эке-шешес1 жумысца шыгып кетед) де уйде жас бала жапа- дан жалгыз цалады. Осы кунп еюнш) шойын жол вокзалы турган орында бакене, тоцал тамныц уст1не шыгып алып, Нургиса ертеден цара кешке дейн цалацтай ушцат домбы- расын цушацтап, ез1 уйренген куй сарындарды тарта беред), тарта беред!. Жолай ары-бер1 етк1нш1лерден портфель кетерген б1р юа тоцтап, ылги тыццап турады. Сол К1С1 б1р кун1 буган бурылып кел!п: 145 051-10

- Жур, сен1 мен оцытайын, - деп жетектеген куЙ1 Чайковский атындагы музыкалыц мектепке алып келед!. Мектеп басшы- лары салган жерден: - Жасы жетпейдк Тэрлпл буза алмаймыз. Келес< кузде болмаса, - дейд1. Жетектеп экелген адам б1р сурланып, б1р цызарып отырып: - Йемене, мен сендерге кешеде ит цуып журген б1реуд1 экел1п отыр дейоцдер ме? Цой эр1, болашагы бар, ею 1шектен куй теккен домбырашыны оцытыцдар, сауа- тын ашып, музыкалыц б)Л1м берон деп кел1п отырмын. Бул асцан куйш! болады, кереоццер. КеЙ1н дейацдер, кеЙ1н кеш болады, -дед1. Сосын ары-бер1 елп журю, домбыра тартып отырганын жи1 керет)н)н жэне ез1Н1и ыцылас цойып сырттай тыцдайтынын жасырмай айтты. Артынша ол б1р куй тартып беруд! цалады. Эжет М1незд1 бала ки1з цаптан домбырасын алып, экес)Н1ц «Аццу» куй1н мэш1не келт)р)п тартып берд1. Сейтт оцуга цабылданады. Буны ерлп экелген К1С1 - атацты Ахмет Жубанов ед1. Нургиса енерд1цде, бт)мн!ц де элшпеон осында ашады. Эн-куйге 1цкэр бала 1934-1940 жылдары Алматыдагы №18 мектепте, кеЙ1н № 12 мектепте оциды. Бурют цыран болар балапанын цузар-шыц басындагы уя- сынан бур1п, шырцау кекке алып шыгып, темен тастап кеп Ж1беред1 екен. Сонда нагыз цыран болар от журект), болат цанаттысы гана тез ес жиып, ежеттен)п, туу би1кке цайта самгай кетер1Л)п, цайсарланып, цасцайып ушып шыга келе- д1.Сол гана кек элемыц дулдул), алцара аспанныц ардагы - музбалац цыран болады. Цырандар шыцга цонады, ешуац темендемейд), гумыр бойы би1ктей беред!, алыс-алыс шал- цар элемге самгай беред). Сол сияцгы устаздары Ахмет Жубанов, Муцан Телебаев, Латиф Хамиди, Бацытжан Байцадамов сияцгы цазац енер1- Н1Цкорифейлер! бала Нургисаны барынша баптады, эл1нше элпештедк Энерге талпынган Нургиса он ею жасында Цурмангазы атындагы халыц аспаптар оркестрюде домбырашы, он терт жасында шэюрт дирижер болды. Мектептеп оркестрд! бас- царып, республикалыц, Буюлодацтыц сайыстарга цатысып, жулдегер атанып журд). Мэскеу тернде де енер керсет1п цайтты. 146

1943 жылы ел басына нэубет тенген кезде ез! суранып цан майданга аттанды. Польша, Чехославакияда согысца ца- тысып, нем)с жер1не аяц басцанда согыс б!туге ею ай цалган- да цысца мерз1мд1 демалысца туган жерне Ж1беред1. Аяулы устазы Ахмет Жубанов цоярда-цоймай сол кездег! республи­ ка партия уйымыныи б1р1нш1 хатшысы Жумабай Шаяхметов- ке алып барып: «Жец1слц тебео кер1Н1п тур, домбырашыга цатпыз, Нургиса ауадай цажет болып тур» деп цолца салады. Ж. Шаяхметов Турюстан эскери окрупн1ц бас цолбасшы- сымен сейлеап, майданга цайтып Ж1бермей алып цалады. Кез1нде Ахмет Жубанов Нургиса агамызды осылай эспет- теп, элпештесе, жацында Нурагаиныц жацын 1Н1С), дарынды энш1 Ацан Эбдуэлиев ез1 басцарып отырган мектеп алдына Ахмет Жубановца ескертюш орнатты. Бул, улы устаз, енер сацлагы Ахмет Жубановца цазац ел1нде тургызылган туцгыш ескертюш) ед). Атацты Муцан Телебаевтыц цолдауымен Мэскеудеп, атынан ат уркелн Москваныц консерваториясына оцуга ту- ап, юл сайдыц тасындай гуламалардан тэл!м алып, енерд!Ц цабат-цабат, цатпар-цатпар цыр-сырларын мецгерд!. Ол кез жайлы жазушы-драматург К,алтай Мухаметжанов былай деп естелк жазыпты: «Эл1 еомде, Нургиса Мэскеу консерваториясына оцуга келгенде сондагы эр салада оцып жургендерд1и рухани ке- сем1, устаз агасы болдыц. Цолыидагы цоцыр домбыраныц екпеон цабынта, енеилн суыра ел кешкендей ацырата же- нелген1)-(д) эп-сэтте 61ЗД1 б!р басца элемге алып кетелнац. Пернес1нен от шашып, шанагында найзагай ойнаган цоцыр домбыра бар ма, жоц па юм бшон! Б1рац, сен1и дулей тем­ перамент!^ цай домбыра шыдап царыц болды дейоц. Ол тупл пианиноныц ез) саусагыц тие бергеннен-ац сарнап цоя берелн. О, заман-ай? Ол да б1р сен1ц шойын шайнап, шоц бурк1п журген шагыц ед1-ау сабазым! Оцуыцды тамамдап, опера театрынан бастап, Жамбыл атындагы филармония- ныц бас дирижер! болган кез!цде тугырга цонысымен цы- Ран цанатыиды б)рде жайып, б!рде бауырыца алып, буюл оркестрд! жез буйдалы тайлацтай жетелей женелгеыцде жауырыныца дей!н жыр тепп турушы едьау. Алпыс ею агзац 147

куйге айналып, кей аспаптан жет!м шыццан дыбыстыц мыц- нан б1р мелшерн цалт ж)бермейлн цалцан цулагыцда цандай цияпат-цуд1рет бары тек Алланыц ез1не аян... Муныц барлы- гы сеыц улылыц сапарындагы шарц урган шагыц болатын». «НургисаныцЭН1, НургисаныцкуЙ1» деген угым эбден етек алганда цум цундагында цалган Отырарды ояттыц. Аргы за- манда атаусыз цалган цаншама музыкалыц аспаптарга жан бтрщ, цан жупртлц. Олар пеан тапты, сен киеан таптыц, кесегес1н кегерлп, еркеын жайдыц. Сен сол Отырарыцмен кулл! элемге халцыцныц музыка мэдениентц 1нжу-маржа- нын шаштыц» - дейд! Цалагац. Иэ, Нургиса 1952-61 жылдары опера жэне балет театры- ныц дирижер!, одан кей)н уш жыл цазацтыц халыц аспаптар оркестр)Н1ц бас дирижер!, ал 1968-81 жылдары «К^зацфильм» киностудиясы музыкалыц редакциясыныц бас редакторы болып цызметтер атцарды. Н. Т)лендиевт!ц атын аспанга шыгарган, даццын элемге танытцан 1980 жылы ез! уйымдастырып, керкемд1кжетекш1С1 болган «Отырар сазы» оркестр) цазац енерюде ерекше цу- былыс болды. Бул )сте ез!не удайы цамцоршы болып журген Д. А. Цонаев ерекше кеп кемек керсетт). Сыбызгы, цылцобыз, шертер, сазсырнай, нарцобыз, желген, дабыл, асатаяц, дац- гыра, дауылпаз, туяцтас, месцобыз, цоцырау тагы басца кене улттыц аспаптарымызды зерттеп, зерделеп, ец-рец берш, лрштш, оркестрмен сахнага алып шыцгы. Халыц ата-бабаларыныц цазацтыц кец сахарасында жау^ардай сацталган кумб!р-кумб1р, куцг!р-куцпр ун цатцан эуез-эуенд! сагынып цалыпты, дур сшк!Н!п, зор теб)рен!спен царсы алды. Гажап дирижер, цуд1ретт) куйш!, цайталанбас композитор екендтн танытты осы жылдары Нурагац. Жалпы Нургиса Тшендиев цазац енер!н!ц сан-саласын, кекжиепн кец!ткен сан цырлы, жойцын, сурапыл дарын. Еш цалыпца симайтын ер талант!!! «Отырар сазы» оркестрюе 1999 жылы Н. Тшендиев еам1, 2000 жылы академиялыцатац бершд!. Нургиса «Алтын таулар» операсыныц (1961, Ц. Цожамияров- пен &рге), «Достыц жолымен» балет!Н1ц (1958, Л. Степановпен б)рге), «Ортеке» балет-поэмасыныц (1957), «Мен)ц Цазацс- гм--- -