Мансуцтап риза етуд), Маржан сез теклм еимд), Лаулатып 1ште отымды! Шортанбай болдым шамырцап, Шернияз болдым дабыл сап, Тыцдады барша тацырцап, Жыраулыц жолдан жацылсац, Кешпейд! соцгы сан урпац, Аламан заман ауыр шац, Бабалар сез1н сагынсац, Касынан улттыц табылсац! Буцардай бурцап, бусандым, Июне мае боп жусанныц: «Алтын уйге юрсе де, Ай нурын устап М1нсе де, !л1мд! тугел бшее де, Эм1рге тоймас адамзат» - Деп жайцалар жыр шалгын, Жаттап майдай жумсардым! «Кумб1р-кумб1р юанепп, Курецц! м1нер кун цайда? Толагамалы ац балта, Толгап устар кун цайда? Алты цулаш ац найза, Усынып шаншар кун цайда?!» - Деген жырау Доспанбет Бойыма цуат цоецан кеп! «Цорцау теп - цомагай - Куйын теп-толагай. Куйындай соццан дуниеыц, О, дарига, шолагы-ай. Заман эл1 езгерер, езгерген1н кез керер»- Деген Майцы би деген, Ацылмен елд! билеген!
Атылган сез1 сацпандай, Кец1л К1ЛТ1Н тапцандай, Асан цайгы айтцан жай, Бас изепп жатцандай: «К^олда журген цоцыр цаз ^ыр цад1р1н не бшан, К^ырда журген дуадац, Су цад1р1н не бшан!». Ацтамберд! ер муан, Жыр цамшысын ерд1 шын, Айгацгады ер куш)н, Хас ацындыц белпан: «Кэр1 ацсайды ацылдан, Ер ацсайды жацыннан, Жасым жет)п он беске, К)рер ме екем кецеске!». ^азтуган жырау жырынды, ^алдырган неб1р туынды: «Булт болган айды ашцан, Мунар болган кунд! ашцан, Мусылман мен кэгчрд1Ц Арасын елп бузып Д1НД) ашцан СуЙ1Н1шулы ^азтуган!» Атойлау уш)н туылды! «Бейб1ше - Тантыц бай-сарац, Бозбаласы - бошалац. Цырсыга туды цаз балац, Нары - жалцау, кер табан, ^усы куйшш, ат-шабан» Екенд1пн жар салган, Ел болуды ацсаган, Дулат зарлап шаршаган! «^аццылдаган цаз да етер, Уш ай тоцсан жазда етер,
Ац беине цан цуйган Ер1н)не бал цуйган, Кылыцты туган цыз да етер» - Деп еюнген Шал ацын, Журттыц мей1р1 цанатын, Элец теккен болатын! Шалки13 былай шалцыган: «Жаманнан туган жацсы бар, Адам айтса нангысыз. Жацсыдан туган жаман бар, Кундерд1ц кун1 болганда, Б1р аяц асца алгысыз». Осылай ойын сарцыган, Гибрат ттеп халцынан! «Бац цонады ул тачдап, Конац цонар уй таццап. Болымы жоц бозбала, Бейнеттен цашар бултаидап» - Деген Майлыцожа ед), Элец толган езеп, Бурынгыныц кез1 ед), Шын жуйр)кт1ц ез! ед)! Абай дана зор унд1, Жеке - дара кернди «Тагы сене бастаймын, Кунде алдагыш цуларга, Еам шыгып цашпаймын, Мен 1шпеген у бар ма?!» - Дегенд! айтып жер1нд), Тузейм1н деп ел1мд1! «Ел уш1н туган ерлерд1ц, Алды-арты дария кец болар, Б1рл1п кетсе агайын, Эрюмдерге жем болар.
Артыцша туган азамат, Халыцца улкен бел болар!» - Деген сез1н Жамбылдыч, Шырцап журтты таи цылдым! Термен) тект)м кун-тун), УМЫТЫП ТЭТТ1 уйцыны.... «ездер!ч бшер Нартаймын, Нар да болсам цартайдым, Арнасы бар да ез1 жоц, Баягы боран айцайдыц....)> - Дегендей унн1ч курюр), Кез1ме жас та 1рк1Д)! «Азгындаса элареп, Арыц келж журмейд!, Аш устасач ас цуймай, Буралып ит)ч урмейд!, Кажытса ем1р цамыгып, Кайгылы адам кулмейдЬ - Деген Умбетэл! ацын, Шалцып оттай жанатын! «Жацсыга туссе 1С1Ц13, Жоц болса да бар цылар. Жаманга туссе 101413, Бар болса да зар цылар» - Деген узац ыргагы, М)нез-цулыц цырлары, Булац сынды булдагы Эбд1гали жыр багы! «Ырысты болар балаиды, Мал баццаннан танисыч. Кедей болар балаиды, Кеп жатцаннан танисыц)> - Деп жырлаган Кенекеч, Мол цазына кен екен. Таудан аццан сел екен, Улан-байтац берекем!
^агы м жыршы болтаным, ^ а н гасырда н толгадым, [лиястан кеп алганым, С ар а сынды талгамым, ^улманбет дара ардагым, Сы п ы ра цамтыр бар жатын, ^акть1байдыц да аруагын, Кетерш кекке парлады м! ^алцага эбден цаныцпын, ^(ы ры мен эн1н таныттым. Саяд1Л сырын сан уцтым, ^аш ы ц та болып цалыппын. Бэр!Н д е жаттап алыппын, М ацамга цилы салыппын, Б ар ш ага айдай аныцпын, Е а н д е цалдым халыктыц! ^андырып цулац цурышын, Жыр айту мен1ц ырысым, Ашылып дем1м - тынысым, Жазылар дене цурысым, Жазгырмас ешюм бул уш)н, О лечаз ем1р цурысын!, Туанер журтым муны шын, Жыраулыц суйген жумысым! Тецселд1м, ой-хой, терлед1м, Зпостар болды ермепм, ^улашты кецге сермед!м, ^ысыр сезге ермед1м, ^сек-аяцга термед1м, Зэр-суга т!зпн бермед1м, ^рдан аттап кермед1м, ^лец1м - ем!р ернепм! ^атасыз аяц баспадым, ^мансыз жанды жасцадым,
Ойлаган емен бас цамын, Тобырдан мулде басцамын, Жалацтес жыршы цасцамын, Цартаймас жасын жастамын, Эдептен эсте аспадым, Алцалы тойды бастадым! Жырладым тацды - тацга урып, Алцалы топты таи цылып, Аламан айтыс жачгырып, ^ыргыз бен цазац сэн цурып, Елестеп ер а сан цылыц, Намыстыч отын жандырып, [^улацтыч цурышын цандырып, Мурагат тект)М мэчпл!к! Ол - Сушнбай мурасы, Течдесаз айтыс расы, Ция жартас цынасы, Шой балтанын сынасы, Кеч сермеген цулашы, Ауызында мол дуасы, Улы ттд1ч уасы, Кене тарих куэс!! К,азац-цыргыз арасы - Элеч-енер таласы, Епз елд1ч баласы, Ею цолдыч саласы, Нагыз айтыс данасы, Уцсас сайын даласы, Ырлап ескен санасы, Кеш басында Манасы! Айтыс деген майданда, Суйекеч торын жайганда, Тт-найзамен сайганда, Сез тебен) ойганда,
Нац ирщей сойганда, Тырп етк1збай цойганда, Катаган батып цайранга, Лл-ауызы байланган! «Кезец жерд! кузеткен, Найзаныч ушын безеткен, Мен Карасай улымын, Айтулы елд1ц б1р)М)н!» - Деп шуйз пген Суй1нбай, Жел суы ртан цуйындай, Казацтыц жасыл Туындай, Жет1 езенын суындай! «Мен1ц атым Катаган, Бес жуз жылцы матаган, Казац-цыргыз тацырцап, Катаган шайыр атаган» - Деген цыргыз ацыны, Кызган кезде тацымы, Айылдан аспай ацылы, Таусылып тынды ацыры! ер<ан таппай тарылды, Ашудан эбден жарылды, Кайталап есю сарынды: «Бектер1мд1 айтайын, Жаман тамац 1шпеген, Жаман кшм кимеген Жаман атты М1нбеген» - Деп мацтанга салынды. «Ацын деп сен1 нетем1н, Алмас цылат цылышын, Суйепчнен етем1н, Мен1менен айтыссац, Тац туб1це жетем1н» - Деп Катаган К1Ж1НД1,
Т уа ерттей бузылды, Кезек бермей цызынды: «Алыстан орап келей1н, Сазайычды берей1н, Суй1нбай, сенен жечшсем, Ордадан шыцпай елеЙ1Н» - Дед1 де ун1 барлыцты, Айцайга басып царлыцты, Шубыртып байлыц, барлыцты, Эр1ан еслп тар цыпты! Суй!нбай сонда шуйшд!, Кемейден былай цуйылды: «Эз сез!нен цагынып, К^атаган сезден жацылды, )^ызып турган тем1рге, Эз) кел!п царылды, Алмас цурыш цылышпын, Алтыннан соццан сабымды». Осылай бастап екп)н)н, Танытты тур)н тект1Н1Ч, «Тура туртын К,атаган, Шыгарармын жаныиды, Мен ^азацтыц атынан Б1р цагайын дабылды!» - Деп шырцатып кекке ун!н, Текл елечн1ИетюрЫ Тау суындай агылды, Айтылар жер табылды, Ац бурадай шабынды, Алты Алашца табынды, Ашцайсыч деп багымды, Жет1 езендей агынды, Сар даладай сагымды, Жез цоцырау тагынды!
Кумб1р кемей булкш!, Бэр)Н б)р-б!р алкщ!, Сезд1Ц сойын 1рк)Д), Тайцы шеке шылцыды, ^ылыштай тш цылпыды, Шаццандай боп шырпыны, Катаганныч бул куш, Тойды сынга цулцыны! Суй1нбай сезбен 1лед1, Жаудан цайтпас журеп: «Былай барсам Албаным, Албанымды цозгасам, Саган тусер салмагым!» - Деп суццардай тулед), Аузын айга бтед1, Калыч Казац т<реп! «Онан былай Суаным, Аз да болса жуаным!» - Деп цуырды апшысын, Же^ер тусын тапты шын, Ныц шегелеп нацтысын, Таязсыч деп тацты сын, Танытты да нац кучлн, Аспандатты бац цусын! «Былай барсац, Дулат-ты, Батырлары кеп шыгып, Талай жерд! шулатты, Белне царсы келместен, Сыртынан ест)п дабысын, Талай душпан цурапты!» - Дегенд! айтып сестенд), Катаган цатты сескенд!! «!ле езен1н жерлеген, Сыр суындай ерлеген,
Душпанга намыс бермеген, Бац-дэулет) кернеген Он ею эта Жалайыр Аршынга цол сермеген!» - Деп елеч<н демдеген, Мундай ацын кемде-кем! «Онан бер) Ыстым бар, Алатаудай кушт!м бар, Мен оларды цозгасам, К^атаган, артыц муштычдар!» Деген сезд1ц астары, Дур СШК1НТ1П тастады, Буга тус1п бастары, )^улар болды аспаны! «Кесегеа кектеген, Батырлыц пен ерлжке Ешб1р пенде жетпеген Щалын жатцан Ошацты Атамыз цойган осы атты!» - Деген сезд! уытты, К^ыргыз кец1Л1н суытты, ^азац жанын жылытты! «Оган тацау С1ргел1, О да кеп журт <ргел1, Ж1гтн1ц бэр1 д е Текежэумч М1нген), Дуниен!^ цызыгы, Тамаша дэурен сургенИ» - Деген дулдул атамыз, Дуй1м журтца аты ацыз! «Шапырашты ел1м бар, Асцартаудай бел<м бар, Жауын жецген царатып, Тулпар мшген жаратып,
Кай жерде мешц тец<м бар?!» - Деген сайын жел е ст, Бойы таумен тецеап, Болды тэц1р демеан! «Жанып турган жалынмын, Суйепцц) ертей1н. Таусылмайды айтцанмен, Жалпац жатцан Улы жуз, Басца жузге жетей1н!» - Деген дарбоз ацын, Дуда арца цозатын, Халцына сенд< озатын! «Сез бастаган булбулмын, Топ бастаган дулдулм)н, Судан шыццан суйр1кп1н, Бэйгеден озган жуйржтни - Дегенд) айтып жулцына, Сез толтырып уртына, К,ырда цыргыз журтына, Барын теюч цулпыра! «Орта жузд)ц б)р ел) - Былай барсац Найманым, Кулашын кеч жайганым, Риза цылмай ж)бермес, Уй)не келген мейманын!» - Деп циялай кесшд), Шым Ж1бектей еал д ), Карсылас сезден тосылды! «Анау жатцан Аргыным, Аргыным атца цонганда, Басы^нан аттап царгыдым, Одан былай Керей1м, Керей1мнен терейнм - Деп Суйекец ертед!, 209
Щатаган жец! келте ед!, )^омузын баяу шертед).... «Одан былай орайын, Тобыцтыга барайын, Байлыц десеи сол елде, Барыиды экеп салсач да, Кере алмайсыц мачайын!» - Дегенд! деп ед1, Арца ел! кеп ед), Ш)реп тарцан жебен)! «Одан ары барганда, Казацты жинап алганда, Тоцсан ею улы бар К,ыпшагымды айтайын!» - Деп Едшдей тасынды, Бес царуын асынды, Елд1ц дащын асырды, Алга тартты асылды, Алты Алашца бас урды! «Тоцсанбай улы К,оцыратты, Эцпме гып цозгасам, Журе алмассыц жалганда, Кун!ц цандай болады, Ногайлыга барганда?!» - Деп Суй1нбай сермед!, Бутып-шатып эр нен1, Оны буйым кермед!! «Былай барсац ^аьц1ым бар, Цаилы келсе ез1це, Бет-аузыцды цан цылар, Кец дуниен! тар цылар!» - Деген айбат, айбыны, Тенд1рд1 оган цайгыны, Кездеслм деп цай кун), ^олдан берд) бэйген!!
«Карсы келген душпанын, Коралы цойдай жайпаган, К)Ш1 жузге жетей)н, ЕЛ1МН1Ч цандай екен1н Туанген шыгар кекей)^?!» - Деген ацын кекейл!, Ка)1арын тепп тепейд), Кызыл желд! Екейд! Жеце алмай Кыргыз шепейд!! «Берт! Байрац астында Бегел1п керген жан емен. Берщей жортып кеткенде, Бел1Н)п цалган жан емен!» - Дейлн ацын ацыры, Мыи ацынга татыды, Бар цазац боп жацыны, Тапты жецер цапыны! «Жау тисе жапан далада, Берт! найза атамыз, «Карасайлап» шабамыз, Кызыл цанга батамыз!» - Деп цайырган намысты, Ацын ун! таныс-ты, Терец толгап мэнюл, Жан бер!п, жан алысты! Суй1нбай болып тепед1м, Перзентт)к парыз етед1м, Суйекец суйген мекеын, Танытты Казац не екеын, Элец! етк1р от-ер<м, Толгаумен соны етерм1н, Мурасындай ею елд!^, —**'****** 211
Айтысын кекке кетерд1м! Уйыттым цанша журтымды, Сан мэрте циып уйцымды, Естщ1М цолпаш, цицуды, Хиссалар шертпм суйюмд!, Мацамга салып мыц цилы, Домбырам б1рге сыцсиды, Журект1ц лн)н жулциды, Сез1ну рахат бул куйд1! Ауада журм1н цалыцтап, Айтсам да болар аныцтап, Радиотолцын танып цап, Дауысымды берд) алып цап Телеайна ипл тацырцап, Еслд) соны сан урпац, Тэц<р1м ез1 жарылцап, Журмес1н деген жабырцап! Ризамын елец-багыма, М)нпзген абырой-тагына, Тыидайды бэр1 сагына, «Тагы да айт, деп, тагы да». Келгенде нагыз бабыма, Цызгандай пешлц табына, Малмандай тер)м агыла, Оралам отты шагыма! Елбасы балцып тыцдады, Бацытым мен1ц булдагы, Ойдагы мен цырдагы, Елестеп беак - цундагы, Ондагы менен мундагы, Алатау би1к шыццары, ем1рд1Ц еткел сындары, ^урыштай оны шыццады! 212
Есид! не б1р зиялы: Шалатын оймен цияны, Тулгалалар туцым-туягы, ^ырандар сынды уялы, Фараби сынды сиягы, Тимеген елге зияны, Кекейде цазац куй-эн), Баладай байтац циялы! ^азына - кеудем тозбасын, ^азацтыч жыры цоздасын, Ойлаймын соны ез басым, Асыл сез арып, азбасын, Балалар муны жалгасын, Ананыч тш) - арга сын, Ацындар сез) - цоргасын, Урпацтар мэцп толгасын! Кечш1м - кембе сек1лд1, ЭМ1Р1М - жырга бекул)... Жау)1арлар ш)рюн не турл1, Шарпиды леб) бел^Д1, Езштер журек - елцд', Алапат айтыс - негирд), Аманат етш кетуд! - Армандап ем)р етул)... М)не, жыршы-термеш! Хамза цажы Екейбаев жайлы елец-жырлар, ацызга берпс13 эцпмелер кеп-ац, ете кеп. Жац- сыныи сез! де - алтын, ез) де - алтын. Жацсы адамды ел <здейд), сагынады, ип )стер)н, гибратты гумырын улп-енеге ет)п айтып отырады емеспе? &ЗД1Ц асыл сездер)ц)з ел журепнде абыз ага! - дейд), бупндер сексенн!^ сецпр!не шыццан Орысбай Эбдшдаулы.
ХАЛЫЦ АЦЫНЫ ЭЛИМЦТЛ ЖАМБЫЛОВ Ацындар туралы сейлеу - зама- на туралы толганыс, сол дэу)р ту ралы ой бел1су, ондагы елец-жыры- ныц салмагы, рухы цандай болтаны жайлы таразылау. Ацындыц туа б)ткен асыл цасиет, ол 1чкэрл)ктен, сагыныштан, шалцар теб1рен1стен туады. М1не, титтей)нен елец-жырга бе- лен)п ескен Эл1мцул Жамбылов бу- пндер) Ж елсу ацындарыныц ацсаца- лы. Он жасында эу деп елецдеткен ол м)не сексенн1ц сецпр1не шыцса да журек цалауымен эл1 елец-жырды агытып келед). Тэц1р- Д1Ц берген нэаб) - тацдайына елец-жыр уя салган цасиетл жерд1ч цара шалы ац сацалы желб1реп, сал-сершер, абыз ацсацалдар, улы жыраулардыц соцгы сарцытындай б1збен замандас болып, тер)М)зде отырады. Жэй гана отырмайды еткен мен бупнпн) саралай, сабацтай, таразылай гибратты эцпме, енегел) елец айтады. Элекец дегенде - ес!м1зге улы Даланыц цайталанбас улы тулгасы - Жамбыл ата ес1М13ге тусед!. Жамбылдыц жанындай жацсы керелн немерес! Эл)мцул атасыныц елец-жыр толган кеудес1не басын тесеп, кец сец- сец тоныныц )Ш)нде жылынып, жыр шуагына шомылып ес кен була ацын. ^ара жер куннен шуац алады, цазац жырдан цуат алады, жырсыз той да, сэн де болмайды. Атасын жетектеп бала Эл1мцул талай-талай улы дурмек-енерлшер тобында, ацыз тулгалар арасында журд1. Калыптасу, толысу кезец) - Жамбыл ата тец)репнде бол ды, жырын жаттады, айтыстарын айтты. Суй1нбай, Жамбыл жырларын, дастандарын кек1репне цуйып, шаршы топта ай тып журд). Элекец кез-келген ортада елецдер1н ауыз-ек) айтып журе берелн ацын, оны жинап, цунттауды бшмед). Сонау б!р жыл-
дары Умбетэл) Кэр)баев музей)Н)ц директоры Н адеж да Лушникова жецгем)з: - Арамызда журген халы к; ацындары, суырып салма жез таидай Эомхан [^осбасаров пен Элекецыц жиган-терген1н жаздырып алып цалайыц, ютап ет)п шыгарайыц, - деп, усы- ныс айтты. Талантты ацын цаламгер )ншер1М13 Есенцул Жа- цыпбеков пен Рэтбек Сэдуацасовты ею ацын жанына уш ай отыргызып, бар жиган-терген1н жаздыртып алган ед1к. Элекецн1ц сол туцгыш жыр жинагы «К^ызыл сырлы дом быра» атты ютабын 1993 жылы ез1м шыгарып берд)м. Бул юке сол кездеп аудан эюм) Жус1пэл! Нукетаев агам ерекше цамцор болган ед). Еюнш) ютабы 2003 жылы «Мен Эл)мцул - Жамбылдыц немерео» деген атпен Рэтбек Сагит-Уахасовтыц цурасты- руымен шыцты. Ал, 2007 жылы «Мектеп» баспасынан шыццан «Атадан цалган б1р мура» атты жинагы Элекецжц 80 жылдыц гумы- рындагы шыгармашылыц белес! деп атауга болады. 2017 жылы цурастырушы ез1м болып, Сэуле Табалдино- ва деген царындасымыздыц «Жамбыл» баспасынан «Жау- Ьар жырдыц жалгасы» атты К1тап жарыцца шыцты. Онда халыц ацыны Эл1мцулдыи барлыц еле)-(дер1 мен айтыстары енпз1лд1. Элекецн1ц 90 жылдыгына арналган шыгармашы лыц ечбектер)н толыцтырып, турл1-туст! суреттер1мен жа рыцца шыццан жинац болды. Ацын цай жерде болмасын улы Жамбыл атасына тэщр- дей сыйынады, пайгамбардай цаетерлейд), ерекше елж)реп, гажап жацсы кередк Сырлы цызыл домбыра - Атамнан цалган б1р мура. Музейден сен) кергенде Кетп кез1м булдырап, Басым мец-зец болды да, С)лей)п цалдым орнымда. О, дарига турушы ец, Алтын тэтем цолыцда. Пернецд! басып кэр! цол,
О дуниеге шекл жол, Басымды нем куб)рлей, Топырагыч торца бол!.. Улылардыц устазы, букт айтыс ацындарыныц алтын Д!Ц- геп - Суй)нбайды айтпай 61ЗД14 елде елеч-жыр айтыс бас- талмайтын. Эл1мцул да дулдул ацын атасы жайлы табаны цызган бэйгеге цосцан тулпардай арындап, арыдан цозгайды. Энерд1ц гажап сыйындай, Жэкечн)^ п)р) - Суйшбай. Сейлемеуш! ед1 Жэкем)з, Суй1нбайга сиынбай. Эм1рд1Ч етер лзбеп, Тарихтыц мэл)м 1здер1. Даламен б)рге жасайды, Суйекем дарын С1здеп. Армансыз-ац шыгарсыц, Айтыстыц алтын Д1цгеп Терен) - тул деп даттаган. Ел муцын жоцтап эрдайым, Халыцты гана мацтаган. Сен)М1н елд!ч ацтаган, Умытылмайды жацсы адам. Тезекке барып Суйекем, Терен! сезбен туйреген. Урлыгын басып белне, Жасцанбай жагы ллдеген. Атамныч улы устазы, Ацыннан мен де уйренем. Тулпарды танып тайынан, Жамбылдыч улы боларын, Суйекем алгаш б1лген ен- Казац пен цыргызды аралай, Дулд)л!н жырдыц тагалай, Катаганменен айтысын, Кос халы к; турган багалай. Улан б1р заман етсе де, — 216 * *\"' **
Шыцпайтын естен бабам-ай! Кыргыз бен цазац жагалап, Сен болдыц жуйр1к тагал ы ат. Ацындардыч ацыны, Энер! асцан галамат. Мэцг1Л1к мына халцыца, Жырларыц цалды аманат. Элекеч елечдер! ел мен жер, еткен мен бупн, мына 613- дер замандастары жайлы. Туган ел, эсем тауын цалай-ца- лай тегште жырлайды. Майтебен1ч самалы, Кыз бет1чнен суйгендей. Кестеленген орамал, Мацдайыца тигендей. Майтебен1ц самалы, Жас жубайдыц леб1ндей. Ацшамдагы ац жастык,, Ац тесекпч тер1ндей. Майтебен)^ самалы. Эт1р сепкен бурымдай, Кеч ем)рге цулшынып, Кулдырайсыч цулындай. Майтебен)ц самалы, Бейне б)р пек пер!ште, Айтып-айтпай не керек, Арман деген кеп 1ште... Ацындыц сез1м, эдем! ернек цандай! Атацты Майтебен! сен де сагынып, б1р керуге кумартасыч. Элекец жырларыныц кепшшщ кез керген тулгаларга ар- нау. Ерекше жэне б!р цундылыгы - ата-шеж)ре, еткен тарих, жер аттары, кене ачыздарды жырга цосып урпацца усынып отырады. Ел мен жер1, олардыч атаулары, жайлау-цыстаулары, улы тулгалар жайлы мазмунды маглумат бередк Эл1мцул - айтыскер ацын, отыз шацты ацынмен айтысца тускен, эттеч-ай дерлш, соныч кебю) жазылып алынбапты,
хатца туспеген. Б)р гана Надя кел1Н1меи, Надежда Лушникова- мен он шацты рет айтысцан, ал ютапта соныи б1реу1 гана бар. Айтыс - нагыз енер додасы. Онда букт енерпазга тэн шеберлж, домбыра тарту, елец жуптау, табан астында жауап цайтару сектд! цатац ерекше жуйео бар. Кез1нде жа- лындап шыццан Баймуца Нурсултанов деген мыцты айтыс- кер ацынымыз болган. Элекец сонымен ею мэрте айтысца тускен. Манап, Эли, Эсембала, Эб1кен, Айтацын, Мухаметэл), Озбек жэне басца да ацындармен айтысы - бупнп зерде- Л1 ел еонде. Осы айтыстардыц барлыгында ол Жет1суды, Алматы облысы мен ез1 туып-ескен аудан намысын цор- гады, жацсылыгын жарцырата керсетт). Айтыс енер! ешуге бет алган туста цайта кетерту)не алгашцылардыц б1р1 бо лып белсене К1р)сл. ^азац ел)Н)ц тупк1р-тупк1р1ндеп айтысца цызыл сырлы домбырасын цушацтап барып, цатысып журд1. Айтыстыц сол кезецдеп ту устаушыларыныц б1р1, б1р1 гана емес б1регей), бупнп айтыскерлер цауымыныц ацсацалы осы 8л1мцул Тоццулыулы! Жамбыл тэтем)зд1ц жадыныц мыцтылыгына тэнт) бо лып зердес1нде миллион жыр жазылып цалганын М.Эуезов, С.Муцанов, Г. Муорепов жазып кетт1. Элекецыц де есте сац- тау цаб1лет1не тац цаламыз. Кандай б1р шеж)ре, ацыз тарихи эцпме болса тарам-тарам елп, деректермен толыцтырып, майын тамызып айтып беред!. Жас кун1нен бастап еслген-кергендер)н жазып, Жамбыл музей1не етюз)п отырды. Ал, ютаптарындагы естел1ктер1 мен еандегшер! жайлы деректер! - ете цунды. Элекецн1ц гумыр бойы цолынан цаламы туспеген - ца- ламгерл)к цуаты да ерекше б1р цыры. Аудандыц, облыстыц газет беттер1н ацтарсацыз оныц жазган кептеген мацала, зерттеу, естел1ктер)не жолыгасыз. Кунды-цунды деректерге цызыгасыз. Мэселен Алгадайды жоцтаудыц Жамбыл атасы айтцан нусцасын былай деп жазады: 218 ^***
Ат байладым ацырга, Бал цайнаттым бацырга, ^айнатцан балдан татпадыц, Кайтара сэлем айтпадыц. М1нгенде атыц сур берте, Туцгышым елд1ц еп-ерте. Мен жыламай юм жылайды, Жал-цуйрыгым кеп-келте. М)нгенде атыц кер ме екен, Кекшден аццан тер ме екен? Кырга шыгып шацырсам, Алгадай мен !зтшеудей боздагым, Атамныц даусы-ай, дер ме екен? М1нгенде атыц ацбоз ат, Кимед1ц ацырет уш цабат. Жауаптап молда алдырып, Тозац отын кермей жат. Оз1 ест1ген талай-талай эцпме дерек, елец-жырларды осылай жазып келед!. Мэселен Мухтар Эуезов, Сабит Муцанов, Цажымуцан- дарга арнаган Жэкецн)ц эзшдер! цандай. Сабит Муцановты Жэкец «Балуан Шолагым» дейд! екен. М1не, сол Сэбеце арнаган б)рауыз елец<: Аман ба Балуан Шолагым, Уцсайды соган щомагыц. Мезплс1здеу кел)пс1^, Бола койгын цонагым. Мэриям жоц цасыцда Ыцгайсыз-ау, со жагыц. ^ызганатын мен емес, Осы ауылдыц тамагын. Мал союдан кеш цалдыц ^айнайтын ет, цазаным. Жецш-желп1 !Ш1п жат, Балалардыц арагын. О да болса серкес!,
Осы кызыц заманныц. К^ой куйюке юрд! гой, Туацероц царагым - Жалпы, жамбылтану гылымында Элекеин)ц ез)нд1к ул еа бар. Жамбыл тец)репнде - ете дарынды, талантты ацындар шогыры цалыптасып, тэрбиелен)п, еап еркендед!. Олардыц цазацэдебиелнде ез)нд)к орыны, салмагы бар. Мухтар Эуезов: «Ал Жамбыл тец1репне топтанган юш), жас ацындар цаз1р ез творчествосында жалпы ацындыц - шыгаргыштыц жэне жанрлыц-репертуарлыц бет-бейнелер1- мен, багыт-багдарларымен Жамбылга жацын, сонымен ун- дес» деп олардыц кеб1С)не лайыцты бага берд1. Жамбылдыц шэюрттер!: Кенен Эз)рбаев, Умбетэл! Кэр)баев, Саяд1л Кер1мбеков, Есдэулет ^андеков, Эбд1гали Сариев, Эм1рзац Щаргабаев, Эамхан ^осбасаров сек1лд1 халыц ацын- дарымен Элекец б1рге журд). Молдабай Жолдыбаев, )^асен, Оспан Туяцбаев, Аргынбай, Шуютай, Малыбай, Жартыбай ^ырыцбаев, Этеп Оцгарбаев, Эбд1цадыр, К^асымхан К^ос- басаров тагы басца осы ещрдег умытылып бара жатцан ацындар жайлы цозгау салып, 1здест)р)п, ел еан е салып жу- релн де осы Элекец. Осы ауданныц туцыш ревкомы-басшысы болган ацын ба луан Мацыш Райымбекулы жайлы ютап жазуыма туртю бо лып, ой тастаган Элекеце цалай разы болмассыц! 1р1 стерд! 1р1 тулгалар жасайды. Эл1мкул аганыц усыны- сымен Жамбыл ата мавзолей1Н1ц сол жац босагасына цызыл шубар жолбарысы цойылды. Жамбылдыц ата-бабалары жатцан бейи-цорымы цоршалып, кесене тургызылды. «Жац- сыныч жацсылыгын айт, нуры тасысын» демекш! бул ип )стерд ^узеге асырган, кептеген ескертк1ш-кесенелер тур- гызып журген белгш! мемлекет цайраткер), бупнп Алматы облысыныц эк)М1 Сер1к Эб1кенулы Умбетовтыц шарапатты да шапагатты улангайыр игимкт) )стер!н атап айтцан абзал.
\"Пр1 тарих, шеж1ре кец<л Элекец - кенеыц кез1, еткенн1ц жоцшысы. Куртца тэу1п, Досмайыл бацсы, Байсерке болыс, Тэумецке, Тукт1бай эулие тагы басца да айтулы жандар же- Н1нде, олардыц юм болганы, цайда жерленгендер! жайлы ца- жет жер)не айтып, )здеушю болып журген цайраткер. Элекец Жамбыл куйлер1н тартады, тарихын баяндайды. Жамбыл тэтес1Н1ц эн-эуендер1н айтады. Осы еьмрдеп умы- тылып бара жатцан эн-эуен, куйлер, жыршылар сарынын бупнге жетк1зуш1. Кез1нде Шортанбай, Кыдырцожа, Шаштай куйлер1н б1рге барып жазып алган ед1К. Нургиса Ттендиевпен жацын туыс болып араласты. Эсет Бейсеуовты туцгышындай еркелетп. Оспанханмен эдем! цалжыцдасып, Мухаметжан Етекбаевпен жацын сыр- лас болды. Сейдахмет Берд1цулов, Орысбай Эбд1лдаевтар агасы жайлы «Лениншш жасца» мелд1рет1п жазды. Марцум Сей1тхан Молдахметулын ез баласынан артыц жацсы керд1. /С/лм - кер/кт/ ем/р, Эз/л - ебем/ ке^/л. Элекец жастарды жанына уй1р1п, эзш-цалжыцмен, ацыл- есиет1мен б)р шогыр таланттарды тэрбиелеп еор)П келед!: Есенцул Жацыпбеков, Жолдасхан Курамысов, Ермек Ж уматаев, Ацан Эбдуэлиев, Эуелбек Ысцацов, Н уст Эбд1рахым, Рэтбек Сэдуацасов, Нурлан Эбд1беков бэр1-бэ- р) Элекеце еркелейд!. Элекец бэр1М13Д1еркелете бшд1. Улы Бекмурат бупнде куйш1, ацын. Немерелер! де домбы ра устап, уйрен!п жур. Эл1мцул Жамбылов жарты гасыр мэдениет саласында цызмет етп. Кызыл отау, автоклуб мецгерушю) болды. Элекец бармаган цыстау, араламаган жайлау жоц шыгар. Автоклуб мецгеруш)С1 болып жур1п тацды тацга урып, мал- шы, цойшыларга, алыстагы цырман басында кино керсетт), ез1 елец-жыр, толгау-дастан айтты. Сахнасы - цазацтыц кец даласы , керермеы - цус уйцылы, бел шешпейлн бейнеткер малшылар цауымы болды. Элекец келсе эн келед!, жыры мен сэн келед), - деп кулп отырар ед1 ел-журты. Кашан керсек те Эл1мцул ага тец- тец газет-журнал кете- Р!п журет1н, кеп оцитын, оцыганын турт)п жазып цояды, жац- сысын елге айтып журед).
Цазацстанныц халыц ацыны Эл)мцул Жамбылов атац абыройдан кенде емес. ^азацстанныц ецбек с^ рген мэ- дениет цайраткер!, Цурмет орденд!, Алматы облысы мен Жамбыл ауданыныц цурметт! азаматы. Эр адам б1р-б1р тарих, езгеше элем. !ШК1 жан дуниеане уц1лер болсац сан турл) тагдырды керем)з. Элекецн1ц де ем1р1 теп-тепс емес, сан цырлы, желмд1к зарын да, ашар- шылыц, согыс бэр)-бэр1н басынан еткерд). Жубайы Кушэрия Сэрсенэл1цызы ерте, 1989 жылы цайтыс болып, уш ул-кел1- н)мен цалды. ^иындыкты цайыспай жеце бшд!. Мойымады, морт сынбады. Бупн ел1М13Д1ц батагей актшект! абыз ацсацалы. Мэскеуге барганымызда К^ызыл Алацда сан елден келген сан улттыц ек1лдер! оюлы цазац шапан ки!нген, цолына домбыра устаган Эл1мцул шалды цушацтап «Жамбыл, лр1 Джамбула д е ст су ретке туап Ж1бермей цойганы бар. Иэ, Жамбыл атам бей1Т1не б у к т элем келю, басын и)п, тэу елп жатады. Жацсы да жайсац да, талай-талай цуд)ретл де кие- Л1 жандар музей Жамбыл ауылына арнайы ат басын лрейд!. Кулл! дуниен1ц жумагы гой бул - иутты мекен. Тэтем1зд1ц музей! алдында цызыл сырлы домбырасы цолында, усинде Эзбекэл) Жэыбеков т!кт)р)п берген ою-ернект) шапаны, кез! кул!мдеп, эппац сацалы желб)реп Эл)мцул Жамбылов царсы алады мейман бчкендк Эу деп айцайлап, К^арасайлап уран шацырып, арнау жырын тепп-тепп Ж1берет<н) бар. Бэр! де гажап, бэр) эдем!. )^онац б!ткен елж!реп, елб1реп лр! Жамбыл атасын кергендей мэре-сэре болып жатады. Ш эм р т / С/й/нбайбь/^ Ж амбь/л аль/п, Жь/рлаган /(арасай<3ь/ айбь/нбань/п. Э ле^нен е л м е с тугь/р т а п ^ а н а/^ь/н, Е л б е жур жолбарь/сь/н е р т /п аль/п. Б13Д1Цац сэлдел! тауларымыз да би!к, асцар, сулу да паи- Ушы-циырына кез жетпейлн далаларымыз да кец, алып, керкем де кер!кт). Дархан жер!М)з де - асылга тунып тур, ел)М1з де асы л жандарымен ардацты. Данагей кепт! керген шеж!ре ке^л баташыл да тэубеш т царияларымыз - Жамбыл атамды! керген, сез!н ест!ген С1здер аман болыцыздар.
- Атам озге келш жолыгып кетанш! деп жатыр, - дед1 туцгыш улы Муратхан телеф он шалып. Дереу цамданып, асыгыс жет)п бардым. Шал тесекте жатыр. Эппац цардай сацалы омырауын жапцан талай-талай дуб!рл) ас, додалы айтысты дур)лдет- кен акын эппац худай цуарып, кез) )ш)не туоп, эбден еттен арылган. Адам азганда хур суйеп саудырап, узарып кетед!- ау дейм1н. - Балам. келд1Н б е ? - дед1. Эбектеп уст)не тен1п туст)м. - Балам, кел, отыр цасыма. «Атам депзсе депзан, бо там депзбеан)) деген цазак;пыз. Сендерд1и алдарыцда ат- танайын деп жатырмын. Жамбыл атам туомде ша^ырып жур. Ел-журтыма разымын, алацанына салып еркелетт!, Жамбыл ата домбырасын устаган а^ын деп тебес1не ке- терд1. ^ай жерге барсам да замандастарым тер1н усынып, цойын сойып, ^урметтеп-^ошеметтеп )^она^ етт1. Алланыи мунысына шуюр, тэуба!.. - деп, самалы желпшдеп Жэкецн)ч ею-уш шума^ елец1н айтты. Муратхан ^ура^ ушып, дастар^анга шацырды. Уйме б1р табац ет тартылды. Журепм басы кшюп, элп тамацты жей алсамшы. Терге суйемелдеп, цолтыцтап эзер экел!п отыргызган ^арт ацынга жапа^тап ^арай берем)н. Сексен сепз жастагы )^ария мен1неге жекелеп шацырды екен? )Ш1м дауыл, ем1р деген )^ас )^агым сэт екен-ау... Букш бала-шага, немерелер)н1ч кез1нше: - Мен< неге ша^ырдыцыз? - деп, сурадым. -Ж эй. Адам ауырып, жер тартып жатып цалганда ес1не нелер келщ, нелер кетпейд!. КекеЙ1мде баламдай болган сен) сагындым, дидарыцды керпм келдк мтам ды берей)н саган... - д е д 1жары^ты^ даусы у з 1Л1п- УЗ!Л)П шыгып. оига. санам санга белЫп, суыц соргандай денем ырап, бурц ет)п кез)ме жас 1рюлд).
Цайран асылдыц сыныгы, кенен1И жар^ырап турар кез1. 1Ш) тола ^азына сыр сандыц )^ария а^ынды кетер)п, цайта тесепне жат^ызды^. А^ын не айтар екен, нен1 аманаттап табыстайды деген оймен екеум1з оцаша жеке цалганда: - Маган не айт^ыцыз келд1? - деп, тагы сурадым. - Керд1м. Сейлест)м. Кечш1м толды. Ел-журтыма рахмет дегейач. Ел аман, журт тыныш болсын! Соиымдагы ес1п келе жатцан )^аза^ ел<м )^ара ормандай еап, ен1п, кектеп, кебейе берон! Элекец ею )^олы желд) кунп жапыра^шадай ^алтырап, батасын бер1п, цоштасты. Мен )^арт а^ынныц аппа^ сацалын мау^ым басылганша И1скей бердии. Кеп узамай, жумага жетпей «Эл)мхул ацын ^айтыс бол- ды» деген хабар келдк К^алыц ел1 к;айысып, соцгы сапарга шыгарып салды. Элекечд! ата-бабаларыныч жанына жерлеген кунн1и ер- тесше Алатау басы тугел агарып кетти. М1не, арада жылдар сыргып ете шыгыпты. Элекецни^ жазып ^алдырган ютап, мураларын )^арап отырмын. «Жа^- сыныи аты елмейд!, галымныц хаты елмейдЬ. Алаидап туган экемдей болган Элекецц! сагынып, тау ж а ^ а жи1 царай берем1н. ^арт Алатаудыи басы да, самай шашы да эппа^-ау, эппац... Б13Д14 а^ сэлдел! тауларымыз да биж, ас^ар, сулу да паи. Ушы-циырына кез жетпейт1н далаларымыз да кен- алып, керкем де кер)кт1. Дар^ан жер1М)з де - асылга тунып тур, ел1М1з де асыл жандарымен ардацты. Данагей кепи керген шеж1ре кец)л баташыл да тэубе- шш ^арияларымыз - Жамбыл атамды керген, сез1н ест)ген С1здер аман болыцыздар. Сол Жамбыл атамныц журнагы - жау)1ар жырыныи жалгасы, домбырадагы Д1р еткен дыбы- сы, ун1, сез1, кез) - Элекеи жайлы ацтарылар сездер, есте- лиггер телегей-тец!з.
ГАЖАП ДАРЫН (Атацты актер Кененбай Цожабеков туралы) К^ожабеков Кененбай Молданулы 1928 жылы 3 ацпанда Алматы облы сы Жамбыл ауданы Ацсе^пр ауы- лынды дуниеге келген. К,азац КСР- Н1Ц халыц эртю). 1950 жылы Алматы театр училищеан бтрген. 1950-1961 жылдары Республикалыц балалар мен жасесп1р1мдер театрында цыз- мет етл. Сол театрдыц сахнасында ойнаган басты релдер!: Алдар, Рани (Кусайыновтыц, «Алдар кесеаж мен «Б13Д1Ц Рани»), Добро- ___ ходов (М. Ацынжановтыи «Ыбырай Алтынсаринде», Шагабутдинов (Д.А.Фурмановтыи «Бул)н- ш1Л1пнде». Кинодагы алгашцы жумысы - «Аласталган Али- тет» фильм1ндеп (1950) Айен1ц рел1. Ол сонымен цатар «Жамбыл» (1952, Нэд1р), «Шабандоз цыз» (1955, Айдар), «Бул шугылада болган ед1» (1955, Ба- цьпжан), «Мазасыз кектем» (1956, Атабаев), «Меыц атым ^ожа» (1963, Эм)рцул), «)^ыз Жбек» (1970, Сырлыбай), «К[ан мен тер» (1978, Алдаберген), «Жазушы» (1970, Манай), «)^ас- цырды^ апаны» (1984, Бабахан) тагы басца фильмдерде ойнап, кеЙ1пкерлер1Н1ц жан дуниеан ашуда психологиялыц терецд1кке, образдылыцца жетп, типлк жинацтау улпс1н кер- сетп. 1972 жылы Тбилиси цаласында еткен 5-Букшодацтыц кинофестивальда «^ыз Ж1бек» фильм1ндеп Сырлыбай ре- л<не цазылар алцасыныц «драма енер)н экранда дамытуга С1Ц1рген ецбеп уш1н дипломы бершд!. «Халыцтар достыгы» орден1мен, медельдармен марапатталган. Халыцтыц ардацты енер иес1, ел мэдениет1н1ч еркен- д е у т е зор ул ес цосцан халыц эртю , дарынды енер шебер! ененбай Кржабековтыц бацилыц болуына табаны куректей жыл етщ отыр. Кененбай ^ожабековтыч шыгармашылыц 225 *
желспп мен актерл1к енер! бупнп урпацца ез1Н)ц ^айталанбас керкемд1к ерекшел1ктер1мен чымбат. Каза^ енер)н!ч неб1р тума таланттарын дуниеге экелген ^асиетп топыракта ем1рге кел)п, ез1Н1ц театр сахнасы мен кино енерндеп ^айталанбас бейнелер1мен ел жадында мэч- п сакталган сом тулга - Кененбай К^ожабеков. Тагдырдыц тау^ымелн ерте тартып, сурапыл сотые жыл- дарына балалы^ шагын сыйлаганы аздай, ананыц аялы ала^анынан айырылган киел! енерд1ц шебер! бул салага кездейсоц кел1ПТ1. Эз1Н1ч естел1ктер1не жупнсек, б1р кун1жол- дастарымен кешеде келе жатып актерл1к мектепке шацыр- ган афишаны о^ыгандыгы, сейлп, бак; сынауды уйгарган- дыгы айтылады. «Сезд1 дурыс тус1нбейд1 екеноз гой, езара даурыгысып, баратын болып шешик. Б13Д1Цойымызда актер деген - кино туареин жерде отыратын вахтер, киноныц бэ- р1н тепн керед). Кызыктырып турганы осы», - деп жазады ол сол сэттерд! еске ала отырып. Жастыктыц осындай жалынмен Кененбай К,ожабеков шыгармашылык; жолын театрдан бастап кетед!. Сейтш, енегел! )стер1мен ел жадында цалган Гани Муратбаевтыц, демократ-галым Ыбырай Алтынсариндерд1ц сахналык; тул- гасын сомдап, ез1нд1к болмысымен, актерл1к шеберлюмен барынша шынайы керсетед!. Кененбай Кожабеков сахналы^ ^ойылымдармен ^атар, кептеген фильмдерде ойнап, кейт- керлер1Н1ц жан дуниеон ашуда езгеше даярльи^пен келт, ез)ндж ернепн дел беруге тырыс^ан. Кинодагы ец алгаш^ы рел1 - «Аласталган Алитет» фильм1ндеп Аэден басталган. Осы фильмдеп ^ас^ырмен алыс^ан азаматтыц ерлю мен «Б13 Жет1суданбыз» фильм1ндеп жалынды жас Нартай бо лып, асаудыи уст1не еюнш! ^абаттан сек1р1п М1нелн ^айтпас ^айсарлыгы керерменн)ц кез алдында. Энерд1ц ас^ар шы- цына кулашын енд1 гана кец сермеп, би1к белес1не ^анат к;а^- к;ан сэтте музбалак; актерд1ц манаты ^айырылды. Балалар мен жасесп1р)мдер театрынан шыгып келе жатцан кез)нде, Ыдырыс Ногайбаев, Нурмухан Жантерин ушеучче кеше бас- бузарлары шабуыл жасап, жулынына элденеше жерден пы- ша^ салып, омырт^асын зацымдайды. Осы б1р ^аргыс ат^ан 1960 жылдыц 10 цаитарын актерд1ц ез! «кулап тускен кун!М»
деген екен. Сейип, талантты актерд!^ ем!рл!к арман-мураты- на балта шабылды. «Арбамен сахнага шыга алмайдыж деп, театр сахнасынан шеттет1лген кез<нде жанашыр азаматтар енерд!Ц б1р ермеп сет1неген)н сезт цынжылган ед1. Сейип, абзал достары Султан ^ожыцов пен Нургиса Тшендиев ки- ностудияга жумысца орналасуына мурындыц болады. Кино енер1не аяц басцан актер тагдырдыц басца салган тэлкепне цайыспай царсы турып, ез!н цайраттандырады. «Кундерд!^ кун1нде журе алмай цаламынж деген урей жанын жепдей жесе де, ол ешцашан ез!н мугедек санап, мойымайды. «Егер 613 бэр1М13)>фильм!нде суга агып бара жатцан шопан мен цы- зын цутцаруда режиссер цанша упттесе де, дублерд1ц кеме- пне суйенбей, Сырдарияныц цара куздеп муздай суына ез1 тусед!. Француз актер! Жан Поль Бельмандо, цытай актер! Джеки Чан сондай цаутл эпизодтарды ездер! жасайды гой. Кененбай да ер журек азамат ед1. Аягы сырцат, жаны жа- ралы актер намысын цамшылап, осындай ерл!кке барады. Соныц салдары болуы керек, б!р жылдан соц, балдацпен журуден цалып, мугедектер арбасына тацылады. Ойламаган жерден ем1р1Н1ц асац-кестец! шыццан актер агамызды Султан К^ожыцов: - Сен цалайша басца ем!р бастап кетпекац, сен уш)н ел) де басты мэселе енер болуга ти)ст<, эйтпесе ем!р сур1'п не керек? - деген сезбен серпитпп, ез тагдырына царсы туруына дем беред!. «Кинога да кеп туст<, уайым-цайгысы 1Ш1нде гой, оны ана- ган муцдап, мынаган муцдап кеп айтпайтын. Унем! кулю, эзтдеп журелн сыпайы адам ед1. Сонша жыл жанында журщ «мен мугедек ед!ми деген<н есиген емесп<ни, - дейд! дыбыс режиссер! К^адыр К^осай, Кецагац туралы сухбатында. Эм!рге цуштар, цайсар жан ец алдымен адам бойындагы тазалыцты багалайтын. Журепнде жылылыгы мен иманы бар азамат тар ол к!С1Н)ц жанынан табыла бшд!, жанашырлыц танытты, шь!найы достыцтыц улпан керсетт, талантына бас ид!. \"Пп- Т! Бауыржан Момышулы: «Сен хан Кенеац, халыц сен! ке- тер!п журу! керею), - деп зор цурмет керсеткен. Гулфайрус ^^^йылованыц Кененбай ага туралы естелюнде: «)^ыз кж фильм! басталатын кезде: «Султан, бэйб!шемн1ч тчн улфайрус ойнасын, мен одан цысылмаймын, ейткен! 227 < * * * -
ол менен ауру деп жшркенбейд), меш сыйлайдыи, - деген ед1. Мен оган барынша цолдау керселп бацтым. «Кененбай, сен цысылма. Мен бэр1не шыдаймын. Сен 1р1 эртюац. Маган кеп кемек керсетпц» дейм1н. Тарасам ецюлдеп жылап отыр. «Журепм ауырады, цас1рет жамылдым гой. Улкен эрис бол- мац ед1м, бола алмадым, аягымнан айырылдым», - дед1. «Оныц аягын алганымен, талантыц ешюм ала алмас ед1», деген журекжарды жолдар бар. Кезкерген адамдар Кенен бай К,ожабековт1 «мугедек болганына царамастан, ден1 сау адамдармен тец цимылдаушы ед1. Тулпардыц Т1зпн1н устап атца отырып, ол езгелерге улп-енеге керсетп» дейд1. Бул орайда Кененбай К^ожабеков - он ею мушес! сау адам жаса- майтын 1с-эрекеттерге барып, мугедекпп енерге кедерп кел- лре алмайтындыгын )омен дэлелдеген табиги талант иеа. Ол шыншыл, ашыц-жарцын адам болган. Б1реуд)ц жолын кесу, циянат жасау оныц адами цасиетте- р1не жат нэрсе ед). Дегенмен узында еш1, цысца да кеп жоц, осындай адал, ацжурек адамныц жолын кес-кестеп, кедер- плер жасау эрекет! болмай цалган жоц. «^улагер» фильм) туаршгеннен кей)н узац уацыт мурагатта жатып цалды. Сол кездеп киностудия директоры, режиссер Эзербайжан Мэмбетовт1ц айтуынша, «Жазушы», «)^ан мен тер» фильм- дер)н тус1руге юр)сет)н кун1 Эзербайжан ага «Кржабековт! ца- тыстырмацыздар» деген жеделхат алады. Б)рац бул хатты ею-уш кун жасырып цояды. Сол ею аралыцта Кенагац цаты- сатын барлыц эпизодтарды туарш улгеред!. Артынша тагы да жеделхат келед!. Эзербайжан ага: «Ею куннен бер1 тус1р- ген)мд< есептеп, кеткен шыгынды жабатын болсацыздар, ол эпизодтарды езгертей1к», - деп талап цойыпты. Жогарыда- гылар тек содан кей)н гана амалсыз руцсат бер1пл. Сейтш, Эзербайжан Мэмбетов Кененбай аганыц ез релдернде ца- луына кемек керсеткен екен. Сепз цырлы б1р сырлы К^ожабеков ез)Н)ц багын телевизия саласында да сынап керген. Бул жеынде Кененбай аганыц улы !лияс ^ожабеков: «Экем «К^азац киносыныц тарихы- нан» деген багдарламаныц б1раз саны мурагатымда сацтау- лы. Б)зд1ц телевизияда ^асымдардан бастап, цаз)рп заман ацындарына дей)н тугел оцыды, соныц б1р1 сацталмапты. — 228 а***--**—
Абайдыц елеццеричен 40 минуттык; багдарлама болган. Ол багдарламада да сацталмаган. Экем енерге жанын салды, б1рац оныц шыгармашылыгынан осындай былыцтыц ара- сында жогалып кеткен дуниелер кеп. Эйткен! 613 - ез)М)зд! багалай алмайтын халыцпыз», - дейд). Кененбай ^ожабеков улттыц театр сахнасы мен кино эле- М1нде ешпес )з цалдырып, кей1пкерлер1Н1ц жан дуниеан ашу- да психологиялыц тере)-щ1кке, образдылыцца цажетт!, типик жинацтау улпан керсетл. Энер сацлагыныц саф алтындай шеберлтн, шарыцтап асцацгаган табиги талантын, ем!р!н на- сихаттау - болашац урпац енш1С1нде. Кененбай ага - Асцар Тоцпанов айтцандай, «аягымен емес, журепмен жылжыган», нагыз тагдырды жецген тарлан. Тума талантынын еам1н ая- лай б1лсе, елд1ц де мерей! би!ктей берер! сезаз. Сандугаш Тусен )^азМУУ-д1ц студент!. Эрттестер айтцан сыр Эш1рбек Сыгай, театртанушы, профессор: Кез1Н1цоты элареген емес Кененбай ^ожабеков аганы кино саласы арцылы таныдыц. Ол К1С1Н1Ч киноларыныи бэр!н юшкентайымыздан асцан цу- марлыцпен тамашаладыц. «Шабандоз цыз» фильм!ндеп Айдарды ойнаганы мен)и жадымда жацсы сацталган. Айдарга ел)ктед!к, Айдар бо лып атпен жуй)тк!п, Айдар сеюлд! гашыц болсац дедж. Айдар сияцты М1незд1, Айдар тэр!ЗД1тапцыр, ацылды болгымыз кел- д). Осыныц бэр)не жетелеген - акгерд!ц цабшел, таланты. «Шабандоз цыз» фильм!н мен алгаш рет мектеп жасын- да керд!м. Ол фильм 1950 жылдары тус!р!лген. Онда Мул1к Сурлбаев, Лола Эбд1кэримова сияк^ы халцымыздыц тан- даулы енерпаздары енер толгады. Солардын 1Ш1нде шоцты- гы би)к кер)нген! басты релде журген Айдар едк Фактурасы, кеск1н-келбел, жуз)ндеп жылылыц, жумсацтыц, отты кезца- растары, эбж!л цимылдары ,!с-эрекеттер! барлыгы «Ш1рк1н, актер осындай болса» дейлндей денгейде болатын. «)^ыз Ж1бею) фильм!нде Сырлыбайды ойнады. К,андай кец, ма^- газ, асыцпай сейлеп, байсалды шешелн, туй!Л1п отырып туй)н!н айтатын, цазац сахарасыны^ кемеигер, данагей ацса- цалыныь( бейнес!н жасады. Ол кюыц актерл!к кезцарастары, психологиялык; сэттерде толцымай, не асып кетпей, не кем туспей, ем1рд1ц ез!ндей елп дэл беру!, кез келген жагдайдагы жан дуние цубылулары актер релнде мен! ылги тэнл етелн. ** 229
Цаз1рп Габит Мус1репов атындагы академиялыц жастар театрыныц нег)31н цалаушылардыц б1р1 болды. Сондагы басты кей1пкерлерд) ойнады. Сондай талантты адамныч енер1н циып тастаган цатыгездерге не айтуга болады? К,ол- арбага отырып цалгандагы театрга деген ынтыцтыгын ца- расачызшы! Ею-уш ж)пт кетере-метере цай театрдан болса да цалмайтын. Ею кез) жалт-жулт ет<п, цайратты шаштарын царымды цолымен цайырып тастап, цол арбада болса да, жан-жагына жутына царап отырган куй1нде мен талай кез- дест1рд)м жэне 031М13 арбасын кетер)ст)к те. Шын мэындеп енер адамы ед). Халыц улы ед1. Халыц перзент) ед). Онер! мен ем)р) цаншама циындыцта, цапыда, циналыста журсе де, езунен кулю кетпей, жарц-журц еткен кез1н<ц оты элс1ре- мей, ем1рден цулшынып еткен жан. Муцагалидыц жырларын ацынды лршткендей б1р ун д)ршдер)мен, жан д1ршдер)мен, керкем поэзияны тереч туану)мен цуныга оцитын. Домбыра шерткен! цандай ед1?! Оз1 б)р жайдары, жайбарацат, адам- га 1ш тартып туратын, юш)Н) кеудес!нен итермейин, улкенд) айналасынан алые Ж1бермейт<н б1р магнитизм бар ед). Ол юон1ч фильмдер1н керген сайын, ойнаган спектакльдер)не жазылган рецензияларды оцыган сайын цазацта Кененбай Цожабеков атты ацтачгер, алып актерд1ц болганын тэубел1к- пен еске туар1п, ол юс1Н1 ылги да сагынып журем13. Урпац умытпайды. Шын мэн1ндег1 енерд1ц сэйгул1п болатын. Режиссер Сер!к Жармухамедов: Кино Кенекецн1ц ем)р)н айтарлыцтай узартты. Кененбай ^ожабеков - цазац енерндеп, цазац театры мен киносындагы елеул! тулгалардыц б)р1. Арбага ерте тацыл- ганына царамастан, бар ем1р1н кино енер)не арнады. Образ сомдауда, бейне жасауда цазац кино енер1ндеп Кенага- ныц ецбеп елш еуоз. 1980 жылдардыц еюнш! жартысын- да «^улагерд)Ц№ цайтадан цазацша вариантын жасадыц. Агамыз 30 шацгы фильмге тускен болса да, соныц 1Ш1Нде бастан-аяц ез1Н1ц уымен, ез1Н1ч даусымен дыбысталганы - тек осы «Цулагери фильм) екен. ^азацгыц танымал да талантты актерлер)н саусацпен са- найтын болсац, улкен беелкке юрелндерд)ц б)р) - Кененбай Цожабеков. Оныц жан дуниеа унем! киномен, енермен б!рге
болды. Онер агамызды б)р жагынан емдед) де. Егер кинога туспей уй1нде отырып цалса, баягыда-ац цартайып, ез1н-ез1 жогалтцан болар ед1. Киел) кино енер! агамызды^ ем)р1Н)^ айтарлыцтай узаруына себепкер болды. Кенагачда артыц сез болмайтын. Улкенге де, к!ш1ге де «айналайын» дегеннен басца пендел1к цасиеттер) жоц нагыз енер иес) ед). бм)рге ер-жалын кеудес1н тосып, езше екпе мен муиды егей балаган. Муцагали Мацатаев елеидер1н Кенен ага кеп оцып, осылай толганады екен. бм!р)ме ез1мн1^ та)-{данамын К^алмаймын деп цатардан цамданамын. Бупн1мд1 етк1зсем циындыцпен, Ертец)ме ум1тпен алданамын! Театр сахнасы мен кино экранында жарцылдап жулдыз бо лып жанган Казац ССР-1Н1Ц халыц эртю) Кененбай ^ожабеков айыцпас ауыр дертке ушырады. Б)рац, оцыс келген дерт та лант самгауына тусау бола алмады. Иэ, сол ширек гасыр уацыттан бер) ол [ршьусацты отыз- га жуыц фильмге туси. Б1рац жан журепнде б1рнеше турл! ауру диагнозы бар, ек! аягынан б)рдей айырылган «)^азац Островский! атанган Кененбай ага мугедекппне мойыма- ды. Бер1к шыдамдылыц, табандылыц цана жеиюлц, жем!ст1ц кепш1. «Мен уилн эр кун - арпалыс. Мен тэн азабыма ца- рамастан ел)мн1ц зор жеч1слктер)не цуанамын. ^иындыцты жецгенне артыц цуаныш жоц» -дейд! абзал азамат. Кенекец жайында баспасез беттернде эцпме, очерк, мацалалар жарыц керд1. Бэр1нде де айтар ой, туйер туй1н б1реу. Ол - адамгершт1кт!ч асыл цасиеттер1н ез бойына дарытып, таби- ги дарцан талантын ез халцына аямай жумсай бшд), совет азаматыныц би1к рухын басцаларга адал ецбепмен, ерел! енер1мен керсете алгандыгы, адам баласыныч осыншалыц ер1к-куш1Н)ч молдыгын, егер тез)мд1Л1к жасаса ажалмен де айцасып, жец)п шыга алатынын дэлелдеп шыгуы, ей непзпа оны^ ем1рге цайта оралуы. Мацдай алды киноактерлер1М13Д1Ц б1р1 релнде мацтаныш тутады. Кенекец сияцты енер жулдыздарыныц таланты ар- 231
цылы кей1нп жас урпацтарды талантты болуга, ерл)п арцы- лы ерл!к жасауга, кез келген циын сэттерде адамдыгыцды сацтап цалуга, жамандыц атаулыга бармауга, болаттай бер1к болуга тэрбиелейд!. Султан Цожыцов, Нургиса Илендиев, Кененбай ага - ушеу! дос ед). Кенекец Нургисаны цазацтыц ец талантты композиторы деп ерекше цурметтейлн. Кененбайдыц ерл)ктер1 кеп. Туган халцыныц а к; кецш азаматы бойындагы бар болмы- сын цолынан келсе жудырыцтай журепн1ц соцгы дурс1Л1н де енер жолына багыштауга бар гумырын арнаган аяулы ага - Кененбай Цожабеков. Энер жолы - циын жол. ^иналган сэттер1нде Кененбай ага Н.Островскийд!ц «)^урыш цалай шыныцты» К1таб)н ру- хани серж етп. Кенекец «)^урыш цалай шыныцты» романын басына жастап жатады екен. Б)р сез!нде «Павел Корчагин - меыц рухани экем» депт). Халцымыздыц ац кец1л азаматы, тагдырмен тайталасцан тамаша талант иес! жас урпацца мол гибраты бар. ^ыруар тэл1М1 барцанша бейнелерд) ем!рге экелд! десещзил.
ЦАЛДЫРГАН !3!И МЭИГШЖ Устазым Эбд<рзац Мамиев жайлы Мен1н туган ауы лы м - )^ызыл- эскер деп аталады. Алып таулар- ды ц аясы нда осы цырыц тут!нд! ауы л - мен1^ юндшм кесшген, тэй- тэй басцан беб ек кез!м, алгашцы ба- лалыц шагымныц шуацты кезеиде- р1н етюзген цасиетЛ ужмац мекен!. М)не, буг1ндер цырыцтан астам К1тап жазып, элемн!^ кептеген жер- лер1н аралап журсем д е - туган ауыл топырагы тым ыстыц. Туган ауылымды сагынамын, не жазсам да таулар кемкерген ^ызылэскер ауылы, ауылды^ ше- ин ала агатын Тэуке езен1, алыстан айбынданып кер!нелн Аспанцора шы^ы кез алды м да турады, ешуацыт ке^1Л)мнен кетпейд!. Э о р е с е , ауы лдыц аяц жагындагы мектеб1м)з цандай ед1?! Би1к де^ уст1ндеп бастауы ш мектептеп оцу - параллель сы- ныптар арцылы журелн. Туске деЙ1н б1р1НШ1 мен уш1нш) б1р сыныпта цатар оциды, тустен кеЙ1н еюнш) мен терлнш! сол бел м еде б)рге оцып жатады. Э р сыныпта - бес-алты кейде, тер т-бес цана бала оци- мыз. Мугал1М1М13- Улы Отан согысынан б)р аягынан айыры- лып цайтцан, таяцца с у й е н т ж урелн келбетл келген Эбд1рзац агай. Мектепли К1ре бер1С1ндеп юшкентай б ел м е - мектеп меигеруш1С1Н1^ кабинет!. О нда - горн, ту, ютаптар, журнал- дар турады. Эбд1рзац агай сабацтан кеЙ1н сол кабинет!нде отырады. Ауыл тургындары, ата-аналар сол юшкентай каби- нетке к)р!п, мектеп ме^геруш1С<мен э^ п м ел еоп жатады. Мектеп парталары цыркуйекке деЙ1н сырланып, белме- лер 1Ш1-сырты эппац ацталып, оцуга сагынып, цуанышымыз цойнымызга сыймай жетем!3. 233
Кластыц ортасында «контрамарка» деген улкен цара пеш турады. К,ыстыц кундер) ертерек келген оцушылар от жагу- шыга кемектес1п от жагады, су, муз болган уси-бастарын кепт1р)п жатады. Сырттай буйыгы, цоцторгай гана к1шкентай ауыл болга- нымен д е, мунда д а улкенд1-к1ш1л1 сан турл! оцигалар, жаг- дайлар болып жататын. Бупндер! барлап, ойлап царасам сол б1р кезеццеп сапырылысцан сан турл! оцигалардыи ба- сы-цасында болып, 04 шеш1М1н табуы на, ауы лдыц береке- б1рл1кте болуына барынш а бар куш-ж)гер1н жумсап журеин - Эбд)рзац агай екен гой. Букш ауылдыи улкен-к1Ш1С1 «Мугал1м келе жатыр» дегенд! еси се )^ыдыр, пер)ште келе жатцандай раздай из1Л1п, ерек ше штипатпен сэлем деап, зор цурмет керсетед!. Ол кезде согыстан кей1нп жылдар, б1рде желп, б1рде жет- пей жатцан шац, ауы лдыц кеб1С1 тоцал там дарда турады. Б1р- д е 613Д1Ц керш! ерл)-зайыптылар цатты урсысып, эйел! керш! ауылдагы туыстарын шацырып, айцай-шу шыгып, дуние-му- Л1ктер)н арбага тиеп, б1ржола кетуге б ет алганда 8бд1рзац мугал!м к ел т цалды. - Оу, буларыц не? Мен Узынагашца районога барып келе жатырмын. К^ане, айналайын кел!н, мына кел1нни-( туыстары тугел уйге ф е й к ! Урыс юрген ж ерде ырыс кетед!. Анау, пе- р1штедей ею балац не болады ? -Ж ур)ц цер уйге!.. УЙД1Ц !Ш1н жылан ж алагандай бэр1н жинап, арбага тиеп тастаган. К,айта ж ерге текемет, керпе тесеп, бэр1 терт кез1 тугел жагалай отырды. Мен шешемн!^ артына тыгылып, бэр)н царап, тыцдап отырмын. Жалпы бал а кездеп керген!ц, ест1гендер)ч ешуац умытылмайды, фотога тус1ргендей, видикке жазып алган- дай, саначда сайрап турады-ау. Эбд1рзац ага терге отырган соц, б!рден сез бастады:
- Ал, 1Н1М, саган не болды ?- деп ед1 тырбиган Ж1пт орны- нан журелей турегеп, тап-тацыр басын сипалай берд1. - К[ит етсем урады, агай! - деп, е а к кез)нде сазарып отыр- ган кел1ншеп шап е те туст1. - Эй, царагым, эйел затына цол кетергенге уюметлц зацы бар цой, б ш е а ц б е ? - Бшем... - Онда неге урасыц? - Тамац дайындамайды... Уйге б)рдече тауып экелсем терюыне ала женелед!. - !н1м, сен осы ауылдагы бетке устар колхозшысыц гой. Урып-соццаныи цалай? Ана царашы бел н кек ал а цойдай гып сабап тастапсы ц. Бул уш1н сотталып кетеаи . Оу, ол сен)ц балаларыцныц анасы ем ес пе? Ана деген - ец цастерл! еам . Ол сеы ц ем)р)цн1ц жалгасы урпац экелдк Соны тус<нд1ч б е ? Мугал1м агай ж т т л эбд ен секл, суй епне ж етелндей мы- сал д ар келлр<п, эцпм елер айтты. Е ак жацта кез1не т у а р е орамалын тагып алган кел1ншег) жаны К1р)п, цайта-цайта шаптыгып, куйеу1Н1и бел нен ала берю ед): - Царагым, кел)н! Сен1ч тш1ц тым ащы екен! Ел-журт - таразы, сыртыцнан кеп естуш! ем. Ер-азаматтыи жеке ары- на тиме. Ол туттай ж елм бол са д а, сендерд! ешюмнен кем цалдырмай багып-цагып отыр. Ал, оныц жиган-тергеын бас салып терк)Н1це таситыныц жен ем ес. «Терюн! жацынныц - тесеп жиылмас» демекш), сен енд1 осы шацырацтыч цамын ойлауыц керек... Ана ею бал аи жет1м болм ауы керек. Тер- юн1це бул балалары цм ен ешуацытта д а сыймайсыц! - деп, кел1нд1 сект1. Урысцан ерл)-зайыптылар туцшычдап, темен царап, жер- ге ю рт кетердей цызарацтап ун с13 цалды. Екеу1не д е юнэла- рын бет!не айтып, ацыл-кецеан берген сэт т е кел1н мырсыц- дап жылап Ж1берд1. Эбд1рзац агай: - Тур, цане! - деп, ацырып Ж1бер1п ед1, екеу! д е лзелер! Д1р1лдеп, д<р-д<р ет1п тур егел е берд1. - !^ане б1р-б!р!ид1 цушацтап, кеш)р1м сураидар! Аналар 6)р1н-б1р1 жана керген гашыцтардай цушацтаса кетт).
- Кеилр менИ - дед1 жшт жыламсырап. - Кеш<р мен бейбацты! - дед1 кел)ншеп бой-бой жылап. Тыпырлап журген ек1 улы ек1 жагынан оларга ж арм аса кетт!. - Ал, шацыракуарыцнан кут-береке кетпес1н! Балалы- шагалы, базарлы-ажарлы, берекел!-ынтымакты болыидар! -д еп Эбд1рзац ага бата берш орнынан тура берд1. - Агай, шей 1Ш)п кет1Ц!зш)! - деп, жаца гана табысцан ке- Л1ншек уршыцша уЙ1ршд1. - Рахмет, царагым. Берекел! уй ажарлы болады, бала- лы уй базарлы болады . Осы уйде цуаныштарыц кеп болсын! Тагы б1рде дэм татармыз, - деп жайган дастарханнан нан ауы з ти1п, аттанып кетт1. - Е, осылары ц жен болды! - д е с и жиылган журт. - А уы лсовет Эбекецн1ц айтцаны алтын гой члрюн! Лапыл- даган ерттей болган екеу1н эп-сэтте сенд1р1п, орын-орнына цойып, цалай б1т)ст1рд1 десецш)! - дед1 керш1М13 Айтцул ацса- цал сацалын сауып. - Ауылымыздыц берекес! гой бул К1С1! - дед), кепшш1к оныц б)Л)М1не шынайы разы болысып. С ол отбасы кеп балалы , береке-ш ырайлы шацырац ие- лер< болды, бупндер! нем ере, ш ебер е суйген ауылымыздыц улкендер!. Ол кездер! эр ауы лда селолыц С о ветп ц цогамдык; непз- д еп ауы лсовет деген ек1лдер< болатын. Эбд1рзац агай б!зд1ц ^ызылэскер ауылындагы ауылсовет! болып талай-талай даулы м эселелерд! шешкеын керд!к. Эке-шешелер)М13, ел- журт тацдай )^агып, разы болып кун! бупнге дей!н айтып жур. [^ызылэскер мектеб!нде Жаца-жыл мерекес!н етк!зет!н болды^. Эбд1рзац агай ат-шанасымен Узынагаштан жап-жа- сыл и)С1 бур^ыраган шырша алып келдк Парталарды арт^а сыргытып жинап, ортага шыршаны орнатты^. Б елм е !Ш1не жаца жауган цар секшд! мактаныц талшыктарын уз)п-уз!п алып, ж<пке Т13<п, тебед ен тем ен сал- быратып ш!п цойдьщ. Т ер езе эйнектер)не ою-ернектелген
газдар жапсырдыц. Шыршага цолдан эрюм эл)нше ойыншыц- тар жасап т е бастадыц. Бэр)н царап, уйымдастырып журген Эбд1рзац агай 61ЗД14 цулшынысымызга ацпеЙ1Л)мен риза. - Ал, бал ал ар, 31 желтоцсан кун) кешю сагат ж еи д е осын- д а Ж ача-жылды царсы аламыз. А та-аналары ц д а келс1н, сендерд!^ дайындаган енерлер1цд1 керан! Ана электрикке д е айтып цойдым, движокты ерте цосып цояды, - дед1. Электр жарыгы жаца тусе бастаган кез, ауылга белек движокпен электр жарыгын беред!. О тыз б1р1нш) ж елтоцсан кун1 классца а д а м сим ай кет- т). К1шкентай б а л а л а р е д е н д е отырып, оты рм аганы Т1пи жантайып жатыр. С агат ж ен болганда сам алад ай электр жарыгы жарк; ете цалды. Шыршаныч уст1ндеп жабылган газеттерд! алып тас- тап ед1, ел тацданганнан «а!!» урды. Шыршаныц уст1нде эл1 б)з е ц 1м!з турмац тус1М!Зде керме- ген жалт-жулт еткен сан туси ойыншыцтар 1Л!Н1ПТ). Ортага таягын таянып, мектеп директоры Эбд1рзац агай шыцты да: - ^урметт) ата-аналар, окушылар, ауылдастар! Келе жат- цан Ж аца жылдарыц кутты болсын! С о в е т Одагы Улы Отан согысында фаш истерд) жецдк Енд1 ел ецсес1н кетер1п жа тыр. [Мне, 613Д14 ауы лда д а туцгыш рет «елка» курылып, Жа- ча-жылды б1р1пп, куанышпен царсы алып жатырмыз. - ^арагым-ау, анау эдем) жалт-жулт еткендер1ч не?- дед1 ауылдагы еч кэр1 З е й т апа кез)н келегейлей царап. - Апа бул шыршаныц ойыншыцтары, эдей! сатып экел- Д1м. С1здер там аш аласы н, керс1н дед1м. Керес1здер, заман тузелед!. Мундай шырша Ж ача-жылда кеЙ1н эр уйд)ч тер!н- д е орнатылатын болады . Ал, енд) бал ал ар цаз1р эн айтады, тацпац оциды, - деп, б1здерд1 шацыра бастады. Б алалар эн шырцады, жаттауларын айтты, кер1ню кер- сетт1. Ел рахаттана цол шапалацтап, цошаметтеп жатыр. - Жаца-жыл мерекес1не арналган концерт1М1з осымен аяцталды. Бэр1М13ге келер жылга жацсылык; экелон! - дед1 мектеп басшысы. - Оу, царагым-ау, мына б1р жылтылдаган эдем! нэрсен! уйдеплер1ме тэбэрж деп апарайыншы, - деп, б1р цария жыл- тыраган ойыншыцтыц б1реу)н уз1П алып, цалтасына салды. — 237 -------
Осы кезде улкендер лап цойды. Эрцайсысы цолына тиге- Н1Нуз1п-уз)п алып жатыр. Э п -сэтте ойыншыктан туттай айырылган шыршаныц !^ац- )^асы гана ор тада к;алды. Ипт) 613 ^олдан жасаган турл) ойын- шы^тардыц б)реу) д е жох;, шыршаныц бута^тарын д а сынды- рып алыпты. Ел тугел тарап кетп. Ортада бутактарынан туттай айырылган шырша, ал те- резе алдындагы орындыкта Эбд1рза^ ага букшшп отыр. Б)з ел соцында калган ею-уш бал а алаццап, мектеп бас- шысы тас-талх;ан ашуланып, урсатын шыгар деп кете алмай агайга жа^ындай бердж. -А гай , шыршаны сындырып, тупн цалдырмай бутактары- на шей1н алып кетши! - дед1м мен. Эбд1рзах; агай цалтасынан келдей бет орамалын алып, кез1н суртк1штей берд) д е, ецкшдеп жылап Ж1берд1. - Алсын! Туцгыш келген «елка» гой ауылга. Булар н керд1? Согыстан кей1нп цаусап калган аулымызга осындай куаныштарымыз кеп болсыншы деп ырымдап экелд1м. А л сын, уй лер 1Н1ц тер)не Ш1п цойсын! Эл)-а^ жацажылды^ кешт! дурк1рет1п етк!зет)н боламыз. Эл)-а^ сен д ер керем ет азам ат болып, осы ауы лды кетерес1цдер, атын шыгарасыцдар! Б)з согыста журд!к, кеп уацытымыз к е т т ^алды гой! Б1р ^арасах; б)з устазымызга тумсыгымызды тыгып ексш- екс1п жылап отырмыз. Цайран асы л ага, устазымы з Эбд1рзак; аганыц б 13Д!ц та^ыр басымызды сипап, царлыццан даусы м ен айт^ан осы б1р сез) - б1зге аманаты екен гой. С ол б1р жаца жыл кеш1 мен1ц ес1мде мэцплж х;алып цойды. Э р жаца жыл сайын сол кеши, Эбд1рзах; аганы сагына е о м е аламын. Шешем д е б1р ойыншыц ал а келпл. Б13Д1Ц уйд)ц тер1нде сол жылт-жылт еткен ойыншьж жыл бойы 1лул1 турды-ау.
Б13Д1Ц ауы лдын б)р шабаны аяц астынан тоцсан цойга ца- рыз болып, 1С1 насырга шауып, сотталатын болды. Элпн1ц шиеттей толгыз бал асы бар, ез1 момын, ж уас кю ед1. Ол кезде колхоз малына зиян келсе, царыз болсац - зац цатал. Эбд)рзац мугал1м мектепке ауы лдыц б<р топ ацсацал- дарын жиып алып, жиналыс етюзд). - Тогыз баласы бар шабан бауырымызды цалай сотта- тып Ж1б е р е м 13. Ол эдей! 1стемеген. Отарына уЙ1рл1 цасцыр шауып, тоцсан цойын тамацтап елир)п кеткен. Мылтыгы жоц, ай д ал ада жалгыз ез1 айцайлап, цайта цалган отарын жинап алыпты. Тоцсан цой сейт!п цасцыр шауып елген. Оны кеЙ1н керчл-цолаццары, завф ер м а растап отыр. Б1рац зац бойын ша цасцыр шапцанга царамайды, соттап Ж1беред1. Елм1з, журтпыз, агайынбыз. Б<р тауды ч аясы нда турып, б1р булац- ты цсуы н 1Ш1П, б1рге еап-ен ген бауырымызды цалай циямыз? - Б13Д1Ц цолымыздан не келед!? - Шеш1м1н ез1ц айт! - д е с и жиналгандар. - О нда, былай болсын. О сы ауылдагы эр тут)н б1р-б)р туяц цой берейж. Атца отырып, цойшыларды аралап, эр ша- баннан б1р-б1р цойдан берет1ндей эцпмелесей1к. К^атарынан ешюм цалып цоя цоймас. К,иналган туста халцыч кетерш ке- тед1. Колхоз малы туген делсе басш ы ларм ен ез1м сей л есем . Шиеттей балалы-ш агалы бауырымызды куйд!р<п ж)берсек - елге сын, ерге сын! - Дурыс, дурыс! - Муныц жен екен! - Б1р туяц ел)п те цалады. Берем1з! - деп, бэр1Ш1П экел сл . - Кергенд! елд)ч адамдары - кешел! болады. С1здерден осындай елд)кт1 кулп ед1м. Р ахм ет бэр1И!зге. О нда юке юрн сейж, - деп мал жинайтын, цойшыларды аралайтын адам- дарды беютл. Б1р ж ум ада колхоз малы орнына келд1. Елден жиган мал- дыц б э р 1н санап етк131п берю, Э б д 1рзац мугал1м ез) колхоз басш ыларына, ауданга барып жур1п элп цойшыны аман алып цалды. Сол цойшы бул дуниеден цайтцанша 8 бд)рзац мугал1мн!ц атын аузынан тастамай, алгыс айтып етл.
С ол б1р ж азда аптап ыстыц айлап турып алды. Шепртке- цанаты куй)п, тасба^аныц табаны жид1п тусел н д ей ^апы- ры^ ыстьи^ тец1рект! тугел куйд1рщ, ш)лде болмай-а^ шептер саргайып, курап сала берд1. Ала жаздай жацбыр жаумаган- нан уй жанындагы жем1с агаштары, ба^шадагы кек-секте су 1шпей бурюш ^алды. Д эл осындай кезде К^ызылэскерге жан к)рпз)п, сылдырап агып туратын Тэуке езен! тартылып )^ал- ды, арнасындагы ^ожыр-х;ожыр тастар кунге шагылысып, жагасындагы кегер1п жалбыз б)ткен тамы рлары адырайып, бастары н тем ен и)п, солып сал а берд1. С у - лрш ш ж кез1. ^ы зы лэскер ауы лы , флягын ар^алап, шелектер)н салды рлаты п, со н ау би)к ^ыр^а асты ндагы Мыр^асым сайындагы бастауга шубырды. Терлеп-тепш т экелген ек! ш елек су ацыза^ аптапта еш тец еге жетпейд!. Ел к;атты к;иналып кетт). Эбд1рза^ агай мектеп келецкеанде кешцурым елд1 жина- ды да, былай дед): - Мен атпен езен арнасын жагалап, сонау Аспан^ора ас- тына деЙ1Н барып ^айттым. А табайм ен шектескен туста езен суы оппага туа п келпл. Баягыдагы булак;, бастаул ар кез1 шеп-шаламмен мал туягынан кебю б1тел)п ^алыпты. Енд1 ^арап отыруга болмайды . Буюл агаш ж ем1с с 13 цурап, ауыл к;атты ^иналады. Ертец та черте и сагат б е с т е б э р 1М13 бал а дем ей, шал дем ей крлымызга кетпен, курепм)зд) алып, жаца арна к;азамыз. Ауылдыц жогаргы жагына тацертец кун шыц- пай сагат б е с т е жиналы)-щар, - дед1 х;ыс^а гана сейлеп. Ертещ ,пн тэтт! уй^ымнан эзер ояндым. Тац аб!рлеп жа- ца-жаца атып келед! екен. Б1р жанан айранды 1ше салып, ку- репмд! кетерш, ауы лдыц жогары жагына шык;сам, букш ауыл жиналып к;алыпты. Эбд1рзах; агай атпен алды д а, суы жох; езен арнасымен жогары ж урт кетлк. Тура А табай сайына келет1н б)р булах, крсылган туста Тэуке езен1н1ц суы цожыр-цожыр тас жырага С1Ц1Пжох; болып жатыр. Эбд1рзак; агай тапсы рма бер е бастады . С ол тустан сэл жогарырык; жерден - бурылма жаца арна жобасын керсетл.
Ею шацырымдай циялап барып, бурынгы арнасы на цосылуы керект1пн уцтырды. Мен сол кезд1ц адам дары ны ц б1рл1Г1 мен ынтымагына цайран цаламын, айырыцша тэнлм)н. Туе кез!нде епз арба- сымен завф ер м а келд1. Ол б1р ф ляг айран, нан, цазан жэне б1р сем1з тоцты экеп б е р 1п кетт). Тоцтыны сойып, д ал ага шэй цайнатып, тамац )степ, тунн1ч б1р кез)не дей)н жумыс тоцтамады. Бэр1 ац тер, кек тер болып ш арш ау дегенд! б т м е й , жача арнаны цазып б1Т1п, суды бегет жасап, соган бурып Ж1бердк Айналып жасалган жача арнада цасиелцнен айналайын сылдыраган су ею шацырымнан кей1н бурынгы арнасымен цосылып, темен царай цулдырай женелд!. Ж улды здары цалыц жымьч-щаган, айы толыцсыган тунде б у к т ел «Ура-а-аж десш сол аццан суды цуалай жарысып, ауылга цуанышымыз цойнымызга симай жетт)к-ау... Ертеч1не ез1М)з жасап алган, сол езен арнасындагы кел- мекте кун) бойы рахаттана шомылдыц-ау!.. Эбд1рзац агай б1р топ ж тттер д! ею куннен кей!н жанына ертш алып, езенге цосылатын б у к т бастау-булац кездер1н тазартып, цайтып ед1, су д а молайып жагасына жайылып, толып шыга келд). Ауыл ажарланып, рахаттанып цалды. Ж ума кун1 сол езен бойына «тасаттыц)) бер1лд1. Тамац 1Ш1Л1П, цуран оцылып, ел жацбыр ттед 1. ^урдастар б1р-б)р)н суга лацтырып, су шашысып, бурыннан келе жатцан дэстур рэс1мд1 ж асады. Алланы ч рахымы туел м е, е р т е а н е турсац мелд1реп ац жауын тепп тур. Сол жауын жумадан жумага жауып, ел де, жер д е, мал д а тынысы кечей<п. рахат, базарлы шацтар ту ган ед!-ау... цачсып кеткен жер жарыцгыц * п сал а берд!...
Б)зд)ц зам андастары м ы з - тасты жарып шыццан шептей ^ысылып-^ымтырылып ест1к ^ой. Б1р<не тартсац б1р1не жет- пейлн кезец ед) ол кез. Б1ра^ елд1Ц рухы би)к, )шк1 ^уаты бер<к болатын. Бэр1не шыдап, кенд1пп, болашацца ньи^ с е н т ест)к. С ол бастауы ш та о^ып ж ургенде оку киабымыз ете тапшы болды. Оку жылы басталы п кетсе д е окулы^сыз ок;и б е р е м 13. Мугал1М1М)з ай сайын Узынагаш^а барып, бо с ^айтады. Б)з ютап кутем)з. Б)рде «Табигаттану» деген ютапты ею к;оржы- нын толтырып ^ыстыц кун1 ^ырауда атпен сонау аудан ор- талыгынан экел)п, б э р 1М13ге б1р-б1рден таратцанында элпн! сипап, мэпелеп цуанганымызды айтпацыз!.. Ж асыратын не бар, 613Д14 уст)м)здеп ки1мдер)м)з д е жа- мау-жамау болатын. Ойын баласымыз алысып-жулысып, зыр цагып, асы р салып ойнап жур<п т)зем)з, шынтагымыз б)- р1нш) жыртылады. Шешем)з элпн! жамап эуре. Уст)М13д е б1р пар гана ки1м. Э р жыл сайын колхоз бар-жогы ецбеккун деп бес-алты к;ап бидай жазып бередк Соны жыл бойы талгажу етем)з. Э р уйде бес-он бал адан бар. Б<рде мектеп мечге- руш)С1 ауданнан кец1л д 1оралды. Ат-ш анасымен б1р цап ки)м алып к е л т л . Ки1мдер болганда к;андай, жап-жаца, бэр1 ба- лалард1ю. Бэр1М13Д) жинап, алдымен жеим балаларга ки1м улеслр- Д1. Кеб)С1Н1ч аталары согыстан келмей калган, не жарымжан, жагдайлары жок;. С онда Ба^ыш Бейсем биевке тумац кипз!п турып: - Енд1 ^алай о^исыц? - деп, сурады . - Ж аца тумактан кеЙ1Н енд1 жа^сы о^имын, - деп Бацыш куанганнан ай^ай салды. - Эп, бэрекелд)! С ен д ер жа^сы о^ысын, жацсы азам ат болсын деп РайОНО-дан эреи сурап алдым. Интернат ба- лалары на гана бер1лед1 екен. С ен д ер кей1н рахат зам анда ем)р сурес1цдер, сендерд)н бала-ш агалары ц ж амау ки1м, же- Т)спеуш1л1к дегенд! б1лмей есед1. «Сабы р туб1 - сэры алтын» деген, бэр1М)з сабы р са^таса^ эл)-а^ сен дер би)к-би1к азам ат боласыьщар! Жа^сы азам ат - эке-шешес!н)ц гана ем ес, ауы-
лыныц, ел-журтыныц атын шыгарады! - деген ед< Эбд)рзац агай. Мен)ч эке-шешемн)ц екеу) д е колхозшы деп, маган ки)м бермед!. Бацышты «Тумацты Бацыш жацсы оциды» деп эз)л- дейт)нб13. С ол Эбд1рзац агай берген тумац кеЙ1н басы на юш)- рейш, есю рсе д е ол бэлен бай жыл кшп журд). Эбд)рзац ага ауылымыздагы сан турл! 1стерд1ц басы-ца- сында журд). - Ол кезде мулдем хат танитындардыц жастары улгайып кетсе д е уйлер1не барып журщ сауаттарын ашты. - С абац бер у эд1С1 д е белекш е, ерекш е едк Керкем ютап оцытып, мазмунын сурайтын. К*1тап таб у цат бол са д а 613 уш)н Алматыдан, ауданнан кнап )здеп, тауып эк ел ет1н. Эбд)рзац аганыи жубайы - Турар апа меы ц юнд1к шешем. Бализа, меы ц шешем Кулиман бэр1 цатар-цурбылар. Бализа мен Турар апаларым мен1ч К1нд1пмд1 кеоп, шешемд! цалжа- лапты. Бализа апам эл) кунге деЙ1н оны жырдай гып айтады. Турар апам а ауылга барган сайын сэл ем бер!п, цал-жаг- дайын бш)п шыгамын. Ол к)С1 мен) шэй )шк)31п, тамац жепз- бей цайтармайды. Апам екеум 13 эчпм еге К)р1с е м 13. Жалпы мен титтэй[мнен шал-кемп)рлерд)ч эчпмелер)н жацсы керем1н. Апаныч бел- мес1нде екеум 13 гана ауылымыз, ауы лдастары м ы з жайлы талай-талай эцпме тиепн агытамыз. Талай-талай сыр ацта- рылады, мен б1лмеген нэрселер1мд) сурап цоямын. Кей-кей- д е куйеу) Эбд1рзац агай жен)нде айтцанда ер те цайтыс бол ган жарын журек жара курс)Н1п, ес1не алып, кез жасын сыгып, жылап та алады. - Э беке^ тым ер те кетл гой. Согыстан жарымжан, муге дек болып цайтты. Б13Д1Ц туб)М13ге ж етелн - цызганыш, кере алмаушылыц. Маццайы жарцырап б1ткен асы л жан ед1, ар- дацгым. Кере алм ауш ы ларды ч кеор1нен ер те уз1лд1 гой деп, * Деп, б)р сырды жайып салды.
Эбд)рзац агай Улы Отан согысы нда Брест цамалын х;ор- гауга к;атыск;ан, Кызыл Ж улдыз орденд! согыс ардагер!. Ауылдагы б1реу уси нен ^айта-^айта арыз жазып, КГБ-га ша^ыртып, тергеп, жауап алып, соцынан шам алып тус!пи. Ацца )^удай жа^, ^ылаудай юр таб а ал м аса д а, элп арыз^ой цоймай Алматыга, Мэскеуге хат жолдап, тыным таппапты. Егей бер сец т а с та мужшед). Э р барып-келген сайын ца- багын муц шалып, 1шкуса болып, к е с е л д е н т , курт туа п ке- Т!ПТ). Турар апай ешюмге айта кермепн деп айт^ан осы б1р эц- пме е а м е туссе жан-дунием турш!пп, теб)рен1п кетед). Асыл, ардактыларымызды неге кере алмай, еш1гем)з? ^айран, ай маццайлы, тау тулгалы устазым!.. Турар апам айт^аны - тагдыр талцысынан еткен ем!рл1к тэл)м-тэрбие. - Шиеттей бал ал арды ешюмнен кем ^ылмай оцытып, ба^- тым, ^актым. Ешюмге ж еарлщ мд!, балалары м ны цж елм дю н б1лд)рмед1м, сезд!рм еуге тырыстым. Улкен улым ^айратжан уйленем1н д еген д е ^атты цысылдым. Кел!н сонау Жет)сай- дан екен, цуда ауданды дурюрет!п турган басшыныц б1р1. ^алай барамыз деп цатты састым. Ж е а р эйел, жет!м бала- ны м ен ан е ме, мен кудалыцца не апара ал ам ? Зыр жупрю, туы с-ау, осы ндайда к,ол ушын бер ел н шыгар деп барганда- рымныц кебю тер!с айналды. Тек Небиян деген !н)м маши- насын бер1п, сонымен бардым. ^удам а^ылды, кепт! керген кешел! азамат екен. «^удаги еш тецеден ^ысылмацыз. Мына ею балам ы з жарасып, аман-есен болса эл!-а^ топ^а д а ба- расыз, тор^а д а киераз, шал^ып тер де д е отырасыз, ерге д е шыгарсыз. Осы ею баланы ц т!леу!н Т1лей1к», - деп алып барган кэде-сыйыма разы болып, дэл осылай айт^ан ед!. ^андай ацылды жан. Цаз1р гой, бэр1 жацын-жекжат, туыс^ан болып жургендер!. Б1ра^ мундайларды балалары м а айтпай- мын, кецшдер! цалады, 1шараз болып кетпеан деп ойлай- мын, - деген ед! мен!ц жары^ты^ Турар апам сырын жайып салып. Турар апа эйгш! Байсерке болыстыц урпагы. «Мына Зары^ атасына тартып туган» деп отыратын. Турар апам к;айтыс болганда басы-^асында болып, жер- леуд! уйымдастырып журд<м. Ол кю Ж амбыл мен )^ызыл- эскер ауылыныц ортасындагы би!к жота басы на мэцпл!к
мекеыне - жары 8бд1рзац аганыц жанына жерленд!. Мен<ч Кулиман шешем д е сол жотада. Ары-бер1 жургенде эдей)- леп цуран багыштаймын, ес)ме нелер кел)п, нелер кетпейд! десеч!ЗШ1! 8 бд)рзац аганы^ балалары м ен кеп араласты м . Туцгыш- тары Гулнар - ерекш е бекзат жан ед1. Б13 орысш а сейлей алмай жургенде агылшын т)Л1 маманы болды. Мен)ч Сер)к деген цурдас-сыныптасыммен уйленгенде б1рге болдыц. Турар апам айтушы ед) «Гулнар - туган С1ЦШ1М сияцты, не ютесем де сонымен ацылдасамын. ^андай шаруа болса да жанымды тындырады, сырымды да, муцымды да угады». Гулнар д а ер те цайтыс болып, ауыр цайгы арцалатып кетп. Гулжанмен б)р)нш1 сыныптан бастап б1рге еслк. ^ызылэскерден Гулжан, Садабай, Лэкеш, Кулшария, Шурик бэр)м)з б1р1нш) сыныптан бастап б)рге оцыдыц. Эскерден келген соц, Лэкеш, Гулжан уш еум 13 дос-жаран болып б1рге журд1К. Бул кластастарым маган ерекш е цамцор- лыц жасайтын. Шешем цайтыс болып, эбден эб1рж1п, ж елм царындастарым, «кантежный» экемд! цалай багып еарем1н деп журген цамкеиш шацта жаныма д ем еу, жарымжан кец)Л1- ме царап агалы-царындастай болган дэурен-шацтар ед1-ау... Гулжан Жангелд! ауылындагы б!р ж ттк е узатылды. Ауыр цаза Гулжанды д а алып кетп. К^айран Гулжан?! 8бд1рзац агамызды^ улкен улы Цайрат менен терт жас К1Ш1, титтэй)нен таза ки)Н)п, тек жацсы оцып журелн, ерекш е штипатты оный бш)м-зеЙ1Н1 е т е зор болатын. Ол кезде жога- ры кластагылардан теменп класца пионер вожатый цоятын. С о л ар оцитын кпасца мен1 пионер вожатый тагайы ндага- ны е о м д е . К ласс сагаты н етк1згенде ^айрат пен Сер)ктес Тоццулов екеу! ерекше алгыр, ете б!л1мдарлыгын танытатын. «Болар бала он учлнде баспын дер, болмас бала оты- зында жаспын дер» демекш) ^айрат )Н1Муниверситетт! би)р1- С1мен батыс аймацца жолдамамен кетт, бинм-парасат, )скер цаб)летт1л)г)мен тез ест1, жауапты улкен цызметтер атцарды. М1не, содан бер1 мемлекет1м)зд1и улкен ете жауапты цызмет- тер)н М1нс!з атцарып келед). ^айратты^ парасат-пайымына, зерекллтне, ешнэрсен! умытпайтын жадысыныц мыцтылы- гына, зор ауцымды п)К)р!не та^ цаламын, эр) мацтан етем)н. 245
А уы лда туратын )Н)а Ержан бауырым аяц астынан жол апатынан опат болды. Мен Эбд1рзац аганыц С ам ат деген баласы м ен ерекш е кеп араласты м . А латауды ц аццылдак; жел1ндей ак; кецш азам ат ед1. «Ага» деп жуз1нен нурлы шуац- ты кулю узшмей жи11здеп к ел т, екеум)з кеп эцпмелесет1нб)з. Елгезек, жаны ж айсач С ам ат )ым д е кенеттен цайтыс бол- ганда цатты цайгырдым. Ондай акадал )ж, ак^кейде бауыр сирек-ау, ете сирек. А уы лда к;аз1р Ж омарт турады. Царашацырацты сол туте- лп отыр. Ауылга барсац соны 1здейм)з. Эбд1рзак; аганыц кенж еа Мухит жасынан доп цуып, спорт- пен айналысып журелн. Б1рде ж удеу рец)н кер1П, сагым сы- нып цалып ед1. Емдел1п журм1н, ш етелге барып царалуда- мын, - дед1. Кей1нп кездер! керген1мде жуз1 ашылып, ажары ю рт, эз1лдесе эц п м ел есл . К^уанып к;алдым. Эке-шешелер1не тартып туган ул-цыздарыныц барлыгы д а 6Ш1МД1, бшжл, парасат-пайымы мол, адамгершш)ктер1 жогары азамат болып ест). Эбд1рза^ аганыц уйшде ескен к;а)1арман деген баланы журт ^ахан деп атайтын. Б1здер оны мугал1мн1ц б1р баласы екен гой деп ойлайтынбыз. Сейтсек, ол туттай ж елм, осы ю- С1лер бауырына салып алган екен. ^а)1арманды уйленд1рд1, он б)р балалы болды. Майра деген жецешем)з уб1рл1-шуб)рл) сол отбасында эже болып отыр. Иэ, ем<р - мэцп ба^и агып жатцан езен. А су-асу белдер! бар, асцар-асцар шыцдары бар, кейде ^уздары бар бул ем1р- д е к;илы-к;илы жагдайлар болып жатады. Анаб1р )^иын-^ыстау кезецце б!зд)ч К^ызылэскер ауы- лындагы бастауы ш мектеп жабылып к;алды. Ауыл ацсаца- лы Айтжан ага бастаган жерлестер1м маган арнайы кел1П, ауы лдастары м ны ц ам анат хатын тапсырып, к1шкентай бул- д1рш)ндерге е т е к;иын болганын айтып, цатты ^ынжылды. Ел1М)з тэуелс!здж алып, е ц с е о н кетер)П, заман тузелген туста жаца мектеп салынды. Бастауы ш к;ана ем ес, орталау мектепке Брест ^а)1арманы 8бд1рзац Мэмиев еам1 б1рауыз- дан бершд). Э о р е се , ауылдастарымныц ^уанышында шек болган жоц. Бэр1 Елбасымызды ц кереген саясаты на, цам- цорлыгына алгыс айтады эрцашанда.
К^сиелцнен айналайын туган ауы лы мда цалган )здер1м, алгаш б1Л)м алган кездер)м бэрьбэр! эл1 кунге дей1н кез ал- дымда. Ауылга, Эбд1рзац М эмиев атындагы мектепке жи< барамын, ер)мдей балалармен кездеоп, эцпмелесем)н. О лар - эппац цардай таза пер!штелер гой. Болашацта олар- ды ч арасы нан талай-талай тулгалар шыцпасына юм кепш?! Эл!мн!ч келгеынше жыл сайын ютап, музыка аспаптарын, спорт тауарларын сыйлаймын. Мектеп директоры осы ауыл- дан ескен, ацын 1Н1М1з М арат ^урманцулов жайраидай царсы алып, соцгы жацалыцтарды, жеткен желслктер)н баяндай женелед!. Мектептеп Брест цаЬарманы аяулы устаз Эбд1р- зац Мэмиевке арналган музеймен жан-жацты таныстырады. Мектепке ю рт келгенде царсы алдымнан Эбд1рзац агай царсы алады . Эрине ез) ем ес, улкен портрет). Мен б1рден сол баягы бал а кез1ме кешем1н, ес1ме н елер кел1п, нелер кетпейд! десецш!!.. 9 мамыр Жец)с куыне арналган Апматыдагы жиында Эбд)рзац аганыц согы ста б1рге болган м ай дандас досы Г а б б а с Ж ум атов аганы кер1п, жупрш барып цос цолдай сэ- лем берд1м. Кеудес! толы орден -м едаль ардагер ага эл) тыц. - Щарагым, М1не жуз деген жасца д а ж елп цалдыц. )^у со- гыс бол м аса Эбд1рзац та цасымда отырар ед1. Ж1ПТТ1Ц на гыз жайсаны, нарцасцасы ед1. Сотые цаншама боздацтарды цыршынынан циды. Эбд!рзац мугедек болып оралып, ер те узшд1. Енд1 ешуацытта сотые болмасы н. Еч улкен бацыты- мыз-тыныштык;, царагым, - деп, цолымнан устаган куЙ1 май- дандасы Эбекец жеынде эчпмелеп кетп: - Б1здер 1939 жылы эскер цатарына б1рге шацырылдыц. Эбд1рзац Б рест цамалыныч ез)нде 125-ш! атцыштар полюн- д е жауынгерл1к цызмет атцарды. Ал мен Брестен б е с шацы- рымдай жерде радиобайланые бел)мш еа командир) болып борышымды етеп жатцан кезде кутпеген жерден, Улы Отан согысы басталды . Сурапыл согыста Брест цамалын цоргатан ержурек батырларымыздыц ерлщ - буюл Отанымызга нагыз цайармандыц улпо болды. Фашистер цамалды айналып те рец 1шке ен 1п кетсе д е цоргаушылар 20 шшдеге деЙ1Н жау- ^а бершмей, жанталасцан душпанды жолатпай турды. М!не, сол цайарман батырлар Эбд1рзац Мэмиев, Владимир Фурсов,
Мацсут Ниязов, Нурым Сыздьи^ов сеюлд! жауынгерлер ер- Л1КТ1Ц еш п ес улпс)н танытты. 1941 жылы согы с басталган- д а Брест гарнизонында борышын ат^арган уш мыц цазацс- тандык; баты рлардан согыс б1ткенде небары алпыстай гана адам цалды. Эбд1рза^ М амиев - Брест цамалыныи нагыз )^а- ^арманы. О дан ир1 ^алып, талай алапат м айданда согысца ^атысып, 1943 жылы оц аягынан айырылып, уза^ е м д е л т елге оралды. Ол менен б1р ж ас к;ана улкен ед1. Согыстан кеЙ1н д е Э бекецм ен араласы п, кездес1п турдыц. Нагыз ула- гатты устаз, жютпц султаны, ерекше жаратылган парасатты жан ед1, - деп, майдангер пр оф ессор Г а б б а с ага м айдандас досы жайлы адам жанын т е б 1рентер эцпм елер айтты. Согыс ардагер) ^олымды к;ыса цушырлана устап отырып Эбд!рзак; устазым туралы, оныц ^ан майдандагы ерл<к )стер), енегел) ем1р) жайлы айта берд), айта берд). Екеум13 28-панфиловш ылар парюндеп мэцпл1к от жанып турган ескертюш алды нда к;ып-х;ызыл гулдер шогын цойдыц. Мэцг)л!к от жаны гулге кемкеринп, толып кет)пт1. Улкен де, юш! д е гул ^ойып тагзым еип жатыр. - Еш^ашан согы с болмасын! ЕЛ1М13берекел!, б1рл1кте, ты- ныштыцта болсын!-дед1 майдангер х;ария ^оштасарда. Улы Отан согысы ардагерлер1н ойлап, тагзым елп, сол мэцпл!к от жанында толганып, кеп турдым. Кектемде 613Д1Ц х;ырк;аларда ултл дек ^ызгалдактар кез- Д1Н жауын алып ^аптап кетед!. Гажап сурет, галамат кер)Н)с- ке кез)ц тоймайды-ау... Мундай кезде б1зд)ц Цызылэскер ауылы д а кекорайга бе- лен)п, ^улпырып жайнап турады. Б^ :-би1к агаш тар кек жа- сылга белеып, сылдырап а ^ а н Тэуке езен) цуана ^улдырай- ды. Ауы лдан жогары ез1М1з талай асы р салып жуа, раугаш теруге барган Атабай, Аспан^ора, ^ацпатас... Б13Д1Цтаулар да тулгалы, ц а с и е т -а у . Анау - Суы ктебеде - ^арасай батыр, К^рах;ияда - Суй1нбай, М ай тебед е-Ж ам бы л , К)Ш)сазда - Умбетэл) Кэр1баев, Ушцоцырда Елбасы м ы з -
