таным» (1959) кантаталарыныц, оркестрге арналган «Поэ ма», «Ата толгауы», «Ацсац цулан», «Аццу», «Арман», «Ма- хамбет», «Кеш керуен», «Цайрат», «Жец1с салтанаты» атты увертюралардыц, 400-ге тарта эн мен романстын авторы. 19 керкем фильмге музыка жазды. Цаншама шэюрттер тэр- биелед!. Цазацтыц кернект! мемлекет цайраткер!, асыл тулгасы Асанбай Аскаров агамыз Нургиса жетп1ске келгенде мынан- дай елец жазыпты: Жеттске сен де келд1ц Нургиса бек, Боп турсыц ойга цанат, жырга себеп. Кубылтып, теб1рент)п тула бойды, Кетес1Ц цос 1шекпен жанды демеп. К1м сендей домбырамен Т1лдесед1, Кетпей тур цулагымнан ун кешеп. Баланы туа бшген дел ез1идей, Айналам мен Анацнан кунде сен1ц. Ел1цн1ц ерке ескен елюоц, Энерди-; пырагысыц, кер1пац. Цазацтыц киел! улы деп бтем1н, Агацныц бул багасын сен де туан. Элем мойындап, кулл! дуние жуз1 цол соцты, енер! мухит- тардан, мемлекеттер шекараларынан асып кетт). Мэселен анау-мынауга таццала цоймайтын Кореяга 94 мемлекеттен енер тарландары жиналып, улкен фестивальда сайысца тустк Цазацстаннан барган «Отырар сазы» оркестр! 9 жул- ден!ц алтауын жецт алды, бас бэйген! иеленд!. Кенеттен кэрютер Нургисага 126 адамдыц мемлекетнк симфониялыц оркестр!не бас дирижерл1к етуд) усынды. Бул симфонияныц партитурасын б!р тунде царап, кейб!р жерлер!не тузетулер енпз!п, келеа кун! б!р-ац репетициядан кей)н сахнага шыцты. Ец соцгы концертлц б!р1нш! бел!М1н «Отырар сазы» оркестр!- мен аяцтап, сол концертпц еюнш! бел!М1н орындауга Кореяныц мемлекетлк симфониялыц оркестрге дирижерлыц етумен
шыццандагы толцынысы шекс13 ед1. Симфониялыц оркестр ужымыныц тацданысында шек болмады. Кэрютер дур кетершш, узац уацыт цол шапалацтап ту рып алады. «Махамбетп» орындаганда ипи шал цып кетед!. М1не, енер цуд)рел деген осы. Нем1с Клаус Шнайдер 1978 жылы былай деп жазды: «Бул адамныц, осынау алцынып, тер1н сурлп турган адам ныц тула бойы толган музыка ма дерац. Мен оны музыкадан жаралган жан деп атаган болар ед1м. Ол деген оркестрмен б1рге атта шауып бара жатцан сеюлд), ноталардыц уст1мен, аспанда, тауда, даламен цуйгытып бара жатцандай». Унд1 ж)Г1Т1 гитарамен «Цустар эн)н)> сызылтты. Нурагац енер! элемд! шарлап кетт), бшктеп кетт!, элемд! мойындату - улы 1с, жанкешл ецбек, тегшген терд1ц телеу!, асцан дарын жемю1. Егер Нурагац жазган эрб1р эн-куй, шыгармасы жайлы айта берсек, оныц эрцайсысы б1р-б1р том монографияга лайыц бай тацдунне. Нургиса Тшендиевиц енер! мен ем)р1не Елбасымыз Н.Э. Назарбаев эрдайым цамцорлыц жасап, ецбепне эдш бага берд1. «Халыц ца)1арманы» атанган Нургиса Царасай бабасыныц 400 жылдыгына арналган салтанатта шабытта- на енерн паш етл. Бул улы журеклц соцгы сэттер1Н1ц б)р1 ед1, сахнага соцгы шыццаны ед). Сол жазда Нурагац туган елкеан сагына аралады. Мен) ерлп, Атабай атты сайды карт, мелд1р булагынан су 1ШТ1, кэу- сар ауасымен кеуде кере дем алды. Соцгы кездерн «Жамбыл ата, Жэкем жарыцтыц жанынан ею цулаш жер бер1цдер, Жэкецн)ц царауылы боп жатайын», - дегенд! талай еслген ед)к. Б1р1нш1 сэу1р - цустар жылы жацтан кектемд! цанатына шест1р)п келе жатцан кекмунар шацта туып, цоцыр кузде - цустар шуылдап, сыцсып цайта цайтцан шацта бул дуниеден озды цайран, эз - Нурага Жамбыл ата мавзолей) жанына эн-куй журекп улы тулга мэцплкке цоныстанды. Нурагацныц бул дуниеден цайтцаны- на да М1не он жыл болып цалыпты.
Нургиса агамыздыц кез1 лр!С1нде айтцан есиетнамасы бар: «Цазацты мендей суйелн адам болса, цазац жаман бол- мас ед1. Мен цайтцанда халцым жоцгау айтпайды, энмен шы гарып салады. Мен елд)ц рухын кетер!п кету1м керек. Сол уш1н де жаратылганмын». Нургисаны Жамбыл ата мавзолей! жанына жерлеп жат- цанда «Отырар сазы» ку^ренш, куймен цоштасып турды. Гажап цубылысты жоцтап, Алатау Нургисаныц ез куйлер!н зарлатты. «Гул ескен жерге гул еседЬ. «Ат туягын тай басады» де- мекш) «Отырар сазы» оркестр!Н1ц бупнп жетекш)С1, бас ди рижер! Динара-Динзухра Нургисацызы \"Плендиева. Динара-Динзухра Н. Тшендиевтен цал- ган жалгыз туяц. Динараныц анасы Дарига Т1ленд)кел1н1 де енерде ез орны бар бел- пл1 актриса, композитор, Цазацстанныц ецбек а^рген эрло, домбыра тартып, эн салады. М1не, осындай талант иелер! от- басында дуниеге келген Динара-Динзухра жастайынан музыка эуен!мен тербетш1п, музыкамен оянып, музыкамен сусындап, музыкалыц сазды эуенд! бойына молынан оц)р1П есл. Нургиса - ел!Н1ц мэцп журепнде. «Отырар» сазы - елд!ц ац тшеунде. Царацыздаршы: Нургисасын сагынып - цустар цайтып барады; - эн салып барады; - «Нургиса, Нургиса, Нургиса!» деп, мына элемге жар са лып барады.
ЭН СТНКАРЫ - НТРАГАЦ, ЖЫР СТЦЦАРЫ - ТУМАГАИ Нургиса Тте нд иев пен Туманбай Молдагалиевтерд!^ шыгармашылыц байланысы жайлы Халыц ца)1арманы Нургиса Ттендиев пен атацты ацын Туманбай Молдагалиевлц ем1рде, шыгармашылыцта, ею адамныц эн1 мен сез1 соншалыцты уштасып б)ртутас енер ге, туындыга айналуы гажап цубылыс. Улы езендерд)ц басы - мелд1р булацган басталады. Нур агац да - батырлар мен ацындар ел1нде туды. Титтей1нен жырдыц п)р1 - Сушнбай, Жамбыл бастаган цара ормандай энш!- ацын, жыраулардыц эн-жырын, ертедеп цисса дастандарды еслп ест1. Ттендиев Нургиса Атабайулы 1925 жылы сэу1рд1Ц б!р1н- Ш1 жулдызында дуниеге келдк Композитор, дирижер, дом- бырашы, халыц эрла, ^азацстанныц Халыц )^а)1арманы. Улы Отан согысына цатысцан. 1949-1950 жылдары Алматы мем- лекетлк консерваториясында, ал 1950-52 жылдары Мэскеу мемлекетлк кансерваториясыныц дирижерлж факультелн- де оцыды. Экес1 -*Пленд1, жацын бауырлары Шортанбай, ^ыдырцожа, ем1рэл1, Шаштайлар аспандагы аццу ун1н куй1не цосцан ас- цан куйил. шелнен шертпе куйлерд!^ шеберлер! ед1. Нургиса осылай энмен оянып, куймен белент, уызында цазац енер! бойына дарыган б1регей тулга. Улыны улы таниды. Суицарды суццар парлап ушцан цанат цагысынан, тулпарды тулпар жер тарпыган шалцар шабысы- нан таниды. — 152
Иэ, бес жасында ^арацыстацтан Алматыга кеш1п келген эке-шешес) жумысца шыгып кетед! де уйде жас бала жапа- дан жалгыз цалады. Осы кунп еюнш! шойын жол вокзалы турган орында бэкене, тоцал тамныц усине шыгып алып, Нургиса ертеден цара кешке дей1н цалыцтай ушцан домбы- расын цушацтап, ез! уйренген куй сарындарды тарта беред!, тарта беред!. Жолай ары-бер1 етк1нш1лерден портфель кетерген б1р кю1 тоцтап, ылги тыцдап турады. Сол юс1 б1р кун) буган буры- лып кел1п: -Жур, сен1 мен оцытайын- деп жетектеген куЙ1 Чайковский атындагы музыкалыц мектепке алып келед!. Мектеп басшы- лары салган жерден: - Жасы жетпейд!. Тэртти буза алмаймыз. Келеа кузде болмаса,- дейд1. Жетектеп экелген адам б1р сурланып, б1р цызарып отырып: - Йемене, мен сендерге кешеде ит цуып журген б1реуд1 экел)п отыр дейацдер ме? ^ой эр), болашагы бар, ею !шек- тен куй теккен домбырашыны оцытычдар, сауатын ашып, музыкалыц б)Л1м беран деп кел1п отырмын. Бул асцан куйш! болады, кереаццер. КеЙ1н дейацдер, кей)н кеш болады,- дед1. Сосын ары- бер) елп жур1п, домбыра тартып отырга- нын жи1 кереин1н жэне ез)Н)ц ыцылас цойып сырттай тьи-щай- тынын жасырмай айтты. Артынша ол б1р куй тартып беруд) цалады. Эжет М1незд) бала ки13 цаптан домбырасын алып, экеан1ц \"Аццу\" куЙ1н мэнюне келир!п тартып берд1. Тыцда- гандар енерл! баланыц куйшт1пне тац-тамаша болып, тац- дайларын цацты. Сейлп оцуга цабылданды. Буны ерт)п экел ген К1с! - атацты Ахмет Жубанов ед1. Нургиса енерд1чде, бш1мн1чде элтпеан осында ашады. Эн-куйге 1цкэр бала 1934-1940 жылдары Алматыдагы №18 мектепте, кей1н №12 мектепте оциды. Нурагаца б1р1нен-б1р1н белт царауга болмайтын б1р1н-б1р1 толыцтырып, байыта тусеин б1рнеше енер цатар цонган. Со- ныц б1р1 - композиторлыгы, дуниеге цазацтыц кез1мен царап, цазацша ойлайтын жэне сол унд1 жазатын ерекше компози тор. Цазац музыкасын элемд1к децгейге кетерген Нургиса ез1Н1цшыгарган эндер1не гажап талантты ацындарды та)-щай 61ЛД1.
Олар: ^адыр Мырзалиев, Туманбай Молдагалиев, Муцагали Мацатаев, ^уандыц Шаигытбаев, Нутфолла Шэкенов, Кэюмбек Салыцов, Оспанхан Эубэюров, Нурсултан 8л1мцулов тагы басцалары. Нургиса «Меыц эн елец1н жаза- тын ацындардан да, оны орындаушылардан да аузымныц салымым бар. Булардыц цай-цайсысы да цазац поэзиясында ез орыны бар улкен ацындар» деп, жогары багалаган ед1. Нургисаныц эндер! ез1Н1ц - ац кец1Л1ндей таза, байтах; дала- сындай жазира, Алатауындай би)к, булагындай мелд)р сыц- гырлаган ун) бар, тасцындай цуатты, халцымыздыц дэл ез1н- дей жасампаз оптимист1к эуездер. Оныц эндер! цубылыс, енер1М!зде жаца бетбурыс болды. Нургиса мен Туманбай - енердеп жуптары жарасцан эр- цашан би1ктен жарцырап кер1нет1н мэцп сенбейлн цос жул- дыз. Нургиса агамыздыц жузге тарта эндер1н1ц сез)н Туманбай агамыз жазды. Ею алыптыч б)рлесе тудырган эндер1нде ке- ц<лге цуат берет1н алапат толцын, гажап сазды цуд1рет бар. Молдагалиев Туманбай 1935 жылы наурыздыц жиыр- масыншы жулдызында Алматы облысыныц, Ецбекш1цазац ауданыныц, Жарсу ауылында дуниеге келд). ^азацстанныц халыц жазушысы, ^азМУ-дыц филология факультет1н бтр- ген, цазац эдебиелнде ец б!р1нш) лирик ацын релнде есте цалды. К^азацацындары да, эдебиеттанушы, галымдары оны б!рден талантты лирик ацын релнде мойындады. Тумагач- ныц ецбек жолына келелн болсац, есу, еркендеу, би)ктер)- не куэ боламыз. 1956-86 жылдары аралыгында «Лениншш жас)),( цаз1рп «Жас Алаш» ) газелнде, «Пионер» (цаз1рг) «Ац желкен») журналында эдеби цызметкер, «Жазушы» баспа- сында редактор, «Жалын» альманагыныи бас редакторы, Цазацстан Жазушылар Одагыныц хатшысы, 1986 жылдан «Балдырган» журналыныц бас редакторы цызмелн атцара- ды. Молдагалиев Туманбай композиторлар Нургиса Ттендиев, Шэмш! ^алдаяцов, Сейдолла Бэйтереков, Эсет Бейсеуов- тер тагы басца композиторлардыц халыц арасында кец та- раган эндер)И1Ц сез1н жазды. Гажап жырларымен халыцтыцжурепнен орын алып, ез1нен улкендерге «Тумаш», юшшерге «Тумага» болган Туманбай
ацын ен бойынан елец цуйылып туратын езгеше дарын иео ед1. Б)рыцгай елецге бершген, елецмен ем1р сурген ацын кун сайын жыр жазбай отыра алмайтын. Б1р кунде уш-терт елец жазатын, кейде тутас толгау, дастандарды да бтр)п цоя- тын кездер! де кездескен. Жазгандарыныц келем< гана емес керкемд1п де кепш1Л1кп кец1л шуагына белеген ед1. Шынайы сез1мге, ыстыц махаббатца, жастыц жалынга толы ацын жыр- лары цуатымен елд) елец етюзд!. Аса адал, ац жарцын, мейл1нше царапайым, жомарт жу- рект1, таза т1лект1 Тумага цолынан келгенше жабыццанга Ж1- гер, цамыццанга цамцор болып, б)реуге кемек цолын созуга эз1р туратын. Тумагац ез1Н1ц эйпл! сазгерлер1Н1ц эндер1не жазган елец- дер1н топтастырып «Гашыц журек» атты жинагында оцыр- мандарга айтар ею ауыз сез1нде былайша толгайды: «Туц- гышым «Студент дэптер!» (1957ж) жарыц кер)с!мен мен) ез1ме цурбы, 1Н) сазгерлер айналдыра бастады. Жасы менен б!разырац улкен болса да Шэмш1 маган цатар курбыдай ед1. Ол маган «К,ыз сагынышы» деген энше сез жазгызды. Б1раз еткен соц Нургиса агамныц «Хрустар цайтып барады», «Куэ бол», «^айран мен)ц журепм» атты атацты эндер! дуиеге келд1. Мен1ц эн кештер1м Нургиса аганыц, Шэмш1 аганыц, Эсет )Н1МН1Цэндер1наз еип керген емес.» Анау-мынауга елец ете цоймайтын сарбаз да атацты ^азацстанныц халыц жазушысы - 8д1жэмал Нурпей)сов цос тарланныц «К,устар цайтып барады» эн)н)ц шыгу тарихын былай баяндайды: «Осындай кец1лс13 куз кундер1н)ц б)р1нде Нургиса киностудиядан цайтады. Кун кешюр1п цалган. Суыц жел арца жацтан шыгып алып, бул шакуа жапырагынан ары- лып, ж1Ц)шке бутацтары сидиган-сидиган жупыны теректерд! сыцырлатып майыстырып тур. Панфилов парюн кеап етпек боп, цалалыц музейд1ц би1к мунаралы уй1не тацап келе бер- генде ...Композитор кез1 тырнага тусед): уй1р1нен адасып цал- ган жалгыз тырна. Байгус элде ауру, не элде жаралы. Аргы жагынан цанатын селекет цагып, цатты жел астында бойын билей алмай цалбалацтап ушып кеп, музей уй1Н1ц мунара- сына шаншылган узын сырыцтыц ушар бшпне цона кетед!. Сол-сол-ац екен, элдецайдан б)р царга шыга келед!. Оныц 155
барцылдаган байбаламын ес1те салысымен тез хулацтанган теи1ректеп цара царгалар жан-жацган далпылдап келе бас- тайды. Басында б1реу болса, енд1 цара пэлелерд1и царамы кебеЙ1п, эне...екеу1, ушеу, тертеу...он, жиырма, отыз. «Терец батырады, кеп цорцытады». Кеп царга уй)р1нен адасцан жал- гыз тырнага жабылып, цайта-цайта шуйл1пп тент кеп, цана- тымен цагады. Теамен согады. Ал жалгыз тырна кетер1Л)п ушып кетуге эл-дэрмен1 жоц па, эйтеу1р, цанаты салбырап, сырых; агашты аягымен х;ысып, жанталасып жабыса тусед!. Композитор уй1не келед!. Еш нэрсеге зауцы жоц. Кечшаз. Туныгын лайлаган кеи1ЛС13 ойды умытайын деп кез)н жумса да жацагы уЙ1ршен адасып х;алган жалгыз жаралы цус пен жаман царгалар... цара х;аргалар кеит1нен кетпейд!. Иэ, сен цанша би1к уш, жылдам уш, енерл) бол, ажарлы бола бер т<рл1кте, элдецалай жазатайым уЙ1р1чнен адасып жалгыз цалсаи, басыца цай-цайдагы циындыцгыи бэр1 тусед!. Тах;а болмаганда барцылдац жаман царгалар жиналып кеп жабы лып, аспандагы аццуга да зэб1р керсетед). Композитор осы кер1Н1стеи кеЙ1н «Кустар-кустар>> эн1н жазды. Бул-к)С1 жанын б1р жанап ете шыгатын эншей1н етюн- Ш1 соцпа сез1м емес. Мунда адам баласыныц Т1рл1пнде кез- десетт терец теб1рен1с, толганыс туЙ1ндел)п, тыццаушысын ойга, санага царай жетелейд!. Кю осындай шыгармага хулах; хурышын х;андырып алганнан кеЙ1н бурынгысынан элдецай- да зерделент, ез1 жасаган ем)рге нах; б1р гуламаларша ойла- на царайтын болу керек. Нургиса - гажап талантты жан. Шабысты жуйр1к атты сейштер белдеуде, жабу астында турганда таниды дейд1. Ал Нургисаныи талантты екен), тула бойы толган эн, эуен, саз екен1н бшу уш<н онымен б1р рет дидарласып кездессе де жетт жатыр. Эс1ресе, композитор пиджапн жулып тастап, ац кейлект<ц ею жеи1н топшысынан асырып, бшепыи сагасына дей1н турш Ж1бер1п, пианинога отырган кезде, о тоба...керер кезге езгерт, аруацтанып, тулеп сала беред). Сол кезде осы б<р ах; жарцын, жайдарлы, ашыц Ж1ПТТ14 царапайым дыбысца х;алай жан б)Т1р1п ж)берген)не тацданасыи». «Дуниен1Ч кектемп эн)нде хуаныш, махаббат, лэззат жатады. Кектемде келген цустар ЭН1Н1Ч сарынынан тамыл-
жыган кунд1, тербелген гулд1, цуйып еткен несерд)ц шаттыц дауысын естюек, кузде цайтып бара жатцан цустар эынен цуанышпен цоштасып бара жатцан, аз уацытца болса да цош- тасып бара жатцан му)-щы, уайымды еслгендей боласыи. Осы цайтып бара жатцан цустар туралы эн шыгарып, ол этн буюл халыц айтып журген атацты композиторымыз Нургиса Тшендиев» деп толгайды Туманбай ацын. «Нурагацныц кептеген эндер! бар. Олардыц атын этап жатуды артыц деп бшем1н. Халыц оны жацсы керумен цоса, ездер)Н1ц жан-куй1не айналдырып Ж1берген. Соныц 1шнде уш энге тоцталсам дейм1н. Ол «К,устар эн1», «Жан сэуле», «Жасымда гылым бар деп ескермед1м», «Кустар эн<н<ц>> се- 31Н Туманбай Молдагалиев жазган. Ецкейген кэр1, ецбекте- ген балага дей)н айтатын осы бацытты энн1ц тагдыры, эсер куш1 ерекше. Эн ем)рд1Ц шындыгын жырлайды. Ушцан уясын цимай сыцси эндет1п цайтцан цустыц керуен лзбеп, ет1п бара жат- цан гумырдыц адам тагдырына сабацтас б1р куй)н кез алдыца экелед!. Журепц сыздайды. Онда муц жоц. Ойлы парасатты сагыныш бар. Адамныц б1р-б1р1не, еткен кундер1не деген цимастыгы бар. Болашацца деген упт-сен<мн<ц журекте оты жанады. Тычдап отырып, айта отырып толганасыц, ойлана- сыц. !штей есейеац. Энн1ч т!ршш<к жайындагы шындыгы ез алдына, керегенд1Л1г<н, эдептштн, тэрбиеан айтсацызшы)), - депл энш) Жэыбек Кэрменов. Филология гылымдарыныц докторы Шериаздан Елеукенов агамыздыц «Кайран мен1ц журепм» атты естелтнде: «Сыр шертуд1ц серп - оцашалыц. Сол оцаша куйде гой ой агысы дейт1нн1ц тиеп агытылатын. Кайран мен1^ журепм цыран цустай, Канат барда шыдайсыц цалай ушпай? Оцашада жылайсыц агыл-тепл, Каларыц да белпаз цайсы туста, - дегенде, Туманбай 1ШК1 монолог, ой агыстарыныц цандай сэттерде ацтарылатынын да мецзейд!. !Ш1 не деп толгайдыга келеек, ол ем1рге гашыц- тыцтыц б!р тур!.... 157
- Поэзияда мешмен таласа алатындар бар шыгар. Б1рац эн текстер) жеынен езимнен асатыны, шеселн! жоцдей ала- мын, - депп б1рде Туманбай цалжыц шыны аралас. Туманбай бул жерде кеп елец! эн боп бурчлк ататынын мойындаган. Енд1 сол буршжке гул жаргызу керек екеын )ш- тей сез1нет1н цазацтыц данышпан сазгер) Нургиса Ттендиев б1р кун) Туманбайга «Б13Д1Иуйге кел1п кетеац бе?» деп теле фон шалды. Кешцурым шац. Кез байлануга жацын. Сонда да Нургиса уЙ1Н1ц шамы жагылмапты. Нур-агац куй, сандыгы- ныи цасында б*1р бейтаныс сарынды термелеп тур екен. Жа- ныцды суырып алардай терецнен цозгайтын саз. Туманбайга юрген бойда сэлем1н алар- алмас: - Бул тартып отырганымды цалай туанеац? - дед1. Эуен ойды да, бойды да алып барады. Неге екен! - ацын- ныц цолы журепне бара берд1. )^агаз сурап алып, куй сары- нымен цаламын жупрлп ед1, «^айран мен1ц журепм, жас журепм» деген жол тусл. 8лецн1ц еч циыны - бастауы. 8р1 царай б1р сез б1р сезд! цытыцтап оятады деп б)р ацын айт- цандай, цуйыла берд1. Жиыны терт ауыз елец шыцты. Энн1ц К1НД1Ккесер) дэп сол кун1 Туманбай уЙ1нде жасалды. .. Ацыры бул энд1 Майгул Цазтургановадан артыц орын- дайтын ешюм болмай шыцты. Автор Майгул бул энд1 алгаш оркестрмен орындагандагы эсер1н былай суреттейд!: «Бу- ларга не болды, ун шыцпай?» деп алдымен Нур-агаца кез тастауы муи - тостагандай кездер) шарасынан шыгып кете жаздады. Сенбей кез1н уцалайды. Тэрлб! цатал, кей-кейде той Ж1б1се Ж1б1мейлн маэстро^ кэд1мпдей жылаган! Кез жасы белн жуып кеткен, энеу кунп туанде жылаган ез1 секшд!.. М1не, еслп елец мен саз, саз бен эн гашыцтар журепндей б1р жерден табысты, цуанышы мен суй1н1ш1н жарасты кел1С1м- мен айтысып, б1р тактыда лупш цацты. Уш талант ем1р жырын - журек сырын сейлп енерд1ц мейрамына айналдырды. Бул мэдениелм13 бен эдебиелм13ди-( тарихындагы тамаша оцига болды. 8йткен1 елец мен эн нурлы кеи1Л1М13д1ашты». Туманбай Туигиыц сырлы саз -журекл гана емес кезден де агыл-тепл жас теплтед!, ег1лтед1, сез1м пернес1н ары-бер1 тербейд!. М1не гажап эн осындай терец теб1рен1С1мен туаты- нын жарцын дэлел!.
631Н1Ц «Нургиса ага» жайлы естелтнде былай жазды: «Б1р кун! Нургиса ага маган телефон шалды. «Машинац бар гой сен1ц, цаланыц сыртына Дарига жецгец екеу1М13Д1 алып шыц. Кектем келд) гой. Кектемд! кереЙ1к» дедк Далага шыктыц. Нураганыц «жур» деген жер1мен жур1п келе жатыр- мыз. Б)р кезде Нурагам: «Тумаш, 613 кустарды енд1цайтара- йыц. Менде «Кустар цайтып келе жатыр» деген эн дайын. Саган соны айтайын деп ед1м. Бупн кеште эныц сез1 мен1и столымда жататын болсын» дед1. Эн1н ыцылдап айта бас- тады. Энн1и сез1Н1ц цалай болатынын мен де ез1мше топшы- лай бастадым. Ага мен жецгемд! Гоголь кешеа мен цаз<рп Абылай хан дацгылыныц бурышында цалдырдым да, уй<ме тарттым. Сыртта маужыраган Алматы кектем). Агаштар жа- пырагын жайып, мелд1реп тур. Кектемд! цондырып цанатына, Кус цайтып келед! Алматыма,- деп бастап кетпм. Сол айт- цан сагатында мени-( цолыммен жазылган эн мэлн! Нурагам- ныц пианиносыныц уст1нде жатты. Б1р цызыгы мен1ц жазган б)р сез1мд1 де Нурагам кер1 цайтарып керген емес. Энн!ц сез1н тез-тез нота цагазына ез цолымен жазып, пианинога цосылып ез)Н1ц цырылдац даусымен б1рнеше рет айтатын да: «Бул жууга эбден болатын дуние боп шыцты. Дархан, дас- тарцаныцды дайындай бер» дейлн. Аса цуанып, аса ыцылас- танып ез уй1не ез1 сыймай кетелн Нурагац. Бацыт Эш1мовага, Нургали Нус1пжановца телефон сога бастайтын. Мен аганыц тапсырмасын орындасымен, жылы цоштасып, уйден шыга бастаушы ем». «Дарига - махаббат» атты Жарцын Шэкэр1м мен Дарига Т)ленд1, кел1Н1Н1цдерект) ютабында Туманбай Молдагалиев- лц сез1не жазылган «Куэ бол» ЭН1Н1Ц шыгу тарихы былай баяндалады: «Уядан ушцан цус ед1м, алацаныцызга цонуга бел будым. Суйген жар болуга жарасам, цызыгыцыз болармын. Жаны- цызда журер сертц13 болармын. Дэм-тузымыз жарасса, кецшдер! келдей ата-анамыздыи умч етер цуанышы болар- мыз. Сез1М1Ц1зд1и ац екеын дэлелдец13, кеи1Л1мд1 сенд1р1Ц13... Бул сездерд! цыз кез1нен жасы моншацтап турып айтып ед1. Мундай сезге Нургиса цалай теб!ренбес1н. Аузына сез
туспей б)раз ацырап цалып ед), б1р сэт еан жигандай цызды кушагынан босатты да, оц цолынан устаган цалпы: - К,арашы, - дед1, аспанга кез тастап. - Ей, цасиетл Айым мен1ц, сен мэцпл!кс)ц. Сен осы тунде Нургиса мен Дарига цыздыц журек цауышуына куэ болдыц. Б13Д1Цмахаббатымыз мэцгш1к. Куэ бол, Айым! Куэ бол! - Ей, жулдызым мен1ц. Сен де мэцгшкац. Дарига екеу)- М13Д1рухтандырыццар, - дед1 де, жылдыц цай мезпл1нде де б1р орнынан тапжылмай туратын Тем1рцазыцца царап: - Ей, Тем)рцазыц! Дарига екеу1М1з сен тэр13Д1тугырлы бо- ламыз, ант етем1н! Куэ бол, Жулдыз Куэ бол! - деп, теб1рен- ген цалпы назарын а^ ^ар жамылган шыцдары Ай нурымен кемкер1лген Алатауга аударды. - Ей, а^ бас Алатауым! Етепцде К^арасай, Жамбыл баба- ларым кун кешкен алып Алатауым, мен сеыц бупнп урпа- гыцмын. Бауырыцнан нэр алдым. Енд1 М1не, сеыц бауырыц- да турып суЙ1КТ1мд1 таптым. Оныц ес<м1 - Дарига. Сен де куэ бол, Алатауым меыц! Куэ бол! Нургиса к;араган туск;а Дарига да кез Ж1берд1. - 8не, естимю!^? - дейд1, Нургиса ез1Н1ц музыкадагы ды- быс на^^ыш эделне салып. - Уназ. Унс13Д1к - ол кел1скенн1ц белпс). Б1зге унс<з таби- гат тылсымы да куэ. Уназ дуниен1ц де ез эн1 бар. «Куэ бол, Айым! Куэ бол, жулдыз! Куэ бол, Алатауым!» - деп тур. Унс13Д1ктен де ун шыгады екен. Оны тек гашыц журек цана естид). Табигаттыц уназ тылсымынан Нургисаныц ^улагына элдеб1р ун жеткендей, элдеб1р эуен нулагына шалынгандай. Нургиса соны эуел! ыцылдап к;айталап, сонан соц ^оцыр дауысымен «Куэ бол, Айым! Куэ бол, жулдыз! Куэ бол, Алатауым!» деп эндете бастады. - Жан дуниецд! елчелн не деген эсем эуен ед)! - дейд! ^ыз суйане кула^ турщ. - Бул эн Алладан, уназд1ктен жетл. Мен арк;ылы саган жет- К13!п отыр. Айналайн, Даригашым, бул ЭН1М саган арналады, - деп ец алгаш танысцан кездеп «эн арнаймын» деген! еане туст1. Енд1 М1не, сол эн дуниеге кел1п, ^алы^тап ушты». «Жаз айы. Жумыста отыр ем, телефон шырылдады. Ар жагында таныс дауыс - Нурагамныц дауысы.
- Тумаш, тез уйге кел. Эн туды, - дедк Кеп кутирмей, Нурагамныц Гоголь кешес! мен Абылай хан дацгылыныц бу- рышындагы пэтерте жетпм. Агам ете кец1лд1 екен. Пианино- да б1р эсем эуен цанатын жаяды. Сэлемдескен соц, Нурагам элп энд1 тагы да ойнады. «Бул энн1ц аты - «Куэ бол». Мына ац жецешеце, ац Дахама арнаймын. «Каз1р отыр да сез жаз» дед! Нурагам. Энд1 мен де тез уцтым. Эуен кец1Л1мд1 жады- ратты. Агамныц цасында отырып, энн1ц сез1н жаздым. «Ме тц 1Ш1МД1 дэл таптыц, Тумаш. Дэл таптыц» дед1 де, энн1ц се- 31н нотасына тус1ре бастады. Дарига жецешем энд1 енд1 мен жазган сез1ммен айта бастады. Жецгем де ете кец1лд1 екен. Жуз1 балбул жанып, эсем энн1ц шуагына белен<п, бурынгы- сынан да сулулана тускендей. Ага-жецгемыц кец1л куй1 ма ган да ауысты ма цалай, сол уйден сол кун1 менде жарцырап, жайнап шыгып ем» - деп, бул энн1ц цалай шыццанын сагына еске алыпты, Тумагац. Ацын Туманбай ез1Н1ц Нургисага арнаган естелтнде ез эндер1н<ц ем1ршецд1пн былай деп толгайды: «1995 жылы кектемде референдум арцылы Президент)М13 Нурсултан Эб1шулы сол ез1Н!ц бил1к орнына цайта сайланды. Сол сай- лаудан кей<н Президентам Алматыныц шетелд1ктер салган «Рахат-палас» цонац уЙ1нде дастарцан жайып, ез)Н)ц б1р топ цалаган адамдарына шай берд1. Сол тойга мен1 де шацырган екен. Ел цатарлы ез кезепм келд1-ау дегенде, микрофонга барып сез сейлеп, Нурекеце арнап жазган жаца елец1мд1 оцыдым. Нурекецмен рюмка согыстырдым. Президентт1ц ез цолымен цуйылган шарап ете тэтт< бо лады екен. Бэлденбей алып тастадым. Б1р кезде Нурекец Сара кел1нмен цосылып, Нургиса аганыц «Куэ бол» дейлн эн)н орындай бастады. Ол юс1лерге кинорежиссер 1Н)М13 Талгат Теменов цосылды. Нурекец мен1 ымдап, ездер1Н1ц цасына шацырды. Мен де жацагы уш дауысца ез даусымды ЦОСТЫМ. Куэ бол, жулдыздар жымыцдасцан, Куэ бол, аппац ай, ашыц аспан. Апданба журепм енд! цайтып, Арманга кез!нде еак ашцан, - дегендег! терт!нш! жолдагы
«кез1нде» деген сезд) «аймара» деген сезбен алмастырып айтты Президент. Мен сол «айцара» сезд! цуанып айттым. Осы «кез1нде» сез1 ез орнында турмаганын 1Ш1мнен сезет1н ед1м. Эзгертуге кечш)м жар бермей кет1п ед1. Б13Д14 эн суйе- лн, жыр суйелн Нурсултан бауырымыз мен)ц «кез)нде» де ген сез1мд1 лацтырып тастап, оныц орнына «аймара» деген сезд! алыпты. 1здеп журген1мд1 Алла Тагала ез1 экеп берген- дей хуандым. Сейлп бул жол «Арманга аймара еак ашцан» боп айты- латын болды енд). Энн1ц сез)Н1ц жаца басылымында солай жендеп Ж1берет1н болдым. Халыц ез)Н)ц кец1Л1не унамаган сезд) кеб1нде айтпайды. Айта цалса, ез1нше тузеп айтады. Сол кешт1ц цоштасар сэлнде Нурекец маган царап: - «Тумеке, тагы цандай эн бар айтатын» - дед1. Мен: - «Кустар цайтып барады» деген эн бар» - дед1м. Журт- тыи алдына шыгып, би)ктеу б)р тасца табанын лреп турып Президент: Жаз ем/р/н, мэз ем/р/н /^ь/с/(арть/п, Бара жать/р, бара жать/р ^айть/п, - деп, «Кустарды» бастай женелд!. Тойдыч соцына дей1н шыдап отырган топ элп энд1 шарых^атып алып кетл. Эн емес, б1р арман дауысы есллд! хулагыма. Мен бацыт кемеане М1Н1П, алые сапарга келп бара жаттым. Ол сапарымныц аты ем1р сапары, кенш сапары, арман, циял сапары ед1. Откен ем1р1м, кектем кец)- л)м, цуанган кундер1м, жылаган, жабырцаган тундер)м б1рлн- деп кез алдымнан ете бастады. «К^удай-ау, будан еткен не бацыт бар, халыц шабыттанып б1р кезде, жас кез1мде жазган «^устарымды» айтып тур. Жэне бул энд1 Елбасы, ардацты Нурсултан Эб1шулы Назарбаевтыц ез1 бастап айтып тур. Журт ез эндер1ндей, ез цуаныштарындай теб1рен)п, тербел1п айтады бул энд). Мен де айтып турмын. Кез жасым белме тепл)п жатыр. Жылап турмын, б1рац «кустарды» ершелене айтып турмын. Б1р кезде эн тоцтады. Президент Нурсултан Эб1шулы Назарбаев меыцжузше суйс1не, кул1мдеп царап: - «Тумеке, жацында улкен юбилеЙ1Ц13 етед! деп еслд1м. Мен1 шацырмасацыз екпелейм1н» - дед1 де, тойга жиылган елге басын изед! де, бурылып жур1п кетт1. Б13 Президенл- — 1$2 й ********
М13Д! Сара келнмен екеу1н машиналарына дейич шыгарып салып, басымызды иген куЙ1 турып цалыстыц. Аздан соц керш1М, )Н)м Бацыт Оспановтыц машинасымен уйге цайтып келе жаттыц. Бацыт Оспанов б)р кезде теб1рен1п: «Тумаш ага, тойдыч аягы С13Д1И тойыцыз болып ке*гп-ау. Бупнп с)з- Д1И бацытыцыз эрк1мн1ч басында бола берер бацыт емес. С<зд) шын журепмнен цуттыцгаймын. Елбасыныч ез1 шырца- ган эндер1Ц13 неткен бацытты. Сол эндерд1ц сез)н жазган С13 неткен бацыттысыз, дедЬ - деп, теб)ренед1 Туманбай ацын ез1Н)ц естел1пнде. 1998 жылы цазан айыныц 15-Ш 1жулдызында элемд1к му зыка енер)н1ц шебер!, енер жулдызы Нургиса Тшендиев, ал 2011 осы цазан айыныц 10-шы жулдызында, ацын -Туманбай Молдагалиев ем1рден етт1. Ею алыптыц цустар цайтар шац- та цазан айында, цоцыр кузде дуниеден озды, жылы жацца цайта. Б1р1 цазацтыи алтын бес1пн эн болып элдилеп, кеуде- С1Нкуй болып кумб1рлет1п, саз енер1нде тутас дэу)р тугызган улы тулга, гажайып сацлац, саз енер1н1ц падишасы, ек!нш1С1 - халыц цурметтеген елей жырмен сусындатцан лирик-ацын, цазац жырындагы лирикалыц поэманыц хас шеберлер)Н1ц б1р) немесе б)регей1. Халыц арасында кен тараган эндерд1ц сез1н жазган Тумагац цазац жырыныц цайыспас цара нары. Сэкен Иманасов ацынныц сез1мен айтцанда «Туманбайды мен цад1р1 белек цаламдас, заты белек замандас деп цана емес, улкен - К1Ш1 таланттар тобын ез туыныц астына шо- гырландыра бшген, дара да дана тулга деп есептейм1н. Эз1 де сол б1р атагына лайыц, ел алдындагы ацындыц цызмет1н адал атцарган азамат». Нургисамен цоштасар шацтагы Эб1ш Кекшбаев цоштасу сез)нде теб)рене толганып былай депт1: «Нагыз сезд1ц зш1 етер, кезд1ч сугы етер сирек цубылыс Нургиса жер бет1нде жетпю терт жасап аттанып барады. Ел-журты елнен ет ке- сш бермед! демесек, цурмелн, 1зет)Н, махаббатын аямапты. Кара жерд1ц цойнына жулдыздай жанган жацсымызды жулдыз цушацтатып аттандырып отырмыз. Сол арцылы жаратцанныц жацсылыгын багалай алатын халык; екен1М13Д1таныттыц. Нургисадай улы талантты циып, урпагымыздыц рухани ырысын арттырган б!р тэ^рге мыц мэртебе рацмет айтамыз. 163
Бацилыц даццца не бола тура, фэнилк б1здерд1ц орны- мызда болып, муц-шер1м1зд1 белюкен улы сазгерге мыц мэр- тебе алгыс айтамыз. Осы жуырда гана ацкеюрек агамыз Айдай журттыц ал дында: «Б13 елгенде жыламацдар. Б13, Абай айтцандай, ду ние еапн энмен аштык;, энмен жабамыз»,-деп ед1. Барша- мызды баягыдан бери «Ап а<3ам<3ар яул/'п бастап ем/р/н, Кетер/нбе жь/лай <Эа алмай /^алабь/л, - деп шырк;атып елп ед1. Ол жылай да алмай ете шыццан лршш1кте цалып бара жатцан б)здер кек1репм13Д1жарып бара жатцан ащы жасты журепм1зд1и басына домалатып, ол мурага тастап кеткен ар- маншылдыц пен ацсарлыцжырын асцацтата берем13». Ал, академик Сер1к ^ирабаев былай деп теб1ренед1: «)^а- зац енер1н1ц цайталанбас б1р улы дуниеден етл. ^азацтыц куЙ1 мен эн1 жет1м цалды. Мен оган «)^удай саган елшемей, п)шпей, мол талант берген, шашып-тепп жургендер1ц де аз емес. К^алганыныц ез1 де улылыцца жетюзед!» деп цалжыц- даушы ем. К,алжыццап айтцан сезде шындыц барын ол да туанелн, кейде мен1 мытып цап, кулелн, мойындайтын. Шы- нында, оныц улы таланты цазацтыц куй) мен эн1н б1ри<лр1п, ел1Н1ц арманы мен муцын, кец1л куЙ1н арцалады. Оныц кекь репне Курмангазы мен Тэтлмбет, Б1ржан мен Ацан цатар сы- йып кеткендей ед1. Осылардан цалган куй мен эн Нургисаныц гана кеудеоне сыйды. Нургиса бойында би1к цуд1ретт1 шабыт, Ж1герл) пафос бар ед1. Ол урып Ж1бергенде цандай саз аспабын болса да селк етк1зет1н. Ертеректе уЙ1нде бет тацтайы сынган домбыра- сы болатын, ол да Нургисаныц цуатты саусагына шыдамай сынган. Нургисамен цазац енер1н)ц б!р дэу1р) аяцталды. Ол цазац куЙ1 мен ЭН1Н!Ц абыройын асцацтатып, улт рухын ас- панга кетерд!.... Содан кей)н барып, оныц ар жагынан куцренш турган за- ман зары, мекен1н тастап бара жатцан цус ЭН1Н1Цсарыны, ца- натын сусылдатып аццудыц ушканы, гашыцтыц сез1мше мал- тыццан жас сулудыц бацытына Алатауды куэ елп ел1ткен ун1 есллед!. Оныц би!к дирижерл!к енер! де меыц кез алдымда. \" —<**** 164
Б)3 онымен замандас, жолдас, дос болганымызды мац- тан тутамыз. Ол халцыныц еркео болды. Халцы да оны ер- келете б)ЛД1, жан жары Даригасы да оныц еркел)Г)н асцан тез)МД1Л1кпен кетерд!. Бупн бэр1 еткен шацпен айтылады. Болашацца баратын - оныц цызыгы мен еркел1п емес, еом1 мен енер). Оныц куйлер! мен эндер! гасыр шекарасын аттап, туган халцымен б1рге жасайтыны даусызи . Ацын Туманбай ез1Н1ц «^оштасуж атты Нургиса агасына арнаган елещнде былай деп толгайды: Ризамын жылдарга мына кеткен, Аспай цойды-ау журепц жиырма бестен. Сен эн жазып, мен оныц сез1н жазып, Журген кездер цалайша шыгады естен. ем)р1ЦД) цашан да жол эрлеген, Б1збен эл1 талай жыл болар деп ем. Кустар цайтып барады, жаным ага, Ушып б1рге кетт1ц бе соларменен. 6тт1, кети цайтейжжасыл дэу1р, Соргалаган кез1мнен жасым да ауыр. Кустар цайтып келгенде кектем шыга, Б1рге мумюн келерс1ц, асыл бауыр. Дуниеден еткен ею алыптыц соцында елещ, енер) шэ- юрттер!, мол цазына муралары цалды. Сол агаларымыздыц орнын жок^атпай, шацырагын шайцалтпай, цалдырган мура- ларын халцына жарцырата керсетт, дэр1птеп отырган отба- сындагы жубайлары: Дарига мен Култай жецешелер1М13Д1ц де ецбекгер1н ерекше айтып еткен лэз1м. «Гул ескен жерге гул есед)». «Ат туягын ат басадыж де- мекш! «Отырар сазы» оркест1р1Н1ц бупнп жетекшю!, бас ди рижер) Д)нзу)1ра Нургисацызы Т1лендиева. Д)нзу)1ра Н. Тшендиевтен цалган талантты дарын. Динара- ныц анасы Дарига Тшенд1кел1н1 де енерде ез орыны бар белпл) актриса, композитор, Казацстанныц ецбек с)Ц1рген эртю, домбыра тартып, эн салады. [Мне, осындай талант — 165 о***—<*—
пелерин отбасында дуниеге келген Д1нзу^ра жастаиынан музыка эуен)мен тербетш1п, музыкамен оянып, музыкамен сусындап, енерд1и сазды эуенд! бойына молынан С1Ц!р1п есл. Д1нзу^ра басцарган Нургиса Ттендиев атындагы «Отырар сазы» оркестр! б)рнеше шетелдерге барып, енер1н керселп цайтты. Д1нзу)1рага «Цазацстанныц ецбек с1Ц1рген цайратке- р)» деген атац бершд!. Бул енер - ерлеу1Н1ц алгашцы баспал- дагы деп бшем13. Т. Молдагалиев «Д1нзу)1ра царындасыма» атты елец!нде былай деп толгайды: Нургиса деген алыптыч, Нургиса деген халыцтын. Соцында цалган кун) ед), Ойымнан кетпес унем). Д1нзу^ра дейлн цызды б1р, Алматы тугел бшед). Нургиса деген дананыч, Нургиса деген аганыц Арманы болган цызы ед1. Б)р кунде бойын тузед! Алдында толцып турса гул, Аямай оны узед1. Нургиса деген батырдыц Нургиса деген ацынныц Журеп ед1 осы цыз, Т1леп ед1 осы цыз, К^ызына деген аганыц Кец1Л1н тагы цосыцыз. Осынау тойда бупн мен, еткен жылдарга уцшгем. Айналдым сен!ц Д)нзу)1ра, Папаца тартцан, тур1цнен. Балалыц етл байцатпай Не дерс!^ жылга жупрткен.
Толыцсып бупн толыпсыц, Эдем! ару болыпсыц. Алдыцнан сен1ц ацкуыц Бацыттыч кун1 жолыцсын. Гул лацтырдым жолыца, Устаттым жэне цолыца. Нурагам ачсап кеткен б1р, Бепелер еран соцыца. Арманды алга Ж1берпз, Сочычнан цалцам, гул ерпз. Дахаиды айтып кетпесек Дауга да цалып журерм1н. Енд! Тшенд! мен Салиханыц Нургисасыныц урпац жалгас- тыгыныц цыл Ж161 Дариганыц цолында цалды. Ауыртпалыц та, мацсат та, арман да б)р Дариганыч басында жетерл1к. Сол асыл текплер урпагынын Ж1б)н ез1Н)ч тектт)к цасиет1мен Дарига одан эр1 жалгастыруда. Иншалла, урпац жалгастыгыныч, ем1р кеш!н1ц ж<б1 узше кермес1н дейж! Адам баласы цамшыныч сабындай елшеул! гумырында Алла сыйлаган санасыныч арцасында ецбек ет)п, бойында- гы барын ашуга тырысатыны белпл!. Осы жолда жатпай- турмай ецбектенсе, Алла оныч нэоб)н арттырып, мей)р)н ус- тем етед! екен. Нургисаныч да айналасына нурын шашып, меЙ1р)Н)ц би1к болуы сурапыл талантымен асцан ецбекцор- лыгыныч арцасы. Ол ем1р1Н1ц неб)р тар жол, тайгац кешуь нен етп. Сонда да мойымады. Бойындагы Алла берген та лантты халцына сыйлады. Каршадайынан цойнына жинаган асыл мурасы - эн мен куй1н халцына шашу гып шашты. Нургисаны 1здесец, оныч шыгармаларына унт, Нургиса ны таныгыч келсе, оныц куйлер1н есл, Нургисаны сагынсач, оныц эндер)н тыида. Ал, Махмутбай 8м1реулыныц «Тума жырдыч туныгы ед1» атты мацаласында жанындай жацсы керет1н жан агасы Ту манбай Молдагалиев жайлы сагына еске алып, ацын аганыц
жастыц шагы Аралтебе бауырында еткен1н, болашац жары Култай анамызга алгашцы махаббат жырларын арнаганы, бупнп кунге дейт ацын агамыздыц шацырагын шайцалтпай устап отырган, Култай апамыздыи тект! жерд1ц цызы екен1н, ерекше тагдырын былайша суреттейд!: «)^ара кез1и, цара шашыцтегшген, ^ара кез)ц не жылаган, не кулген. ^алтыратты мен1ц тула бойымды, Бала кезден соган гашыц ед1м мен,- деп ез1жырлаган- дай, Аралтебеыц аргы жагындагы жылцылы ауылдыи ай мацдайлы тал шыбыцтай талдырмаш аруына гашыц болган. ...Кездескенде сен он бес-ац жаста ед1ц, Мен де ол кезде езгеше ед1м, басца ед1м, Кез алдымда турдыц уназ мелд1р1п, Мелд1р кезден элде узшген жас па ед1Ц. ...Сеыц кез1ч цара да емес, кек те емес, Ол б1р бейне жанып турган отты елее,- деген ацын жыр- лары осы кезецце жазылган. Осылай оянган алгашцы сез1м улкен махаббатца уласып, Аралтебе баурайындагы атацты ^асым жылцышыныц цызы Култаймен бас цосып, ер1мдей енегел! ул, цыздарын еорд1, еркен)н жайды. Култайдын экес! ^асым мен анасы Насиха ерекше таг- дырлы жандар деуге болады. Откен гасырдыц елу1нш1 жыл дары бар керсетк1Ш1 жогары, аймацтагы ец озат жылцышы ^асымныц уй)не облыс басшысы малшыларды аралауга шыццан сол кездеп ^азацетан басшысы Л. И. Брежнева ер- т т барады. Леонид Ильич озат жылцышынын кеп жылгы узд1к керсетк!Ш1не, шаруа жагдайына, эоресе царапайым адами цалпына цатты риза болыпты. Эр1 шэй цуйып отырган жубайын мецзеп «Бул кю) не !стейд1)) деп сураган кер)нед1. Облыс басшысы «Бул кю) де жылцышы, ^асыммен б1рге цызмет ютейдЬ депт<. Республика басшысы екеу)не де суй- оне царап, «М)не булар нагыз ецбек ерлер! гой» деп риза болып, кемекш1С)не олардыц аты-жендерн жазып алуды тапсырыпты. Осыдан кей!н кеп узамай ерл!-зайыпты екеу)не 168 \"**
де Социалиста Ецбек Ер) атацтары бершген екен. Эр1 мун дай жагдай буюл одах; келем1нде туцгыш рет болса керек». Ммче Култай жецешем13 осындай атак;ты адамныц урпагы. Кещл1 ашыц, ем1рге гашыц, жанынан нур, журепнен жыр теплген, бар жанды бауырындай керет1н аяулы ацын дуние- ден озганда Туманбай аганыц ацын )Н1С1 Махмутбай Эм1ре- улы темендеп цоштасу елец1мен шыгарып салды: Ауыр цайгы кек1рекке сия ма, Асыл жанды ажалга ел ция ма. Жыр тулпары дуб1рлеткен мына ма, Жыр суццары кулады ма цияда. Алатауым аза тутпай тура ма, Каратауым цайгыга бас бура ма. Эбдшданыц бауырындай боп кеткен, Балам ед! деп толциды Сыр ана. Нур бейнео умытылмас арэ да, Жылы жуз1 кецш1цнен шыга ма. Туган елд1ц бит ед1ц, Тумага, Тума жерди-) туныгы ед!ц, Тумага. Эм1р кеш1 етпей тыныш тура ма, Алла 1ане арта алмаймыз юна да. Жыр кепнде жанып, мэцп сенбейлн, Жарыцжулдыз боп цаласыц, Тумага. «Тумаганы дуниеден етт1 деп цоштасцым келмейд!, цош- тасу сез1н айтуга журепм шыдамайды. ^азац махаббат поэ- зиясыныц корол! атанган Тумаш агатайымныц жан теб1рен- тер лирикалыц елецдер!, жас-кэр1 жэне орта буын ектдер1Н)ц журектер)нде жатталган. Тумаганыц ардацты да асыл бей- нес1 цазац ултымен б1рге мэцп жасай бередЬ. - деп,л атацты ацын Фариза Оцгарсынова. 169 * 051-12
ТАРЛАН ТАЛАНТТЫ И КУНГЕЙ! МЕН КЭЛЕЦКЕС! Неге екеын цайдам Абдолла ага жайлы ойласам журепм сыз- дайды, сагыныш буады кеудемд!. Мен Абдолла аганы 61ЗД1Ц ауылдагы Базарбек ага Мусаев деген туысымыздыц уЙ1нен х;а- сында Олжас Сулейменов, Ораз Жандосов, Кененбай К,ожабеков- термен б1рге алгаш рет керген ед1м. Эскерден жаца келген ке- з)м, мен) шацырып, сейлескю ке л т ед1, эттец-ай мен асыгып, мэн бермей келп цалдым. Эттец-ай десецш!...! Ол КЮ1 де жаны таза, мелд1реген саф таза сез1мнен жа- ралган нар цазац екен1н 56 жас гумырында дэлелдеп кеткен 1р1 тулга. Эткен гасырдыц алпысыншы, жетп1С1нш1 жылдарын цазац киносыныц алтын кезец! деп айтуга болады. Шэкен Айманов, Мэжит Бегалин, Султанбек Цожыцов, Абдолла К,арсах;баев сынды кинорежиссерлерд1ц талант царымын таныта б1лген шах, бул. Бул жолгы эцпме цазац киносыныц кулагер! Абдолла ^арсацбаев жайында болмац. Эр цогамныц урпац «тэрбиелеушюне» айналган, эл1 де тэрбиелей берелн «Мен1ц атым - К,ожа», «Алты жасар Алпа- мыс», «Балалых; шацца саяхат» секшд! фильмдерд! б<лмей- Т1Н цазац керермендер! жох; шыгар. Ал ел еанде мэцг! сац- талган классикалыц туындыларды жарых;ца шыгарып, цазац киносына ез)нд1к улес х;осцан, талай цунды дуниелерд! хал- цына тарту еткен кинорежиссер, цазах; киносыныц цайраткер! Абдолла ^арсацбаев кез1 Т1р1 болганда бупнде 85-лц сецпрь нен асар едк Абдолла агамыз 1926 жылы к;азанныц 2-с1нде Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Жацацурылыс ауылында цара- --—- ^ 170
пайым отбасында, он алтыншы перзент болып дуниеге кел ген. Оны 12 жасында бала Жамбыл рел1н орындауга Алматыга шацырады. Ол кеп балалы отбасында ескенджтен бе, элде тагдыр тауцымел мен желмд1к зардабын кеп тартцаннан ба, балалар тацырыбына кеп кещл бел1п, бала дуниес)не жете уишген режиссер. Абдолла Карсацбаев сезс!з цазац кино ене- р1Н1Цклассип саналады. Себеб), ол - балалар киносыныц не- пз1н салушы, ар1 реалиспк эдюл кец цолдана отырып, бала лар киносын шыцга шыгарды. «Б1р1нш1ден, мен тек балалар туралы фильм туаргем жоц, улкендерге де арналган б1рнеше картиналар туаргенм1н. Дегенмен, жумыстарымныц басым кепш1Л<п, балаларга арналган. Сол себепл де балалар мен) ездер)не толыц еншшеп алса керек. Оган мен куанбасам, рен- ж)мейм)н...» - деген екен А.Карсацбаев ез1Н1цб1р сухбатында. Рас, А.Карсацбаев тек балаларга гана арналган фильм- дерд! туард! деген б1ржацты П1юрден аулац болуымыз керек. Себеб1, оныцТоцаш Бокинн1цем1р1не арналган «Килы кезеи» (1968), «Даладагы цугын» (1979), жэне жауынгерлж тургыда туаршген «Бандыны цуган Хамит» туындысы режиссерд! та- маша цырынан керсетед). Иэ, цазац балалар киносыныц атасы саналатын А.Карсацбаевтыц туындыларына кецес заманында-ац та- лайлар тан цалып, тацдай цаццан. Мэселен, цазац киносы ныц классикалыц туындысы саналатын «Мен1ц атым Кожа» фильм) 1967 жылы «Канн» кинофестивал1нде уздж деп та- нылып, «Режиссерлж шеберлж» атты сыйлыцца ие болып топ жарып шыццан. Елеп айтарлыгы - фильмдеп кер1Н1стер Берд1бек Соцпацбаевтыц ютабындагы оцигамен астасып жа тыр. Кчэпты цалай суйт оцысац, фильм де дэл солай эсер етл. [Мне, содан да болар, бул фильм осы кунге дей1н ез керермеын жогалтцан жоц. \"Мен1ц атым - Кожа\" тек балаларга арналган кино емес, ол ересектерд! де ойландыратын фильм. Осындагы Кожа бейнес! арцылы ем1рдег) эд!летс1здж, елр1к, алдау мен ар- бау - бэр1 де алдыцызга тартылады. Ец бастысы, мунда ем1р шындыгы бар. Казац балалары бастан кешкен шынайы ем1р сурел бар.Таланттыц б1р цыры - шынайылыц емес пе! 171 ****
Будан езге К,арсацбаевтыц сч-фген ецбег! цаншама? Бупнде ецбектеген баладан, ецкейген цартца деЙ1н суйс1- Н1п тамашалайтын, 48 жыл бурын дуниеге келген бул туын- ды эл1 мацыздылыгын жойган жох;. Кинотуындыныц ем!ршец болуы ткелей режиссерд!ц ецбег! екен! айтпаса да туаыкл. «К;азах;фильмн1ц хуты» деген ардацгы атца не болган А.^арсах;баевтыц кино саласында С1Ц1рген ецбеп ушан-тец!3. Оныц «Балалыц шах;х;а саяхат», «Балалых; шак^ыц кермек дэм1», «Жуйр1к болсац озып кер»фильмдер! де кепш!л1кт1ц, эаресе балалардыцсуй1кл туындылары. Сондай-ац, «Б13Д1Ц Ганн», «Ана мен бала», «К,азак; халх;ыныц цоленерЬ, «Чер касок х;органы», «Ах^ебе» т.б. дерекл фильмдер! бар. Абдолланыц ез1 сиякты оныц фильмдер! де кеп к;иянат шект1. Оныц фильмдер!Н1ц кепшш1Г1, лпл барлыгы дерл1к цензураныц етюр х;айшысына 1Л1НД). Эйтсе де, картиналары х;ай жерде де кезге тюп, ез багасын алып жатты. А. Щарсак;баев дарынды режиссер гана емес, ез1нен кеЙ1нп жастарга улагатымен, тэл1м1мен улп бола бшген кереген ус- таз, талай майталман актерлерге кино атты туцгиык; элемге жолдама берген, талай дарындыларды ез1 танып, езгелерге танытх;ан, кино саласына жол ашып, жен сштеген гасырда б1р туатын талантты тулга. А.^арсах;баев фильмдер!Н1ц х;айсысын алсах; та, шын ше- берд1ц х;олтацбасын керем13. Елу1нш1 жылдардыц соцында ту- арген «К^азахуыц халыцтых; енер!» дерект! фильм! Ленинград- та еткен кинофестивальде жулдеге ие болып, элемыц 40 ел1 осы фильмд! сатып алуга шарт жасайды. Бул фильмыц ерекшел!п неде дейс!3 гой, ездерицз б!леаздер, ол кездер! Кецес идеологиясы «революцияга дей!н х;азах^арда мэде- ниет болган жох;. Барлыц жах;сылых; Кецес еюмелмен б!рге келд!» деген насихат журпзелн. Ал аталган фильмде к;азак;- тыц халых^ыц енер!, ежелп к;азбадан табылгандарын былай х;ойганда, кундел!кл турмыстан туспей келе жатх;ан кшз уй мен оныцжасаулары, кшем тох;у, текемет басу, сырмак;сыру сэттер!Н1ц бэр! де керемет кер!Н1с тапцан. Улттых; болмысы- мызды бейнелейт!н жылт еткен дуние к;ат болып турган ол кезецде туаршген бул фильмн)ц мацызы ерекше. Небэр! 56 жыл гумыр кешкен режиссер кез! лр1 болса, эл! талай кино- ленталар тус!р!п, к;азак; мэдениелн!ц кеш!н бастар ед!.
Эбекец цазац кино енер) уш!н дара туган тулга гана емес, бук1Л адами цасиеттерд! бойына жинацтаган азамат. Эбе- кецн1'ц шыгармашылыгы жайлы цазац киноенер!Н1ц кори- фейлер)не айналган С.Кржыцов, К.К,ожабековтермен цатар Г.Мус1репов, Э.НурпеЙ1Сов сынды улт мацтаныштары да Абдолла туарген фильмдерд!^ талцылауында зор багалау- ларын аямаган. Энердеп эр1птестерд1и б)р1н-б1р1 багалауы нагыз таланттыи гана цолынан келсе керек. Султанбек Кожыцов агамыздыц эр ттеа А.Карсацбаев- ты унем! ез сез1нде «Бул 613Д14 Казацфильмн<ц куты гой» деп айтып журу1, Карсацбаевты «енердеп кубылысца» тецеу!, Г.Муарепов «Бандыны куган Хамит» фильм! турасында: «Халыц талгамы - уацыт талабы болып туып, унем! би)ктерд! ацсатып келед!. Осындай туста туган «Бандыны цуган Хамит та» кецш!М13ден шыццан фильм» десе, Эбекецыц тап баса- тын танымын дэлелдейт)н тагы б!р мысалды сырбаз жазу- шы Э. Нурпей1Сов айтцан екен. «Бул фильм маган аса цат- ты унады. «Бандыны куган Хамит» ез жанрында керермен цауым цуанатындай эр! жаца, эр! жацсы белес сияцты. Кеме- Л1не келген таланттыц ез!н мыктап танытцан шын мэындеп шоцтыгы би!к туындысы бул», - деп ризашылыгын бшд!рген. Улылардыц Эбекеишц улы енер< жайлы осылайша цалам тербеу! - Эбекецн!^ енер!не керсет!лген улкен курмет, зор мактаныш. Абдолла бала кун!нен Нургиса Тшендиевпен б!рге ест!. Ауыл арасы цашыц емес-л. Мектепте де, Мэскеудеп енер институтында да екеу! цатар оцыды. Нургисаны^ кино ене- р!не келу!не, кинога арнап эуен жазуына Абдолланыц улкен ыцпалы болды. Балалыц, жастыц шацтарын б!рге етк!зген сыралгы достар енерде де айнымас, адал жандар болып шыцты. Ею таланттыц шыгармашылыцжацтан табысуы 1960 жылдардан басталады. Бурын кинога эн жазбаган Нургиса дос кецш1н цимай, б1р-ек! дерекп фильм!не эуен жазганында онысы Абдолланыц да, басцалардыц да кец!Л1нен шыцты. Достар штипаты кец!Л)не цанат б1Т1р!п, Нургисаны кино эле- М1не жетелеген ед1. Содан бер! де, М1неки, цырыцжылдай уацыт елпл. «Отырар сазы» фольклорлыц-этнографиялыц оркестр!Н1ц керкемд!к 173
жетекшю!, эр1 дирижер! Нургиса Ллендиев цазац фильмде- р1не улттыц саз-эуендер жазып келед!. Абдолланыц барлыц фильмдер!не дерл1к эуенд! ез1 жазган-ды. Нургисаныц бай- цауынша, Абдолланыц басца режиссерлерге уцсамайтын ерекше б!р цасиеп - ол, ец алдымен, эуенд! жаздырып, со ган сэйкестенд1р1п фильмд! жасайтын. Эйткен), эуен режис сер мен актерд)ц айтар ойын жетюзуге, туындыныц мазму- нын ашуга улкен себ1н типзелн. Екеу1 барлыгын ацылдасып 1стейт!н. Абдолла картинала- рында домбыра, цобыз, сыбызгы сияцты тагы да басца улттыц саз аспаптарыныц болганын цалайтын. Ол халыц эуендерш шебер цолдана бшепн жэне ез1 соган цуштар ед1. Эйткен!, Абдолла халцын, халцыныц цазыналарын жацсы керд1. Бупнп кино енер1н1ц жулдыздары атанып журген атац- ты актерлер Нуржуман Ыцтымбаев, Досхан Жолжацсынов, Болат К,алымбетов жэне тагы басца да кептеген таланттар- ды киносына алгаш шацырып, Абдолла багын ашты. Жазушы Эюм Тарази былай деп еске алады: «^ожабе- ков Кенебай - гажап актер, кеше тентектер!н1ц жетеаз цы- лыгынан ею аяцтан айрылып, мугедек болып цалган. Эбекец сол Кененбай агасыныц уй цызмелн атцарып, тыным таппай шапцылап журелн. Тамагын п1С)р1п, КИ1М1Н улктеп журепн. Дукеннен тамац тасып журген1н талай керд1м. Жиналыстар- да Кененбай агасыныц жагдайын айтып, жаца келген «не- М1рл!» «Жет1 цап желге» согыс» ашцанын да талай керд1м. Б13Д1Н «Жет1 цап желдер» былц ете цоймаган соц басца б1р саланыц министр)не барып, агасына б1р!нш1 этаждан (туоп, шыгарга оцай болсын деп) етек-жец1 кец уй, мугедектерге арналган машина алып берд1. К^андай тацырыпца кино тус1рсе де Абдолла агамыз Кененбай агасына арнап рел жазгызатын. Сценарий авто ры кенбесе, ез! ойлап табатын». Соцгы ею жылда Елбасы Н.Э.Назарбаевтыц, К,Р Бш1м жэне Гылым министрл1Г), К,Р Ацпарат жэне байланыс ми- нистрл1п, Ш.Айманов атындагы «^азацфильм» киностудия- сы, Алматы цаласы, Астана цаласы эюмд1Г1Н1ц цолдауымен цазац кино енер1н)ц елеул) тулгасы А.^арсацбаевтыц ес1м! мен 1стер1н есте цалдыруга арналган б1рцатар мацызды ша- ^уд
ралар жузеге асырылды. Атап айтцанда, А.^арсацбаевтыц ем!р! мен шыгармашылыгына арнап, Астана киногерле- р1 Мэдениет министрл!пн!ц 2011 жылга арналган «Улттыц фильмдер енд1р1а» республикалыц-бюджетт)к багдарлама- сы шецбер!нде дерекп фильм тус!рд1. Сонымен цатар, Астана цаласында б1р кеше мен мектепке А.^арса^баевтыц еам1н беру туралы цаулы цабылданып, Алматы цаласындагы N\"4 А.Царсацбаев атындагы орта мектепте муражайы ашылды. Атацты кинорежиссер Абдолла аганыц туган жер! Алматы облысы Жамбыл ауданындагы Жацакурылыс ауылындагы мектепке аты бершю, онда да муражай ашу жоспарланып отыр. Сондай-ац, Ш.Айманов атындагы «К,азацфильм» ки- ностудиясыныц атынан А.^арса^баевтыц ем!р! мен енердег! цызмелн дэрштеу мацсатында улы Т.К[арса^баевтыц режис- серл!пмен тагы б!р дерект) фильм тус!р1луде. Ал атакгы ки- норежиссерд!ц туган жерне ескертюш бюст!н орнату, есте- л)ктер ютабын шыгару сынды б)рцатар мацызды шаралар Мэдениет жэне аппарат министрлтыц шеш!м!мен алдагы келер кунн)ц еншюнде деп жоспарлануда. Абдолла аганыц улы Токтар «Соцгы жапыра^, «Махаббат эткеншеп» атты керкемсуретп фильмдер цойды, цаз1р 10 се- риялы фильм туаруде. Экеане тартып туган Токтар бауы- рыма эр^ашан би!ктен кер)не бер демектн. ^азактыц б!ртуар улы, талантты режиссер А.Царсацбаев ^андай ^урметке де лайыц жан. А. ^арса^баев - цазац киносыныц гана емес, кулл! )^азак;- тыц мактанышы. Ол - санаулы гумыр кешсе де, цазац ки носыныц тарихына талай кинотуындыны дуниеге экелген классик режиссер. «Олд! деуге сия ма, айтыцдаршы, елмей- тугын артында сез ^алдырган», - деп Абай атамыз айт^ан- дай, Абдолла агамыз ез! ем!рден еткеымен, оныц туынды- лары эл! халцымен б!рге. Ол ир1 турганда цазактыц киносы дэу!рлеп, би!к белес- терге шыгар ед). Оныц бойында соншалыцты алапат куш бар-тын, ол улкен таланттыц иес< ед1. Б13Д1Ццогам сол кушт! дурыстап пайдалана алмады, оныц талантын, дарынын ба- галай бшмед!. «Пер1ште журген жерд! сайтан ториды» демекш!, талант журген жерде есек-аяц, цызганыш жайлап, адым аштырмау-
га тырысады. Бацталастыц, кундеспк дейлн ежелден келе жатцан сорга Абдолла да ушырады. Ол Хано деп атап кеткен К^анымбек К^асымбековт! туган 1нюнен артыц жацсы керд1. М1не, бупндер! сол К,асымбек ре жиссер былай деп жазады: «Мен б!рде мынау 1ргем<здеп Сулутерд1Ц баурайында «Шоц пен Шерд1ц» соигы тус1рш1мдер1н бтр<п турган шагым ед1. Сол кун1 613Д1 1здеп, Абдолла агам да жетт келген гой. Ол кюын кезект! б1р картинасыныц б1р жер1не тамылжыган табигаттыц кер1Н1С1 керек екен. Сол уш)н киностудиядан ею- уш сагатца 61р машинасын сурап алады да, мен т у а р т жат цан Сулутерге тартып отырады гой. Кел1с!мен ез!н1ч бар ша- руасын тус1р1п тынган соц, дем1н б1р алады да, енд1 не 1стеу керек. Кенет маган царап: - Осы сеыц экец т<р1 екен гой. Эз1н улкен уста дейд! ел. Жур, сол кюге мен сэлем беру1м керек, - деген). Содан ага- сы булай деп турганда !н1С)нде жан цала ма. Уйге апардым. Экеммен танысып, сэлем берд1. Содан, цазацемесп1з бе, ца- зан кетерш1п, шэй дайындалды. Оныц ар жац-бер жагында эжептэу1р ащысу да 1шшд1. Айнала агайындар шацырылып тамац 1ШШД). Былайынша эуеслпм болмаса да, агамызга се- р1к болып мен де агамды цоштап, ептеп алып отырдым. Б<р кезде агам экемыц шомбалдай жумысшы цолын суй<п: - Мен С13Д1Ц алпысца келгенде таптырган мына балацыз- га ризамын, - дед1 де, кенет жан-жагындагы улкен юс1лерге царата: - Бул кюыц мыцтылыгы сол, баласына улкен цамцорлыц танытып, ел цатарлы оцытцанын айтсацызшы. Мысалы, мына оздер соны жасар ма ед141здер? Неб1р цаб1летт1 ба- лаларыцыздыц бойындагы дарындардыц цаншасы ашыл- май цалды. Соган ец алдымен, оздерд1ц енжарлыцтарыцыз К1НЭЛ1 - деп,, аналарды б1раз жазгырып та алды. Сонымен орнымыздан турып, цоштасып цайта кетер1лд1к. Кел1к журп- зуш1Н1и «Ага-ау мен1 ек1-уш сагатца гана Ж1берд1 гой», - деп жалынганына цоймай, сол теи1ректег) б1рнеше улкен К1сшер- ге сэлем бердк. Олардыц б1р! болганымен, енд1 б1реулер1 уйлер!нде болмай шыцты. Бул ею ортада Царакастекге де
болдыц. Жамбыл атамыздын муражайында да болдыц. )^ыс- цасы, бармаган жер1М13жоц. Содан цайтып келе жатцанда ке- нет автобустыц аялдамасынан ете бергенде журпзуш! ж)пт- ке «Сэл тоцташы» дед1 де аялдамага жупрщ кетп. Онда б1р орыстыц мэуж1реген кемгнр-шалы тур екен, соларга сэлем берю: - )^айда барасыздар? - дейд1. Олар: - Б!з б1р жолга шыццалы тур ед1К. Кел1к болмай турган - деу1 муц екен: - Жур!Ц)здер, цалага апарып салайын - деп, цасымызга отыргызып алып: [^аланыч цай жагына барасыздар, - деп ед1. Аналар: - Эуежайга, - деген!. Б13Д1Ц Эбекец: Ол цаланыц аргы шет1 гой, - деп сэ л ойланып турды да, эй-шайга царатпай, - Жарайды, апарып тастаймыз, - деп, ацыры баратын жер1не дей<н жетюзш, ипи отыратын ушагы- на отыргызып ж1берген1М13 бар. Агамы зды ц улкенге инабат, К1ш<ге штипат ж асауы нда шек жоц едк Сонымен агамызга берген келт ек1-уш сагаттыц орнана кун! бойы жоц болса, буган цалай шыдас беран. Ертец1не мен1^ кешеп ед1рейт турган агамныч «буденный» мурты суалып, салбырап кет)пт). Сейтсем .еткендеп келигп узагынан пайдалангандыгы уш!н б1раз шайцап, жынын цагып алгандай елпл. Э аресе, бул ЮС1Н1Ц бойында цызганшацгыц цасиет эсте болмайтын. Муны мен «Шоц пен Шерд1ц» шыццан кез1нде байцаганмын. КеЙ1н ол Монте-Карладагы кинофестивальде жогары багаланып, жулде алганымда ез1 алгандай цуанып, келт цуттыцтаганы эл1 ес1мде. Ол кезде б1зд1и атац-дацц де- генд! ойлап журген кез)М1з емес. Мен1 мэз цылып журген осы фильмыц сэтт! шыццандыгы ед1. - Эбекеин1Ч (Абдолла агамыздыи) сондагы балаша цуан- ганын керсеч гой, ш!рк<н! Тура ез1Н1ч табысындай цуанды гой. Жалпы бул кю1 басцалардыц да табысына дэл солай цуанар ед1. Оган сез жоц». ^азацстанныц ечбек с<Ц1рген эрис! Рая Мухамедиярова былай еске алады: - Мен кейде циялдайтынмын, Ш1рк1н, осындай адамдар- дыи бар еркел1пн кетер1п, цолына устемелелп жумыс бер<п -)77<тч — —
отырса, ез уацытында цыруар жумыстар атцарган болар ед1. Оныц орнына 613Д1Ц киностудия бул к1С1ге жет!м баланыц ре- Л1Н ойнатып цойды гой. Былай алып цараганда ез баласы емес, егей баланыц кеб1Н кипз<п, ездер!нен унем! алшац ус- тап отырды. Бастыцтардыц тым болмаса б1реу1 ацылдылыц жасап, анда-санда болса да б1рер жылы сездер айтып, ал- дап-сулап жумысца салып цойса гой, бул уацытта 613 цыруар гажап фильмдерге царыц болып жатарымызда сез жоц ед1. Б1рац ондай эсте болган жоц. Т т л цазац киносын элемд1к би!кке кетергенн1ц ез1нде, мацдайынан сипап, б1р жылы сез айтцан б1р жанды кермед1м. Кино енер1И1ц тел перзенлн жу- мыс б е р т тулетуд1ц орнына тебес1нен темпештеп жатты гой унем1. Оне бойын ура берсе, юмын де болса жуйкеа тоза- ды гой. Былай сыр бермегенмен, бул К1С1Н1Ц туб)не жеткен сол болды. Цай жагынан болмасын б1р басындагы таланты бурцырап жатты. Соны сезбед1к немесе сезсек те сезнбеуге тырыстыц. Жан дуниеа таза, мелд1р, ац, адал кино енер1И1ц терец бшпр), ем1рд1Ц ез жаратылысымен б)рге б1те цайнасцан жан- ныц б1регей1 ед1. Ал, осындай )р! тулгага цаншама цысастыц жасалды, ки носын тус1ртк1збед1, талантын цызганды. Алгашцы ецбеп «К,азац халцыныи цоленер!» фильм1нен кей1нп б1р1нш1 рет цолына алган «Энш1 ауыл» фильм! (Сце- нари! )^апан Сатыбалдинд1ю, басты релде Роза Багланова ойнаган) еюнш! режиссер Дарига Тыналинамен екеу! тама- ша туар т, аяцтауга сэл цалганда «К,азацфильм» басшыла- рыныи б!р! Роза апамызбен урсысып цалып, фильмд! жой- гызып Ж1берген. Бул Абдолланыц алгашцы тосцауылы ед1. Жазушы Шерхан Муртазаныц шыгармасы бойынша туар ш м ек болган «^ ар а маржан» фильм1Н1ц сценари!н дайы ндап тус!р!луге бет алган да цолынан алып, басца 61- реуге усынган. «^озы Керпеш - Баян сулудыи» сценари!н ойдагыдай дайындап, туаруд! бастаганда, тагы да цолынан алынып, басца б!реуге беред!. Атацты «К,улагерд1ц ел!М1» фильм!Н)ц сценари!не кунд!з- тун! ецбек елп, енд! туармекш! болып жургенде тагы да цо лынан алынып, басца режиссерге б ер т Ж1беред1.
Жазушы Эюм Таразид1и «Арман атаман» фильм1Н1ц де сценаршн эбден дайындап, енд1 тус1руге бет алганда бул да тартылынып алады. «^асцалдацтыи цаны» атты телефильмыи сценаршн тагы да ез1 дайындап, алды^гы бел!мдер!н туар!п, енд1 орта^гы бел1мдер1не келгенде ягни алдыцгы бел1мдер1Н1ц сэтт! тус1- р1лгенд1пне цуанып отырганда, бул фильмд! де цолынан зор- лыцты^ куш1мен тартып алган. Бул юан1и фильмдер1н элемд!к дэрежеде керген унд1 халцыны^ улы режиссер! Радж Капурдыц б)зд)^ Абдолланы^ туорген фильмдер!не риза болып, ез!н б!р керуге армандап, ез ел!не арнайы шацырган жеделхаттарына дурыстап жауап бершмей, эбден болмаган сои «Ол юс1 осыдан б!раз жыл бу- рын ел!п цалган» деген жауап берт, сыртынан лрщей жана- засын шыгарып цойгандыгы тагы бар. Енд! цалай куйтбейд), 1штей ертенед!. Ацын, Абдолла жайлы зерттеген Сейфолла Оспанов бы лай дейди Ай сайын алатын сепстер! де кезекпе-кезек кел)п тургандыгын цайтерс!^. Осыны^ бэр!не шыдас берген ре- жиссер)М13Абдолланы^ б!рде М1нберге шыгып, басшыларга: - Мына оздер, бас ки!м сияцтысыздар. Б1р1нш1С) алынса, еюнш1С1 кшлелн, ягни, б!р!ц келт, б!р!Ц келп жатцан. Ал мына б!здер, осы мекемен!^тел перзент!М!з, цырыцжерден жумыс бермей соццыга жыцсаидар да кетпейм!3. Б13Д1И арамызда- гы айырма осы гана, - деп, М1нберден туап кеткен кез! де 179
болган. Б1р адамныц, ягни ез1Н1ц 1ане жан-тэн)мен бершген режиссерд1ц б1р басына деген осыншалыц тосцауыл аз бол- маса керек. Сейпп жур)п, кино тарихымызга ешпестей 13 цал- дырган, айналып кетеЙ1н, Эбекем, мэцп жасай бер. Эруагыц аса беран! - дейд). Э скерден келген сои КазГУ-ге оцуга бармац болдыц. Ею жыл бойы эскерде )^иыр Шыгыста б<рге болган, Ерлан Ипл1ков бауырымды б1рде Абдолла К,арсацбаев агам жога ры оцу орындары министр1не апарып: «Мынау зач маманы болгысы келед!, осыны оцытуымыз керек» - деген1не, куэ болган ед1м. Ерлан кеЙ1н Атырау, Алматы облыстарында б1рнеше аудандарда аудандыц сот терагасы болып цызмет 1стед1, кенеттен ерте дуние салды ес1л шагында эскери до сым. Сол Ерланныи улы Нарын цаз1р Мэскеуде оцу б)Т1рген маман кинорежиссер. Ардацтайды Урпацтары, ул-цызы, Энегел) Ол цалдырган цунды 1С1. Абдолла ага мэцп жасай беред! )^азац барда биж оныч жулдызы, - деп, ацын ^айырбек Асанов жырлагандай, цазац дейлн цайсар халыц бар жерде А. Щарсацбаев та ез)Н)ч 1ске асырган, улты уш1н жасап кеткен улы енер<мен мэип жасай бермек. Лайым Эбекецдей ене- гел1 жандардыц енердеп салып кеткен сара жолын цастер тутайыц, улы 1стер1н улп цылайыц. Жанга лэззат берелн ^эм ултыц уш1н кеуде кере мацтана алатын рухы куши, ойы те рец гажап кинофильмдерд) керуге жазсын, агайын! Арманы, уюлеген у м т кеп едк !^озы Керпеш-Баян сулу, Шоцан Уэлиханов, Ыбырай Алтынсарин жайлы фильмдер тус1рсем-ау деп армандайтын ^азац деген халыц барда, енердн асцар шыцы кино енер! барда Абдолла ^арсацбаев еам! мэчпл)к жасай беред!.
ЖЫРШЫ, ТЕРМЕШ! ХАМЗА ЕКЕЙБАЕВ Бабась/н %ай/рлеаен б/зб/н халь//(, ^/(са/(ал а/^ь/лшь/сь/ % арть; болган 7аймаган бура т а р т ь /п эб/л жолбан. Кеи пей/л, %азагь?м-ай, /(оль/ ашь//(, Жаюль/ бастархан ь/ са л т ь / болган. Туган ел)не, халцына б1р кюдей цызмет еткен Хамза цажы Тшеубайулы Екейбаев асылдыц сыныгы, тулпарды^ туягы атанган тулгалы аза мат. Ауыл-аймацца сыйлы, халцына цад1рл1 абзал аза мат, атакты термеш), жыршы, жырау. ^арасай батырдыц ур- пагы оны^ 1Ш1нде Кешекген тараган. Э к ео ад а л , кец пейшд! салмацты юс< болган. Хамза цажы Тшеубайулы Екейбаев 1928 жылы 23 ац- панда Алматы облысы, ^аскелец (цаз1рп ^арасай) ауданы 1 Май ауылында дуниеге келген. 1936 жылы осы ауылдагы мектепке барады, мекгепл бтрген соц, 1944 жылы Кузбасс кен-металлургия комбинатына ФЗО-га оцуга тусед!. Тем1ртауда цазацтыц туцгыш Магниткасын ашуга цатыса- ды. 1946 жылы Тем1ртау Магниткасы ашылганда, алгашцы 1ргетасын цалаган кенштерд1И б1р1. 1946 жылы эскер цатарына шацырылып, Жаркентте ше- кара сацшысы болып цызмет атцарган. Кецестер Одагы ар- миясы цатарында эскери борышын етеп цайтысымен, Хамза Тшеубайулы ^азац Мемлекетлк университелн1ц зац факуль- тет1не оцуга тусед!. Университет бтрген соц цогамдыц тэрт<п сацшысы цызмелн атцарады. К^арагандыда 45 жыл цызмет 1степ, цатардагы сацшыдан полковник дэрежеане дей1н ке- тертед!. Ел1не жасаган адал да, абыройлы, жем!сл ецбеп УШ1Н «Ецбек ^ызыл Ту» ордеымен, б)рнеше медаль, грамо- талармен марапатталган.
ЕЛ1М13Д1Ципл)П уш1н табандылыцпен, мацсаткерл1кпен ец- бек ет , цандай лауазымда болса да, ез1Н)ч терец б)Л1м мен бай тэж)рибес1н ел1М1зд1и дамуына жэне еркендеу1не жумса- ды. Эз бойындагы мацсаткерлж пен пэрмендш)к, азаматтар- дыц муцтаждыгына цамцорлыцпен царау сеюлд!, адамгер- шш)к кец м)нез бен сергеклк сез1М)не тэн жан ед1. Осындай цасиеттер! уш1н Хамза цария елге сыйлы, журтца цурметт). Хамза аганыц юр жуып, юнд)к кескен жер) - Кецес еюме- Т1 кез1нде 1-Май ауылы деп аталды. ЕЛ1М13 егеменд1к алган туста цолы жеткен цордалы азаматтар ез ауылыныц атта- рын ез1Н)ц лкелей эке, ата-бабаларыныц ес<мдер1мен этап жатцанда, ез) туган ауылын ел б1лет1н Бекболат Эшекеев- лц атымен атауды уйгарды. Ол усынысты буюл ауыл цуа- на цолдады. Бекболат батырдыц ерл1г< Желсу ец1р1не гана емес, буюл цазацца мэш)пур. Патшалыц Ресейд1ц отарлыц езпс1не царсы Жет1судагы улт-азаттыц кетершюл басцарган батыр. Ац патшаныц 1916 жылгы июнь жарлыгынан кеЙ1н ца- наушыларга царсы ашыц царулы кетер<лют1 уйымдастырган ца)1арман. Мыцдаган Ж1пттерд)ц басын Ушцоцырда б1р1кт)р1п, патша жарлыгын юке асырушы жандайшаптарга царсылыц керсет1п, цара жумысца б1р адамды да Ж1бермеуге шеилм шыгарганы, сондай-ац жазалаушы отрядтарга царсы куш б)р)клрген1н, сейлп Верный цаласына шабуыл жасау уш)н П1шпек, Тоцмац, Ыстыцкел уездер1ндег< цыргыз кетер1СШ1ле- р1мен байланыс жасаган батырдыц ес)М1н мектеп оцулыгы- нан зердем1зге туЙ1п ескенб13. М1неки, енд1 Бекболат Эшекеевт1ц ес<м1н мэцп цалдыру- га куш-ж1гер1н жумсаган Хамза ага батыр бабаныц эруагы- на багыштап ас берд1. 1 Май ауылын - «Бекболат» ауылы деп атады. Бекболат батырдыц ацылгей-кецесила болыс Сэт Ниязбекулына да ^аргалыда ас берпзд). Соныц бэр1 не уш1н? Бэр1 де кей1нп урпац уш1н. - ^удай цаласа, 2030 жылдары Алматы кецеЙ10, 613Д1Ц Бекболат ауылына кеп Т1релед1! - деуш! ед) Хамза ага. Хамза цажы Екейбаев К,азацстан К,ажылар цауымдасты- гыныц Терагасы болып цызмет )стеген. - Кудай жолын, адалдыцты сыйлайтын Хамза агамыз 1994-1997 жылдар аралыгында уш мэрте Мекке-Мэдинага
цажылыцца барып цайтты. Эз! туып-ескен Бекболат ауылына меш)т салдырып, халцын д)нге уйытцан ел агасыныц цата- рында. Осы цажылыцца барган сапарында аганыц эцпмес)- нен уз1нд1: - Ел кер)п, жер керш, оц-солымды таныган саналы ша- гымнан бер1 Цажылыцца баруды армандадым. Зейнетке шыццан соц елге оралдым. Дуниеден озган ата-анама арнап ас берш, елд)ц ризалыгын алдым. Суй)нбай мен Цатаганныц айтысында К^атаган жырау: - Ей, Суи.нбай, Суй1нбай, Ерд1ц багы ашылмас Эруацты сыйламай. Алланыц аты ашады Кецшдеп цараиды. Шариат жолын устасац, Тайдырмас отца табанды. !лтипатты жан болсац, Атац мен сыйла ана)-щы. Ацыретке барганда Сацтайтын цагба панацды, - деген гой. Ом)рге келген соц ерте ме, кеш пе - кету бар. Адам о дуниеге барган соц Алла тагаланыц алдында жацсы, жаман 1стер1 уш)н жауап берелн циямет-цайым кун) ата-анац «ба- ламныц кунэс1н маган бер!)> деп шырылдап сурап турады екен. Ниелм цабыл болды ма, 1994 жылы Цажылыцца баруга жолым ашылды. Сэт) тусш еюнш! рет бардым. Эткен жылы мусылманшылыц жолымен зайыбымныц алдындагы пары- зымды етеп, Роза тэтец екеум1з тагы да тэу етш цалдыц. Елбасымыз Нурсултан Назарбаев «Цазацстандагы Цажыга барган туцгыш полковник е з ^ з гана» деп, б1р марцайтып тастады. Цажылыцца цанша барсац да кеп емес. Узджаз айналган 4 миллион халыцтыц 1Ш)нен цолыцнан киел) тас - Цагбага тию< улкен бацыт, Алланыц саган жауган нуры. Байцап царасац, элп неп1р халыц арасында агылшын да, жапон да, фран цуз да, негр де... барлыц улт екш! бар. Кш жогары бш1мд1, — !— — —
жуз1нен нуры тамган, парасат-пайымды. Бэр1 ислам дшмче жупн)п, цулшылыц елп жатыр. Эйткен! ислам Д1Н1 - мэцплж. Оныц ей улкен цасиеттер! - имандылыц, ет)рж айтпау, б<реу- д)ц артынан гайбат сейлемеу, тэкаппар болмау, жолдасы- ца, агайын-туганга адал болу. Алла тагала алгаш Мухамбет пайгамбарга аян берген Хира тауыныцучпр)нде турып: «Ей, Алла! ^азацстандыкгарга, цазац халцыныц журепне таупиыц бер! Жастарына ацыл-ой, б1Л1м, гумыр бере гер! Ел басында отырган патшамыз аман болсынЬ - деп, ллек тшед1м. - Хамза агага берген б)р сауалнамада: Хамза ага, С13 цажылыцца барганда цандай бата берд1- ^13?- дегенде: - «Кудайдыц цулы, Пай гамбардыц умбет)м1н!» деп эр уацытта халцымыз- дыч амандыгын ттед1м. Жастарымыздыч журепне иман юрпзе кер деп тше- д)м. «Урпац цамы - меыц цамым. Эсиет айту, асыл мура - Ата-баба цамы. Со- лардыц аманатын жетюзу - цажы батасын бастап кетп. Алла тагаланыц берер! кеп, шын тшейж. Алладан Т1ле- геныц ею буй!р! шыгады. Адамнан тшегеныц ею кез! шыгады. Я, Алла тагалам! Ом1р берсеч жайлы гып берпн. Дэулет берсец сайлы гып берпн. Ецбепм)з ерют! болсын, ^амбамыз астыцца толсын, Кесегем13 кегере туст, Мыцгырган мал ер1ске толсын. Эйел берсеч эдепт), Жанга тыныш жайлы гып берпн. Кел1н берсеи кел)ст1 гып бер. Агаш берсец жемюл гып бер. 184
Тулпар берсен шабысты гып бер... Жомарт болсач осы айт^андарымныч барлыгын УЙ1п-тепп б)р-а^ бер! Алло)1уэкпар! Дастар^андарыча береке беран! Бастарыча мереке беран. Астарыца адалдык; беран, Бастарыча аманды^ беран. Эумин! Т1л )^ад)р1н бшепн, Сез маржаныч терет)н Жастар-ай, С ен ач ерен1м, Кеп сен)ч Алла берер)ч, Ацылды болсач бт1МД1, Айналачда сенед!. Ел муддеан ^оргасач Журт сочычнан еред)! Эумин! Алланыч аты ашады, Кечшдеп ^арачды. Нышаны дейд! жумакгыч Жазгы со ^ ан самалы, Тозагы дейд! цыстыц с о ^ а н аманды, Шаригаттыч тузу жолын устасач Тайдырмас дейд! табанды. Басыча бейнет болады Жолдас ^ылсач жаманды. !лтипатты жан болсач, 185 ^ 051-13
Атац мен сыйла анацды. Ацыретке барганда Сацтайтын цагба панацды, - деп, батагей ацсацал осын- дай кептеген баталар берген. Сол себептен барлыцтарыцызга Алланыц рахмет!, Пайгамбардыц шапагаты тиан. «Б1рл)к болмай, лрл)к болмайды» дейд). Б1р болайыц, арамызда ынтымац болсын! Бац пен дэулет айтцан екен, «Ынтымац цайда болса, мен сондамын» деп. Арамызда, ынтымац болып, бац цонып, цыдыр дарсын! Эмин! Аллаху Акбар!, деп тшед)м, - деген екен, Хамза цажы. ^агбаныц цара тасын цушацтап, жылап турып немере сураган ата-эже тшеп цабыл болды. Алмас пен Сеуле уй- лент, отау кетерген)не он жылдыц жуз) етсе де ерн1 Ж1б)п, сэби суйе алмай цатты циналды. Ею жастыц б1р-б1р1не деген ыцылас-пейш), сез1м! мен суй!спеншш1пн кер)п, ата-аналары да бул жен1нде эцпме цозгауды артыц керет1н. Табигат зацы - ес!п, ену, кебею гой. Бацыт - урпац экелу, оны цатарынан кем цылмай ес1ру. Алмастыц анасы Роза ацыры б)р шеш1мге кел1п, жолдасы Хамза цажыга: - Хамзеке, биыл Меккеге мен де барамын. Екеулеп мына Алмас пен Сэулеге нересте тшейк. «Алладан шын сурасац, бермео жоц» деуш) ед1, - деп, тшек бтд1рд1. - Бэрекелд!, ацсарыбас атап, жолга жиналайыц! - дед1 Хамза цажы да. Хамза агай бурын Меккеге ею рет барган. Енд1 жубайы Розаны ертш, уш)нш1 рет жолга шыццан ед1. К,асиетп жерге келген соц ^агбаныц цара тасын суй)п, цушацтап турып: «Не, Алла, пендем десец Алмасым мен Сэулеге б1р перзент бере гер», - деп, тшегенде, кездер1нен парлап жас моншацгады. Алланыц рахымы цандай кец десецш !, булар кел)с!мен уйдеп С е у л е кел)Н) кеп узам ай жукл болып, дуниеге епз б ал а - б)р ул, б1р цыз экеледк Уйленгеннен кей1н он жыл еткенде, б1рден епз нэресте экелу - ете сирек цубылыс. - 186 —
Цажы атасы Цуран-кэр<мде аталатын Рахым, Малика д е ген еамдерд! берд) ею немереане. Осы ац жол, ац тшекпен дуниеге келген цос бебекпц б)р жасца кел)п, тэй-тэй басцан тусаукесер тойы етюз<лд1. Бул той арац-шарапсыз, тек цымыз бен шубат, цазацы дастарцан мэз1р1мен-ац ете кецшд), сэн-салтанат рэам1мен етт). Генерал Ахмет Тумарбеков жэне !збасар Балтагулов, Эу- кен Агатаев, Еркеш Мамиев жэне басца да ел агалары жаца гана тэй-тэй басцан ею булд1рш)нге ац баталарын бер1п, XX! гасырда тэуелс13 ел1М1зд)ц тулгалы, рухы биж азаматтары болып еаццер деген тшектер1н айтты. Халыц эртю Ескенд1р Хасангалиев агамыз жаца гасыр алдында шыгарган «Боташым» атты жаца эн1н туцгыш рет осы балаларга арнап, орындап берд1. Рахым мен Маликага цазацша улттыц КИ1Мкипз)п, бул той- дыи улттыц тагаммен, эн-куймен, салт-дэстурмен етюз1лу1 ел-журтца улп боларлыцтай ип емес пе? Худай берсе цулай беред! деген осы да. Жаца гасырда жулдыздарыц би1кте жансын, Рахым, Малика! М1не, осын дай тамаша цуаныштарыныц ортасында болып, цуанышта- рын бел1С1п ед!м. Хамза цажы Тшеубайулы осы нау жылдар 1Ш1нде ем1рд1ц талай белестер1нен табысты елп, мол тэж)рибе жинаган, гибратты гумыр кешкен, туган жерд1ц теанде сан-алуан са- лалы шаруашылыцтарда жумыс 1степ, елге абыройлы, ага- йынга цад)рл1, ортага сыйлы болды, цайраткер релнде кепке танылды. Цудайга цулшылыц жасап, Пайгамбарлыцтыч жолына тускен Хамза цажы агамен араласып, сырласудыц ез1 б1р ганибет. К1тапханадан шыццандай байып цайтасыч. «Мен) керген адамды, керген адамга да цуаныш плейм1Н№ депл Мухаммед (с.г.с.) пайгамбарымыз ез хадианде. Хамза цажыныч ез)н кермесе де, сез1нен гибрат алып, Хамза аганыц айтулы ем)р)н урпацтарга эл) талай ацыз бо- лары аныц, ал оныц сан мэрте куэа болган, тэл)м -тэрбиеа- нен нэр алгандар мацтан етер) хац. 6м1р мен енерд1ц телцоцыр тш!н цатар ер)п, адамдыц пен имандылыцтыч улпан керсетт журген азамат Тэуелс13 187
ел'М)зд1ц ту кетерген жылдарын жан журепмен жарцылдай цабы лдап, жацсы 1стерд)ц ж алгаса беру1не жанашырлыцпен ьи^пал етт1. Атац мен экец цалдырган Ел)ц мен жерге иеац. Ацылды болсац бш1мд1 Айтцаныца сенед!. Ел мудес1н цоргасац Журт соцыцнан еред! Ж астар-ай алгыр цыраным! - деп, жастарга улпл) отбасы, ж ^ р т сыйлар ацсацал р ел н де д е кей1нп ж ас урпацца тэл)м- т э р б и е бер1п, улттыц дэстурлерд1ц сацталуына, халыцтыц цасиеттерд1Ц цанатын кец жаюына, б1Л1мд) болуына унем! а р а л а с ы п келдк Х амза Екейбаев мэнд! де, магыналы гумыр-тарихында жинацтаган аса бай <с-тэж1рибеа, 0тансуйпшт1п, ултжанды- лы гы , сондай-ац, царапайымдылыгы сияцты шынайы эр1 ел- д е н ерекше азаматтыц цасиеттер1Н1ц жэне ад ам д ар га деген а д а л ниет, жылы ыцыласыныц арцасында ез ортасы нда ла- йь'цты бедел-цурметке ие болган цазыналы цария.. !шк1 1стер органында 45 жыл цызмет атцарып, цаншама абырой-атац пен алгысца беленсе де, жогаргы шен-шекпен тацса да, Тэц)р сыйлаган сол табиги цасиетиц шецбер1нен еш шыццан емес. Кез1нде жуздеген жастар тэл)м-тэрбие алып, цанаттанды. !с-цимылы, жол-жобасы, берген багыт-багдары жастарга улп болды. Бупнде сол шаюрттер! табандылыц та- ньчып, жауапты цызметтерд!ц тутцасын устап теселгендер. Осындай адал атцарган цызмелн елеп, К^азацстан Рес- публикасы 1ШК1 1стер министрл1п арнайы тарихи кчабына еипзд!. Зейнеткерл1к демалыста жургенде де, жасы жерортага келген1не царамастан, болашац урпацца - артта келе жатцан )н'-бауырларына, жарцын-желек балаларга ем1рл1к улп-ене- гес)Н1ц урыгын сеу1п, рухани тэл1м-тэрбие таратудан жалыц- паган ед). Хамза агамыздыц сыйлайтын тагы б1р М1нез< - оныц ца- зактыц рухани байлыгын, елец! мен жырын, эпосын бт)п, жаттап ескен/^ п, соны орындау шеберл1п. Жиын-тойларда — -— 183 —
ол домбырасыз, елец-жырсыз отырмайтын. Казацтыц арца- лы ацыны Суй1нбай жырларын ол бала кез1нен цулагына о- ц]р)п ескен, эуелет)п эуезд! энге салатын, терецнен тартып, сейлесе мей!р!ц цанатын, дархан М1незд1, асылдыц сыныгы. Халцымыздыц улттыц дэстур)н жогары цойган Хамза Екейбаев Сарыарцада цызмет бабымен журген кезшде Суй1нбай, Цатаган, Майлыцожа ацындардыц жырларын жат- ца айтып, танытцан ед1. Бэйкен Эш1мовтыц «Хамза цажы» атты мацаласында: «Хамза Тшеубайулы Екейбаевпен алгаш танысцаным 1961 жылдарында едк Кекшетаудан цызмелм ауысып Кара ганды облыстыц Совет атцару комителыц терагасы болып сайландым. Энеркэап енд)р)С1нде Караганды кем1р бассейн! улкен орын алатын болгандыцтан облыс шаруашылыгы мен танысуды кем!р шахталарынан бастадым. К^ланыц ец )р! шахталарыныц б1р! - «Первая вертикальная» деп аталатын кэапорынга барганымда, басца басцарушы азаматтармен б)рге кездескен Хамзекец осы Октябрь ауданында милиция саласында цызметте екен. К,ызмет1н цатардагы тергеушщен бастап аудандыц 1ШК1 !стер бел!М1Н)ц бастыгына дей)н кетерш- Д1, полковник атагына ие болды. Эюмшмж мекемелер)н)ц цыз- меткерлер!, эдетте, журтшылыцпен араласа цоймайды гой, ал Хамзекец Караганды цаласыныц шахтерларыныц да, зиялы цауымыныц да ортасында болып, олармен сыйласа бшд1. Зейнетке шыццаннан кеЙ1н ез)н!ц туып-ескен Бекболат ауылынан кел!п цоныстанды. Уш мэрте Меккеге барып, Хамзе кец цажылыц парызын етед!. Ауылда 800 адам сиятын меш!т бой кетерд), ек! цабат муражай цурлысы б)туге таяу. Бул кю! Алматыда да жи! болып, кепш!Л1кт)ц шлнде кезде- сед1. Агайын азаматтардыц цуаныш-цайгысын бел!С)п, Т1лек айтып, батасын берю журген!н керем)з. Хамза цажы ел1М)зд!ц амандыгын, халцымыздыц б!рл1Г)н ллеуш! азамат». - деп, жазган. Сол сияцты цогам цайраткер) Кецес Аухадиевт1ц де «Бар адам бауырында» мацаласын оцысац: «Дарынды адамдардыц, мысалы ацын, жазушы, эрт)с, су- ретш!лерд1ц цудай берген цабшеттер! кеп. Олардыц ез! б!р сала, б}р тацырып, немесе, спортшылардыц жен! б!р белек.
Саяси цогам цайраткерлер! ипт) басца арна есу жолдары кез алдыцда. Етектеп цызметтен Елбасыга дей)н кетершу уш1н цызметпц цаншама сатысынан ету1ц керек. Муныц бэр1н рет- реимен жазуга онша циналмайсыц. Оныц ез1 тарих. Тагды- ры цызыц тарих. Ал, енд1 613Д1Ц Хамза аганыц ецбек жолы ерекше. Хамза ага да дарынды адам. Шын мэн1нде Хамзекецц! бшмейт)нм)н. Б1рац, сыртынан кеп естит)нм)н. ^арагандыда милиция боп, кеп жылдар бойы )шю ютер бел1М1н басцарган ецбекцор, алдындагы асын адал )шелн азамат рет1нде танитынмын. ^уцыц цоргау органда- рында ютеу оцай шаруа емес. Ал, енд1 соныц !Ш)нде абырой- лы цызмет 1стеу еюн1ц б1р!н1ц цолынан келе бермейд!. Хамза ага елмен Т1Л табыса б)лед1, цай жерде журсе де абырой жи- наган азамат. Кецес еюмет1Н1ц кез1нде улкен цызметт1ц Т1зпн1н устаган- дар ез зам ан ы нда гана даццы болады д а , кеЙ1Н зейнетке шыццасын аты-жен) умы ты ла бастайды . Х ам за аганыц абы - рой-атагы кер)анше зейнетке шыццасын асцацтай бастады . Муныц ез1 б1Л!кт1Л)к, б1Л1мд1Л)к, цажырлы ецбеклц жемю!, нэ- тижеа. Хамзекец домбыра тартып, елец айтцанда, эс1ресе Суй1нбай мен Жамбыл атамыздыц жырларын цырыц цубыл- тып нэш1не келт1ре орындаганда сен1ц арцац цозып, дом быра устагыц кеп кетелын талай байцадым. Б1р бас цосуда Елбасымыз Нурекец «Мен домбыра тартуды Хамза агадан уйренд1м» деген ед). Керд1Ц13 бе, муныц ез! улкен мектеп. Шындыгында, Хамзекец улкен цызмет )стеген емес. Ми нистр болган жоц. Б1рац ел-журтпен етене араласуы, журю- турысы, екшелес Ш терне тэрбие берет1ндей енегел!. ^ара цылды цац жарады. Эдт.Этюр. Шешен.Таза. Агайынныц, агайын болганда цазац халцыныц ауыз б1рл1пн ацсап цана емес, соныц ынтымацтастыгы уш!н ерекше ецбек етт, улес цосып журген азамат деп багалаймын. Той-томалацта гана емес, алты алаштыц басы цосылган алцалы жиындарда ец б!р1нш1 халцымыздыц ауыз б1рлтн ай- тады. Непз1, Хамзекец тарихшы, тарихты жацсы б1лелн адам. Журекке уялайтын сезд! жалпылама, жадагай айта салмайды. Шеж1рен!ц туй!н)н шеш!п, тарихтыц цойнауына суцпп, аргы-
берпш цозгап, дэлел мен уэж келлрш сейлегенде сэры май- дай ер1п журе береац. Б)Л1М1це бш1м цосып, б1р байып цала- сыц. Бар адамды бауырына тартып, баулып сейлей алатын цасиетт) цазац. «Б13Д1Ц цазац уш жузге бел1нген. Не уш)н? Жан- жацтан антапаган жауга царсы туру уш1н уш топца, уш жузге 6ел1нд1. Эскери тшмен айтцанда, уш жузге бел1нуд1ц ез1 стра тегия, тактика! Ягни, б)зд!ц цазацгыц уш жузге бел)ну1 - б1р1гу1- Н1Цбасы» деп тосын пшр айтцанын еспд!м. Баягы «Адам - адамга дос, жолдас, бауыр» деген сезд) бала кезден жаттап еспк. Ол цагиданы алгаш рет коммунизм- Н1ц моральдыц кодеканен оцыганбыз. Сейтсек, ондай багалы сезд!ц бэр1н шарияттан алганын кей!н ацгардыц. Уш мэрте ца жылыцца барган Хамза аганыц тула бойы тунган шарияттан сеюлд!)) - деп, багалаган ардагер Кецес Аухадиев. Экономика гылымдарыныц докторы Бацыт Оспановтыц «Аргымацтыц баласы» атты мацаласынан Хамза ага жайлы ойлар: «Бид1ц айтцанын цулда айтады, б1рац аузыныц дуасы жоц» - деп,л, Теле би бабамы з. Хамза аганыц ен бойынан там аш а М1нездер1, ел Ы н д е п ерен 1стер1, батагей даналыгы -У ш цоцы рдай цайталанбас туган жер!Н)ц киес1, эруацты ата- бабасыныц асыл цасиел. Б1рде - цуаныш, б1рде - муц ем1рд1ц талай белестер1н артца тастап, есю гасырдыц алтын кетр1ндей болган аяулы да асыл ага, ел1Н)ц ертец!н ойлаган парасатты жан, цашанда енегел! улпа, би1к тулгасымен алдымыздагы асцар Алатауымыздай, кенен1ц кез1 - асылдыц сыныгындай кер1нед). Дана халцымыздыц дэстур! бойынша, ел!цде юм!ц бар деп сурайтын елм13. «Мына б1здер, 1Н1л е р 1Ц13, ЮНД1Г)М)ЗД1Ц цаны тамган туган жер1М1зде ацыл парасаты мен, юал)к цасиелмен ел цурмелне беленген асыл агамыз Х амза бар!» деп мацтанышпен айта аламыз. Ата-баба асыл мурасыныц алтын арцауын жалгап журген Хамза аганыц айтулы ем!) н урпацтары эл) талай ацыз етер! аныц, ал оныц сан мэрте куэо болган, тэл1м-тэрбиес1нен нэр алгандар мацтан етер! хац», - дейд! Бацыт Оспанов Асыл аганыц кез! Т1р1с1нде белпл) тележурналист, жазушы Догдырхан Турлыбек екеум)3 Хамза цажыдан эн-жырларын
жазап алуды жоспарлап, келютк. Буюл оператор, режиссер бэр1М)з уй1не барып, Хамза агамызды б)р кун жаздыц, ею кун жаздыц. Кейб1р жерлер1н цайталап жазуга тура келд1. Ацыры &р айдай журш «Суй1нбай - елец сезд<ц цызыл жел1» деген 4 дерекп фильмге арцау болган хабар туарт апдыц. Ал, бул хабарларга 613 жазып алган жырлар цаншама! Б13 бул агамыздыц кел-дариядай агыл-тепл жырларды жатца, мэнер1не келт1ре орындайтындыгына тэни болып, тац цалдыц! Гажап дарын! Эз1 домбырада да, баянда да ойнайды. Суй1нбай, Жамбыл, Умбетэл!, Шеже, Майлыцожа жэне тагы басца ацын-жыраулардыц гибрат болар елец- жырларын туйдек-туйдепмен айтцанда бурын цанша оцып журсек те тушынбаппыз-ау, мынау деген сом-сом алтындай санамызда жацгырып, ацын-шайырларды жаца цырынан та- ныгандай боламыз. Суй1нбай улы ацын гой, ол сол улылыцты улыцтай бшген, халыц журепне жетюзе б!лген Хамза агамыз да цасиетт! жан- ау деп ойга цалдыц. ...)^айрат 1Н)М экеа Сатыпалдыныи цайтыс болганына 20 жыл толганына орай Астана туб1ндеп К,осшы ауылындагы уй)не цудайы тамацца, цонацца шацырды. Сол уйде цонып шыгып, ертец1не сол ауылда ^айраттыч демеушшюмен са лынып б1ткен меш1*п*1ц ашылу рэс<м1не цатыстыц. Бул цасиет- Т1 орынга атацты батыр К^анжыгалы Бегенбай еам) берт)пт). Тоцсаннан асцан царт зейнеткер Б.Мустафин, цайраткер- жазушы Ш.Муртаза жэне басца да елге танымал азаматтар сез сейлеп, К,айратжанныц имандылыцца ундеген бул ипл)кт1 1С1не алгысжаудырды. Сочында Хамза цажы бата берд1. Бата болганда цандай епллп, теплтш, аргы-берпн! цозгап, кешеп ^аракерей Цабанбай, К[анжыгалы Бегенбай, Шапырашты Наурызбай батырлардыц ерен ерл<п, ел б1рл)пн сацтаудагы цуд1ретт1 )стер), оны жалгастырып жатцан бупнп урпацца ай- тар гибрат, ацыл, есиетт) ац батамен, ацжарылцап тшекпен жетюзгенде буюл жиылган дуй)м журт С1лтщей тынды. Рэам бчкеннен кей1н буюл ел жапырлап, Хамза аганыц цолын цысып, рахмет1н жаудырып, шапагатты батасына ри- зашылыцтарын бшд1рд1. К^анжыгалы Бегенбай батыр урпац- тары теб1ренгендер! сонша ечсес! би!к цундыз берит, эдем!
де кер1кт) Хамза агамызды б1р1нен соц б1р1 арнайы цонацца шацырды. - Пейшдер1це рахмет. Алтай, Карпыцтыч эруагыннан ай- налайын, Арца жер)нде 40 жылдан артыц цызмет жасадым, ез улдарынан артыц цад1р тутты, сыйлап цастерлед!, эл1 кун- ге дей1н тебес1не кетеред!. Бупн цайтып барамын, жолга би лет алып цойып ед1м. Канжыгалы Бегенбай батыр б1ртуар 1р1 батыр ед1, оныцурпацтарынычда 1р1 кесек м)нез1н керш риза болдым, нур жаусын! - дед1 кеч1лден)п. - Сол жылдары цад1р тун1 Астанада болып, кешке орталыц меш)тке бардым. Сол жерде Телеген цажыны кездеспрт, екеу1М13 ец алдымен Каракерей Кабанбай батырдыц кесене- С1не, одан кеЙ1н Канжыгалы Бегенбай меш1Т1не бардыц. Тун жарымы ауса да мешике жиналган цауым Д1н-ислам жайлы эчпме етюз)п отыр екен. Бэр) жапа тармагай амандасып: Хамза цажыныц жагдайы цалай? Сол ц а си е т абыз ата- мыздыц батасынан дэтке цуат алып, ац тшеп цут болып М1не Д1н аман жур1п жатырмыз. Сэлем айтыцыз, - дед1 Хамзеке)-Щ1 сурап, ыстыц пей)лдер)н бшд1р1п жатты. Ата сез1 - бата сез1. Ацылдыдан даналыц шыгады, ацы- мацтан - балалыц шыгады. Хамза агамды цад)р тун) сонау Астанадагы таныс-бейтаныстыц бэр1 сурап, кюлтн, адам- гершш)пн, ацын-жыраулыгын, батагейл1пн ацыз гып айтып жатты. Абыз агам ел аузында, журт кецминде ацыз боп тарап ба рады. Б1р кун1 Карасай батырдыц цара босагасын устап отырган Асцар бауырымыз Шамалганда цудайы тамацца уй1не ша цырды. Кац терде Хамза ага бата бер)п, эчпме айтып, букт ца- зацты б1рл1кке шацырган Суйнбай елецдер1нен тепп-тепп У31нд1лер келт1р1П, ею-уш сагат ел-журтты аузына царатты. Эдем1 отырыс, гибратты эцпме! Соцына таман Хамзекецмен цатар отырган 75-ке келген цария сез сурап, таягына суйен т турегелд! де: - Хамзеке, кез1нде озге тш)м тит кет)п ед). Агайынга екпе жарасцан, уш жас улкеноз. С)зден мына цасиетп ша- иырацта кеш1р1м сураймын! - дедк Сонда Хамзекеч былай — * 193 —
дедк «Жацсы адамныи ашуы шей) орамал кепкенше, жаман адамныц ашуы бул дуниеден еткенше» деген бурынгы ата- ларымыз. Менде екпе жоц, бэр1 бауыр. Сендерд1ц эрцайсы- сыц б)р-б1р тау, б)р-б1р шыц, эрюмн1ч кецми аспанда. Таулар- дыц басы белек болганымен бауыры б1рге. Мен кеш1рд1м, бауырым. Сен!чел-журт алдында, мына цасиегп шацырацта кеш1р1м сураганычныч ез1 нагыз юсшк, - дед) Хамза ага. !н)с< Хамзекецд! цушацгап беинен суйд1, ею царттыц кездер1нде де меймшдеген жас толып цалыпты. 2005 жылы Кепен 8м1рбековтыц уйымдастыруымен «Хамза цажы» атты ютап шыцты. Бул ютап кей)нп жастарга дуниеге кезцарасы, иманды да ибалы, тагылымдыц ой-пара- сатты урпацтарга улагат. 2008 жылы Абай атындагы опера жэне балет театрында Хамза Екейбаевтыц 80 жылдыгына арналган республика- лыцтермешшер байцауы етт!, термеш! Мацпал Тоцтаганова осы байцауда басжулдеге не болды. Енд1 Хамза цажы Екейбаевтыц туганына 85 толуына бай- ланысты Хамза ага туралы телефильмдер туару, таспага жаздыру, Хамза-цажы Екейбаев атына кеше беру жэне бас ца да келел! жумыстар кулп тур. ^айран 613Д14 елд1ц цасиетл цариялары-ай! Иэ, Хамза цажы Екейбаев жеынде, ол юс<н1ц парасатты- лыгы, жогары имани - адамгерш1Л1к цасиел жен1нде кеп, ете кеп айтуга болады. Алдымыздагы асцар таулар, шалцаласам алцара кек ас- паным, багдаршам - алтын жулдыздарым - ел ацсацалы, Хамза ага, С13 мэцп 613Д1Ц кез алдымызда, умытылмайсыз! Арцамызды суйейлн, алдарыцызга баратын, ацыл сурай- тын, еркелеп 1Н)Л1К наз айтатын, агаларым - алтын кембе - цазынам барда менен еткен жаны бай, менен еткен бацытты жан бар ма екен? Ауылымыздыц ацылшы ацсацалдары цандай 1сте бол- масын кеш басынан кер)Н1п, керегенд1к танытатын тамаша тулгамыз, адам баласына тэн ацыл, м!нез, адамгерш!Л1кпц, парасаттылыцтыц озыц улпс< урпагымыздыц умытылмас ас цар тауы, цуанышы, зор бацыты. Цасиегп Алатау бауырынан талай талант тулеп ушцан, оныц асцац шыцдарынан ер М1нез дарыса, тамылжыган та-
бигатына байланысты-ау. Алатаудыц )н1с)ндей Ушцоцырда дуниеге келген Хамза ага туралы, о кюыц ип <стер< туралы цанша жазсаи да цаламыч ушцырлана туселн) сезс)з. Эм)рдеп ез орнын тауып, халцыныи ортасында кеппен сыйласып етелн азаматтар Хамза агамыздай болса, не ар ман бар?! Ол - ел цурмеине беленген, халыц еанде мэцп цалатын асыл тулга. Асыл азамат Хамза-цажы Ллеубайулы Екейбаев ауыр науцастан 2005 жылы цайтыс болды. Орысбай Эбдшдаулыныц «Хамза цажы гибраты». Моно- лог-толгау. 2008 жылы жарыц керд1. Бул К1тапта буюл ем<р- гумырын туган халцыныц елец-енер)не арнаган жыршы -термеш! Екейбаев Хамза цажы Тшеубайулы цолына цару алып, ел шеб1нде турып, Отан тыныштыгын цоргады, <шк1- ютер цызмет1Н1ц цызыц-шыжыгын да бастан еткердк Оцалы ки1М, жулдызды пагон оган цандай жарасса, ук1Л1 домбыра устап, дуЙ1м журттыц алдында узац-сонар толгау-айтыс тербейт1Н1 сондай цуп кел1сеин. Полковник шен)ндеп цатал тэрлплц адамы Суй)нбай мен ^атаганныц эйпл! сез сайы- сын судай сапырганда, айызы цанбайтын К1С1 цалмайтын-ды. Уш мэрте цажы атанып, цасиетп Цагбага маидайын типзген, туган ауылында гажап мешч салгызган, ац батасы алтынга берпс13, бурынгы замангы Шеже, Жанац, Суй1нбай, Жамбыл сыцылды дана абыздардыи урд1С1н жалгаган, жаны жэннат- та болгыр, Хамза цажы, жер басып журе турганда, сексен жасын тойлайтын ед<... Бул ацжолтай К1тап кеудеа жыр жи^азына толы асыл агага арналган 1Н1 штипаты. )^алыц цауым иманды жузбен жылы цабылдар деген умчпен усынылады, - деп, Орысбай ага «Хамза цажы гибраты» атты монологын былай деп жыр- лайды. Ежелден енш<м жыр ед1, Жанымныи нэз1к ж)беп, Арудыцдемеп бшеп, Ауылдыц жебеп тшеп, Тауыныц елеп сшем!, Самалы желп<п унем), 195 а -**
Тшеулес жандар журеп, Маздатып мен1 журед! Жастандым жырды жасымнан, Кауызым ерте ашылган, Тау суындай тасынгам, Жаралган сынды жасыннан, Бес царуын асынган, Аруагын асырган, Туылгандаймын асылдан, Суз1Л)п жеткен гасырдан! Уш цоцырдан уштым мен, )^ыран М1нез цуспын мен, Жумыр жерд1Ц усим ен, Журд1м талай кушимен, Элец -жырга ушцыр ем, Орт шыгарар ушцын ем, Керем жацсы туе кшец, Кулем ип тусимен! Цаншама жерд! шарладым, Домбыра-досым тарланым, Кетерген жырдыц аруагын, Ук1Л) шанац ардагым, Заманды шерткен зар-жагым, Толгай да толгай талмадым, Барымды текпей цалмадым! Колпаштай - цолдап жан-жагым! Пагонда тацтым иыцца, \"Прелд)м талай туйыцца, Халыцца кетт1м сиып та, Кеталмай цойдым циып та, !шк11стер дейт1н уйыцта, Уй1ршмей кулю миыцта, Тэриппен изпн тиып та, Офицер болган суй)кт1, а! 196
Шенд1н1ц кид)м шекпен1н, Полковник болды жеткеым, Ш1ренщ б1рац кетпед1м, Энерд1и атын ерттед)м, Кресло кез1р етпед1м, Домбыра болды шерткеым, Сочыма есек ертпед1м, Эзепм елец - ерт мен1ц! Шекара- шепте болгамын, Ойладым жастан Ел цамын, Бабалар жолын жалгадым, ^олыма цалам алгамын, Беймарал кунд) цоргадым, Тем1рдей тэрип цорганым, Орныцсын Отан - орманым, Улыцтап улттыц арманын! Кажылыц цылдым сиынып, Меккеден дэм-туз буйырып, Пендел1к нэпа тиылып, Кураннан тылсым куй угып, Алланныц нуры цуйылып, Экетт) дереу уй)рт, Жамигат енд) жиылып, Мешике юрер суЙ1Н)п! Куран бет)н ашцалы, Багым жана бастады, Д1н-Ислам аспаны, Жерге дэн!н тастады, Иманды цазац жастары, Сэждеге тид1 бастары, Киел1 цагба тастары, Ею дуние асцары! Ырымдап меш1т салдырдым, Шетелден тасын алдырдым,
Артымда белп цалдырдым, Мер1ндей Мекке сан жылдыц, Уш рет барып тац цылдым, Тазарып жаным, жацгырдым, Суреге шуюр дачгылмын, Батагей сезге алгырмын! Жайнамаз сынды журепм, Баладай бейцам журем1н, Элечмен ем1р сурем<н, Заманга цулац турем)н, Егемен Ел1м тшепм, Тартынбай топца юрем)н, Арцамнан цацты бул ел1м, ^ырандай самгап тулед<м! Суй)нбай сынды сер)М1н, Нургиса сынды пер1М)н, ^ыздырган айтыс кер)пн, Ж амбы лдай жырдыч ер1М1н, М ахам бет тектес бер)М)н, Исаныи цызыл жел)М1н, А л а та у асцар ер1М)н, Нурсултан туган ел)м)н! Абыз болып толгадым, Дауылпаз жырды жалгадым, Суццардай шыцга самгадым, Уюл1 домбыра таццадым, Демеуш) болды жан-жагым, ^ызыгын керд1м олжаныи, Ацтадым елд1ц цолдауын, Екп1Н)м дауыл - домбауыл! Тербед1м терме не турл1, Халыцтыц муцы сек1лд1, Энер1м ерлеп жетшд!, Кара тер басты белмд!, Цабыргам бездей сетшд),
