д е барамын. Цалихан, Оралхан, Дидаш, 8л1бек жазган га жап Алтайдыц керемет табигатын аралап керем1Н)) - дейлн- М1Н. Кайдан гана бшей1н?.. Осыдан б1раз жыл бурын ^ыргызстанга бардык;. Дидаш сол елдеп елш)м!з Бейбн Исабаевпен емен-жарцын сейле- С1п жур)п берд1. Бейб)т те эбден ысылган саясаткер болуы- мен б1рге рухани дуние жайлы танымы мол дегдар жан екен. Буюл делегация екеу)Н)ч эчпм еане ден цойып, кеп маглумат алып, тыццадыц та отырдыц. Сол сапарда Гылым Акаде- миясында, Ш. Айтматов атындагы лл жэне эдебиет инсти- тутында жиындар етк13)п, к;ыргыз галымдармен кеч келем- де сухбаттасып, П!юрлесуд1ч сэл тусл. Дидаш бул жолы да агыл-тепл б<л1мдарлыгын танытып, оцымыстыларды тацдай ца^ызды. Жолмухан Тур1кпенулы деген профессор агам Дидаш шыгармашылыгын ете жогары багалайды: «Дидахмет Эш1м- хан цазац прозасыны^ 1р! екш). Мен студенттерге он шакты жазушыныи б1р-б1р энпмеан таратып, оцуга бер)п, кей1н цай- сысын унаттыцдар деп сураймын. Сонда бэр1 Дидахметт)^ эчпмес1н керемет деп б1рауыздан шулап цоя беред!. Эйткен! онда Б.Майлин сиякты халыц тш1, образы, ойы бар)) - деп Дидаш шыгармаларын талдап, талцылай женеледк Дидаш -гум ы р бойы журналисткамен айналысцан кемел журналист. Не жазса да бшш жазады, ой тастайды, улкен проблема кетеред). Устазымыз Тем1рбек Цожакеев жайлы сан турл! шэк1рт- тер1 талай макала, естел1ктер жазды. Б1рац еш^айсысыны^ кец1Л1не келмес1н, улы Мадетлц айт^анындай профессор Кожакеев бейнеан Эмлмханулындай эдем! де эсерл) берген ешюм жо^. Дидаш ете сез!мтал, жаны тым нэз)к, сулулы ^а 1икэр едк Эс)ресе ултжандылыгы, к;айраткерл1пн айтсацызшы. Б1рде Жумабай Тэж1баев деген сер1 )Н1м Суыкуебе тауы- ны^ эсем баурайында а^шач^ан ки)з уйлерд! лпп тастап, керемет улттыц на^ышта думан етюздк ^ыз куу, кекпар, ай тыс сиякты улттыц ойындарды тамашалаган Дидаш досым: «Эл1 улттыц цаймагы бузылмаган салт-дэстурд! бузбай бу- пнге жетк)3!п, керсетш журген ел-журтыца керемет ризамын.
Улттыц ил де. улттых; дэстур де, дш де М1не осында жатыри - деп кепке дей)н тацдай ^агып айтып журд!. Б)зд)ч елдеп турл) той-думан, сан турл! эдеби-мэдени шараларды^ барлыгына дерл1к достарым Дидаш пен Нур- дэулет А^ыш екеу!Н ^алдырмай б!рге ша^ырып, тамашала- тып журд1м. Кей-кейде Дидашты оны^ аргы-берпн! тугел ^опарып айтатын гажап эцпмелер!н сагынып ке^сес1не 1здеп бара- мын. Соцгы жылдары Дидаш курдасым телефонда да, жай кездескеымде д е асыгып сейлейт)н, асыгып журет!н эдет тапты. Бул б1р ез1 - «Турюстани сек1лд1 улкен газетпц бас редакторыныц орынбасары, эр1 «Алаш)) атты баспаныц ди ректоры, эр) «Ел-шеж1ре» цорынын президент!,., секшд) сан турл! б!рнеше жауапты ^ызметтерд) )^атар ат^арганнан ба екен деп ойлаймын. - Иэ, шаруаццы айт,-дейд! тетеанен. - Жэй, ди дары ^ ы керей!н деп келд!м Дидаш, - дейм!н мен. - Биыл жазда Ушк;оцырга шыгайых;, Асы жайлауын кер- сет, ^апшагайга б!рге барып демалайы^. Сонда жата-жаста- на эцг!мелесей!к, жарай ма! - дейд!. Суыктебе тауыныц басына шыгуга ат-адамдар эз)рлеп х;ой- ганымды, тек жайлау П1скенде шыгатынымызды айтамын. - Табигаттан артык; не бар. Бар сулулыщ, береке, хут сол табигатта тунып тур гой. Керелн кек!рек-кез керек. Суыктебе- ге д е барамыз, - дейд! Дидаш цурдасым. - Айтпа^шы биыл бэр!М)з алпыс беске толамыз, э. Одакта бэр!М)з ^осылып б!р эдем) кеш етюзсек кеЙ1н кузде, - дейд! ол жар^ылдай кул!п. Ол асыгыс-уапс к;алта телефонымен сейлеап, асыга сыртца беттед!. Бул соцгы керу1м екен. Дидаш, мен)и ем!р!мде се и орныц ерекше екен. Сен кет- кел! ем)рд!ц баянсыздыгын туанд)м. Сан согып талай-талай нэрсеге артынан ек!нет1Н1М13 )^алай? Барыс жылы дуниеге келген курдастарым биыл 70-ке толып жатыр. Сен алпыс беске аз кун гана жетпей кегпц. Мэ^плжке цош айтысты^. Мэцпл1к орны^ - ез!ц к!нд1к )^аны^ тамган ез!^н!ч аманатыц бойынша ер Алтайдан буйырды.
Соцыцца ел су й т о^итын шыгармаларыч цалды. Шынын айтсам, сен) арамыздан мэцп-баци кетт) дегенге сенбей журм1н, сене алмай журм1н кайран сырымыз да, жы- рымыз да ортак асыл досым!.. Дидаш енер уш1н туган енерге цуштар, гашык ед1. Б)рде Дидаш, Нурдэулет А^ыш жене Астанадагы курстас досым Бэдуан Имашевтарды кел)ншектер1мен уйге ша^ырдым. Т эй т Бейсенбеков деген эндерд! гармонмен де, домбыра- мен де керемет, табиги калпында айтатын энш) )Н)м казак- тыч халыц эндер1нен бастап неб)р эндерд) ой шырцады-ау дерс1ч! Сонда Дидаш б)рге косылып, эндерд1ц кыр-сырын эншш!пн байцатты. Тун) бойы косылып эн салган ^айран дэуренсал кундер-ай!.. Дидаштыц ацындыгы да бар ед1. Мен алпысца келгенде «Турюстан» газет!не былай деп басталатын куттых^ау жы- рын жариялады: Алпысца юм толмайды Нагашыбек, Дэл биыл ондайлардыч х;арасы кеп. Б1рац 613Д1 юм айтар курдасым-ау, К,ымбат тонды кундыздыц жагасы деп... Сепз кырлы енерпаз Жамали деген 1нюн ерт)п маган эке- л т «Кара жорга» атты республикалых; улттых; спорт ф едера- циясын курган ед<к. Иэ, кайоб)р1н гана айтайын, а^кейлек даланыц ачкылда- ган жел!ндей кайран досымныц... Мына гумыр атты ирш)- Л1пм1зд!ц тым келте, тым шолак екеын сез1нд)рщ, тус1нд)р1п кеткендейоц. Сен кеткел! муц торлап алды журепмд!. Бэр1- бэр1н б1рден айтып тауыса алмайтын ащы муц езепмд) ер- тейдк
ТУЛА БОЙЫ ТТНГАН КАЗЫНА Рэтбек «алпысца келд1м» деген- де алгашында сенбей д е ^алдым. Мен оны сонау бала, жап-жас кез1нен бтем1н гой. Б13Д1Цекшем!зд) басып келе жатцан ол жен1нде ай- _____________ тар эцпме кеп-а^, ете кеп цой. Эм1р-тарих. Эрк1мн)ц мащ^айына жазган гумыры - оныц тарихы, ез)н- Ж ^ В Я в Н Я Я Г Д1К шеж)рес1. Откен ем1р1ид1 ешуа^ кайталай алмайсьщ. Оны ^уана, му- иая, сагына еске аласыц. Мен1^ жасты^ шагым, буыр^ан- ган була кез1м ол кезде «Екп<нд1 ецбек» деп аталатын ау- данды^ газетт)ц редакциясында е т . К теи сайдыи тасындай таланттары тас жарган айма)-{дайлы, арк;ар кеудел) асыл ж)- пттер жиналган кез ед1 сол дэу1р. Кварталы ауылынан бупнде улкен цаламгер «Егемен К^аза^- стан» газет1Н1ц тшш1С) Талгат Суй1нбаев, одан кей1н Мэл1к де ген Ж1ПТТ1 жумыс^а алды^. Олар кел1С)мен Рэтбек Терл1кбаев деген ма^алалар тусе бастады, жазуы маржандай. хатта- рында айтар ойы бар бул Ж1ПТТ1 юм екен деп журд1к. Ол кезде мен редактордыц орынбасарымын. Рэтбект! Талгат арцылы ша^ырды^, мурты жаца тебЫдеп келе жат- х;ан уяц бозбала Кварталыда шуга комбинатында жумысшы болып )степ журген1н айтты. Дереу редакторымыз Эб1лгазы Тогызбаев^а К1рг)31п, жумыск;а цабылдаттырдьщ. Бул сонау 1979 жылы цацаган )^ыс кез1ед). М1не содан бер1 х;ырьи^ жыл бойы, Рэтбек Терлкбаев )^о- лынан ^аламы туспей кез1нде «Ектнд! ецбею> кей1н «Атаме- кен» атанган Жамбыл аудандык; газелнде сан турл! ^ызмет- тер атцарып, бупндер! бас редактор болып, цаламгерлерд)ц )^ара шаиырагын бас^арып отыр. Ол осынау дэу1р кез1ндеп журналист)к лабораториясына зер салып ^араса^: ол не жаз- са да туны^ ой, царапайым шеберл)пмен о^ырмандарын тэн- т) елп келед). Оныч ^аламынан туындаган журналистиканыи 302 -
сан турл! жанрында жазган шыгармалары цунарлылыгы- мен, етк1рл1пмен ерекшелен!п, оцшауланып, менмундалап оцырманын тартып турады. Рэтбек жаратылысынан ацын. Оныц кец кесш)п, сайын ем1р1нде шабыттана жырлайтын шыгармашылыгына таг- дыры тусаулы аттай кесе келденецдеп, т)ршш!к куйбец<нен - аса алмады: Эттец ш)рк!н, оны^ ацындыц таланты - тым жогары ед1, сыбызгыныц сырлы ун1ндей сез1мге улб1реп ора- ган елецдер! цандай! Эттеи илрюн, ол бурцыратып кеп жа- зуга к;олы тимед!, аз жазса да саз жазды. Сенбесец13 гажап жырларын оцып кер1ц!зш1. Кой сут1нен жасалган айрандай ултты^ дэмд1, далалыц сез!мд! сез!неаз! Рэтбек сан-сапалац шубырып бнпейлн тапсырма, т)рш!Л1к, жумыстарымен арпа- лысып жур)п ойындагы барын бере алмаса да, к;алт еткенде цара тунд! жарц етк1зер алмас найзагайдай жырларын жазып тастайды. М1не сол жырлары «Сумбше сулу жулдызымж, «Перне» атты ютаптарында, турл! топтама жинацтарда жа ры^ керд1. Ол нагыз толысцан кемел кез1не келген енд1п шац- та поэзия би)пне царай ерк1н кесш т, а^мацдай ареалы ацын- дыгымен дуй)м журтты дуршдет!П, тачдандыратын ацын болатындыгына кэмш сенем)н! Ол туган ел1Н)ц шеж1реш1а. Ол кеп оциды, зер д еа мыцты. Оцыганын кец1Л1не тоцып, кэдеане жарата бшелн б)Л1мдар. Осы Жамбыл ауданы жайлы, ондагы тулгалар туралы кеп- теген К1таптар цурастырды, ез< жазган б1р теб е ецбектер! цаншама! Суй)нбай бабамыздыц терт томдыгы, Умбетэл) Кэр1баевтыц уш томдыгы, Оспанхан Эубэюровтыц терт том дыгы, Э ам хан Косбасаров, Эл)мцул Жамбыловты^ жырла рын лрнектеп жинап, )ржтеп, сурыптап кнаптарын шыгарды. Бупнп замандас, цаламдастарына да цол ушын берщ кемек- тесш журед). Бупндер! ацсацал ацынымыз Эм1рбай Эм1рзак;овтыц жыр жинагын, Ж еч'с Эбуэлиевт1ц жазгандарыныч уст1нен царап, ютап еъп шыгарып беру), Карасай, Сураншы, Саурыцсекшд) кептеген атацты батырлар жайлы зерттеулер жазып, бурын беймэл1м болып келген тулгалар жайлы теб1рене зерттеу лер! цаншама! -*я 303
Ол туган жер)н зерттеп цана цоймай, эр1 тасы, эр булагы- на шей!н елж)рей суйген нагыз патриоты, сыр-цырын жете зерттеп, ацыз бен ацицатын ажыратып жазып журген улкен елкетанушы. Ауданныц цурылаганына 90 жыл толуына орай «Агала ордам цонган журт» атты улкен жинац дайындап шыгарды. Сол кнапты оцып царсацыз ел мен жер тарихын жаца цы- рынан танисыз. Рэтбеклч энциклопедиялыц тереч бш1М1не тач цаласыз. Тацбалы-тас, Суыцтебе сеюлд! тарихи атау- ларыныц шыгу теп жайлы тыч цунды деректер оцырманын тэнт! етед). Жалпы Казак; ел1 жайлы жан журепмен толгана- ды. 2010 жылы жарияланган «Каз турган Казацстаным» атты публицистикалыц жинагында ез1нше ой туй)п, ел1Н1ц еткеын таразылап, тэуелс)з болашагы жайлы теб1рене жазды. Ол ез1 кептеген тулгаларды зерттеп жазып жур1п, бупнде- р1ез1 де цайраткер тулгага айналды. Сайын, Орынтай, Ед)л, Кер1м, Кецес, Ахат, Есенцул марцум сияцты айтары бар, айба- ры бар ел агаларымын б1рге жур1п, талай-тапай алцалы топ, айтулы жиындарда ел, жер уш<н курескен азаматтыц б1р1. Осы орайда Рэтбеклц Есенцулмен титтэй!нен достыгы, шыгармашылыц царым-цатынасы, б!р-б1р1не деген сыйлас- тыгы жайлы ерекше айтуга болады. Есенцул б!р елеч жазса болды «Рэш оцысыншьо) деп Рэтбекке экеп, оцып, багасын алып жатушы ед). Кайран Есенцул ацын, сен бупн Т1р1 болга- нычда 65 жылдыгыцды тойлап жатушы ед1к цой! Иэ Рэтбеклц буюл ем1р1 кез алдымызда. К,аншайым атты улб!реген Ынтымацтыч цызына уйленген). Алмас пен Рэбига атты ул-цыз суйген!; кей!н улын уйленд)р!п, цызын турмысца берш, цауынша жарылып цуантып журген) ... бэр1-бэр1 ео - м)зде! Ец бацытты адам - отбасындагы бацытты адам. Бупн Цаншайым екеу! терт немере суй<п отырган ата-эже. Рэтбект)ц уй)не, не жумысына цашан барсач да алдында бума-бума цагаз, шуцшиып б)рдецкелерд1 жазып отырады. К,ашан сейлессеиде одан туган жер1М13 бен ел1М1з жайлы жаца дерек, тыц маглумат, цунды жэд1герлер бшю цаласыч. Шалцар б)Л)м)не, 1зден1мпаздыгына, адамгершшк парасат- тылыгына разы боласыц. Кемел жасца келген кенен ойлы шэк!рт1М)зге эрцашан би!ктен кер)не бер демектн.
ТУЛПАР М!Н!П, ТУ АЛГАН А та^ы атбеп, улттыц ат спортынныц ^Иарманы Орынтай Эм!ргалиев - 60 жаста Улы Абайдыц туганына 150 жылдык; тойына к;ызу дайындык; журщ жат^ан шац. То^саныншы жылдары ел ауыр халде, журщ- туру ^иындаган, букш шаруа ту- ралаган кезец. Алкалы тойга ша- ^ырулар кел1п, баск;а онда етелн бэйгеге бас^а еи<рлер команда- ларын са^адай сай дайындап апарып жат^анда Алматы облы- сынан баратын атбеп табылма- ды. Дегерестеп Нэркен Цалыбе- ков а^са^ал ага бастаган жылцы жупрт1п жургендер не 1сте- Р1Н б1лмей х;атты састы. Халы к; ^иналган кезде х;аЬарманын табады, бэр1 Орынтайга жиналып кел1п, не ютейм13 деп жер шу^ыланып отырып цалды. Орынтай ез)не тэн ежет те, алгыр м1нез!мен аудан эк1М1- не юрт, бар жагдайды тус1нд)р)п шыгады. Одан маган кел1п ашына бук1л ел намысын ^оргау керект1пн айтып берд). Мен д е р е у сол кездеп облы с эк1М1Н)и орынбасары Сер1к Умбетовке мэн-жайды тус)нд1рд1м. Сонымен тез арада облыстыц ултты^ ат спорты ф едера- циясын )^урып, оный терагасы С.Умбетов, орынбасары эр1 облыстыи бас бапкер) болып Орынтай Эм1ргалиевл сай- ладыц. Узынагашта Мэдениет уй1Н1и алдында ацсарбас епз сойып, а^са^алдардан бата алып, Орынтай команда жасац- тады. Алые жолга кел1к, жем-шеп бас^а да керекл нэрселерд! жинап, атбеплер мен шабандоздарды 1р)ктеп, жуйр)ктерд1 баптап, Семей ец1р1не алып кетл.
Улы Абайдыц бул тойы дурк1реп еттк Бул ата^ты тойда ат бэйгеанде Орынтай бас^арган Алматы облысыныц коман- дасы б1р1нш1 орынга ие болып, бэйгеге лплген тогыз маши- наныи ушеу1н утып алды. Келер жылы улы Жамбыл бабамыздыц 150 жылдыц ме- рейтойы кез1нде Орынтайдыц 1скер уйымдастырушылыгы- на, атбегшер арасында бедел-абыройыныц би1кт1пне тэнт< болды^. Кекбастау атшабарында 1500 ки<з уй т)пл)п, алты алаш тугел жиналып, б ук т )^ыргыз-)^аза^ сэйгул1ктер1н ук1леп алып келд). Орынтай той ^арсацында мынандай усыныс айтты: - ^азактыц улттьи^ ойыны - кекпар 613Д1И еи'рде кенже- леп, дамымай к;алды. Бул салада Жамбыл, Шымкент облыс- тары, оцтуслкте керемет кекпаршылар ^ауымы к;алыптасты. Осыган байланысты кекпаршылар сайысын арнайы белек етк131п, оган бер1лелн сыйак;ы мелшерн улгайтайьи^. Еюнш! накты байге, кекпар, улттыц ат спортынан жарыстар етюзу жен1нде ереже жасадым, соны б ек тп бер1Ц!здер, - деген Т1- лепне орай сол кездеп Алматы облысыныи эк1М) С.Умбетов, Жамбыл облысыныц эк1М1 А.Тшанов, спорт жуйеандеп аза- маттармен келюш, арнайы Ереже бектлд!. Кекпар жарысы е т ю з т т , бас бэйгеге автомашина игтд!. Б1р1нш1 орынды Жамбыл облысы, еюнш) орынды 613Д1Ц ел- д)ц кекпаршылары иеленд!. Содан бер1 кекпар саласы 613Д1И еи'РДе курт дамып, жа^сы жет!ст!ктерге жет<п келем13. Жамбыл ата тойынан кей1н Орынтай ес1М) ас^актап, алты Алаштыц ардактысына айналды. )^ай елкеде жиын-той, бэй- ге болса Орынтайсыз етпейин болды. Бэйгеге цосцан тулпа ры маидайы жарцырап, алдымен келд1, ез1 тереш), жаттыц- тырушы болып жарыстыц адал, таза, ережеге сай тэрлппен ету)н цадагалап, барлы^ уйымдастырушылы^ жумыстарды реттест)р1п журеин улкен спортшы, беделд! ^айраткерге айналды... Букт ел-журт жапырысып Орынтайды 1здейлн, а^ыл-кецес1н тыидайтын, ат спортыныи кешбасшыларыныц б)р), б1р1 гана ем ес б1регей тулгасы болды. Жанына ат спор- ты, тулпар д есе 1шкен асын ^оятын нагыз сайдыц тасындай 1ри<телген атбеплер мен фанатик шабандоздарды жинады.
Казац-цыргыз гана емес, бук1л элемн1ц тупк!р-тупюр1не ба- рып кер1п, кекей1не керепн туйд1. Иэ, теп жацсы жылцыдан - тулпар туады, теп жацсы ту- цымнан - суицар туады. «Текпден тект) туады, тектш1к ата жолын цуады» демекш! Орынтайдыц ата-бабалары ел 1Ш1Н- д е дэулетт) де сэулетл болган цасиетт) жандар. Сарыбай би- Д1И асында атацгы Майкет сэлем берген Тел1бай би атасы, ел-журтца )стеген ип 1С1мен шапагаты мол Эмре аталары да болыс болган. Ал, ез экес) Кыргызбай шэюрт тэрбиелеген устаз-педагог, ш еш еа Кул)мхан екеу! б ес бала тэрбиелеген улпл! отбасы. Енд1 цысцаша Эм1ргалиевт1и ем1рдерепн царасац, ол ту- тас енеге-гибратца толы. Эм1ргалиев Орынтай Кыргызбайулы 25 наурыз 1959 жылы Жанацурылыс ауылында дуниеге келген. Узынагаш ауылында В.Белинский атындагы орта мектепте оцыды. 1977 жылы Фергана эуе десанты шеб)нде эскери М1ндет)н атцарды. Алматы цаласындагы ауылшарашылыц институты- ныц механика факультета тэмамдаган. 1979-1994 жылдар аралыгында 1шю 1стер бел1М1нде цызмет )стед1. 1994 жылы улттьщ ат спорты федерациясыныц алгаш уйымдастырушы-курушылардыи б1р1 болды. Алматы облы- сы, Алматы цаласы филалдарын басцарды. Жамбыл Ж абаевтыи 150 жылдыгы, Карасай батыр Ап- тынайулы 400 жылдыгы, Райымбек батыр Хангелдулыныи 300 жылдыгы, Найманбай, Рысбек тагы басца батырлар- дыи Апдабергенов Нурмолданыи 90 жылдыгы, Эбшхан Кастеев, Д.^онаевтыц мерейтойларында жэне 1998 жылгы Астана цаласынын презентациясына, «ЭКСГ1 0 -2017» кер- мес1не арнайы Халыцаралыц ат спорты турлер1нен жарыс- тар етюзд). Президент кубогы жарысыныи цурылтайшысы, эр1 бас тереш1с! болып жур. Биыл бул жарыс Казацстанда 21-ш) рет етт). Сондай-ац, «Улы аламан)> элем чемпионатын уйымдастырушы жэне туцгыш хурылтайшысы. 2004 жылы Мэскеуде ТМД халыктарыныц цатысуымен «Ресей президенлыц жулдес!)) халыцаралыц (ушцыр) клас- сикалыц ат жарысына Франциядан алып келген Грантлет сэйгул!пн цосып, еюнш! жулдел! орынды иеленген. 307 6*^-
1998 жылы «Рахати асыл туцымды жылцы зауытына ди ректор болып тагайындалып, Ресей, Англия, Франциядан сэйгулектер экел)п, оны цазацы тэс1лде баптап, улкен ат жарыстарына цосып, толагай жетюлктерге цол жетюзд). Ма- мандарды шетелге тэж1рибе алмасуга ж)берд1. К,усайынов Е д т Чехияда, Тынышпаев Нурлан Францияда тэж)рибе жи- нацтады. Каз1рп та ида Кусайынов Ед1л кпассикалыц ат жа- рысыныч шабандозы, элемд!к чемпинаттардыи жец1мпазы. Тынышпаев Нурлан Америкада турады. Айторы, Айтумар, Бойтумар, Роза, Жулдызторы, Нар- дена, Алматы, Эльпасса, Пагром, Анис, Велта, Атос, Барс сынды тазацан сэйгул1ктер) кептеген чемпионаттардыч, улы аламандардыи, халыцаралыц бэйгелерди^ жец!мпаздары. 2011 жылдан кекпардан «Уш цоцыри командасын курды. Команда 6-7 жыл республика бойынша алдыцгы ушлктен кер)Н)п жур1п, ацыры жастар арасында Казахстан чемпионы атанды. Б. Момышулы айтцандай: «Тэрлпке багынган цул болмай- ды№демекш), эскерде, ем1рде цатал тэртшке тэрбиеленд!. Эскерде Фергана цаласындагы эуе десанты эскери бе- л)М1не туст1. Алдыман 6 ай ВДВ-ныц оцу-жаттыгуынан етп. 1978 жылы Ауганстанда апрель революциясы болды... 1979 жылы кектемде уйге цайтуга б)р ай цалганда Орынтай- ларды Ауганстанга Ж1бермек болды. Дабыл болып, рота командир) келт, жиналыс ашады. Ротаны Ауганстанга тас- тайтын болыпты. ше-шала цайта буйрык; келд!. Дембельдер Ауганга бармайтын болыпты. 1979 жылы желтоцсанда Кабул- га тасталган Орынтайлардыц полю тугел цыргын тауыпты. Эскерде б!рге болган кей!н, Ауган согысыныц ардагер- лер! болгандарды цурметпен еске алады. Совет Одагыныц батыры, бупнде генерал-полковник Востротин, цос Кызыл жулдыз орденд), генерал-майор Алиев жэне басцалармен эл) кунге дей)н араласып турады. Щиын-цыстау кезеиде ел Орынтайды )здейд). 1989 жылы Жамбыл ауданындагы дурбелец, дурдараздык; кез)нде аптал ж тттер Каныбек, Орынтай, Турысбек, Мей1рман басца да ж)- пттер ултараздык; ца^тыгыс болып кетпеу) уш!н нагыз елжан-
дылыц, ултжандылыц керсет!п, ерлжтер1мен ел еанде ^алды. Оларды ел «Б13Д1Целд)ц ж)пттер1№деп мактан тутады. Бупн М1не алпыс атты алты белеске кетер1лген Орынтай абыз адам, ацыз адам, нагыз адам рет)нде танылып отыр. Ол - жастарга улп-енеге керселп журген ацылман устаз. ^аншама жастарга багыт-багдар берд1, тэрбиелед! десец1зил. Атбегшер мен шабандоздар, ултты^ ат спорты те^ре- пнде жургендер 8 м1ргалиевлц ЭД1ЛД1П, тереш тд)п, уйым- дастыру цабшел, ат тани б1лелн бапкерл1п тагы баск;а сан к;ырлы азаматтыгына тэнл болып, тантала эцпмелеп, ал- гыс-рахметтерн жаудыруда. Бас^а да спорттыи турлер1нен жалындаган жастарды жа- нына тартып, к;амх;орлык; керсетл. Казак;станныц сепз дурюн чемпионы Бер1к Децгелбаев, Мадияр К,урамысов тагы бас^а балуан, спортшыларды тэрбиелеуде кеп ыцпал етт1. Есенцул Жа^ыпбеков, ЕрмекЖ уматаев, Ацан Эбдуэлиев, Эуелбек Ыс^а^ов тагы басца а^ын, енерпаздарга кеп кемек керсетл. Бупндер! Орынтай к^зак; ел1нде улттык; ат спортын дамы- туда, жыл^ы асылдандыруда орасан зор жумыстар ат^аруда. Орынтай Англиядан алты бас асыл ту^ымды жылк;ы алып, Алматыга самолетпен экелд!. Агылшын жыл^ыларын араб жылцыларымен будандастырып, к;азах; жер1нде нагыз бэйге аттары -тулпарлар ту^ымын еарю шыгаруга куш сал- ды. Франциядан Сопрофина атты жыл^ы экелд!. Орынтай Ресейден алып келген, атын Алматы деп цой- ган жыл^ы 2010 жылы Президентпн кубогын утып алды. Сол жылы Турюстанныц 1500 жылдыгында, Щ Аманжоловтыц 100 жылдыгы бэйпан утты. Бул тулпар 12 жулде алды. 1998 жылы Кавказга барды, 130 жылдыц тарихы бар Пятигорск цаласындагы заводтан жыл^ылар алып к;айтты. Сол жакта заводтан 2 айгыр, Польшанын Негасими деген айгырыныи ^улынын алды, Россияныц Прибой линиясынан Протон деген жирен айгыр, 10 бие алып келдк Еюнил сапар- да агылшын биелер1н алып ^айтты. Кыргызстан, Озбекстан атбеплер1мен д е етене араласа- Ды. Эз1 жа^сыны^-достары кеп. Оныч атбеп, жылцы баптап
журген дос-жарандары ете кеп, бэр) оны цад<р тутып, мэрте- беан кетеред). Ел1 уш1н туган Орынтайды жуырда Елбасымыздыи кубоп уш)н етк)31лген бэйгеде кердчм. Сап тузеген букш атбеп - шабандоздар командалары раздай Т13Ш1П, сап тузеген топтыч алдында тулпар М1нген осы жарысты^ уйымдастырушысы, бас тереил - Орынтай Эм1ргалиев Казац Ел1Н1ц кек Туын бшкке кетерш баягыныц туменбасы - цолбасшысындай алдында белек келе жатты. Ол бупн нагыз кемел1не келген, шычдалган, Курмет ор- денд1, жеке ез1не музей ашатындай кептеген марапаттарды^ иес1 болган, мандай тер1мен осындай би1кке кетершген тулга ел1 талай-талай жет)ст1ктерге жете берепн н е кэм1л сенем)з. Тау тулгалы, би1к максатты ел1М дегенде еьфеген, жур- тым дегенде жупнген асыл туган азамат Орынтайдай пер- зент берген ата-анасына, ел-журтына, байтах; цазацца айтар алгысымыз шекоз.
ТАУГА ТАРТЫП ТУГАН УЛ Елд<ч бэр) оный атын ата- май Топантай дейд). Баягы- да, - баягы болып барады будан 30-40 жыл бурын Узын- агаштагы стадион кунде доп )^уып жургендерден босамай- тын. Эйтеу1р сол жылдары футболдан ауыл-ауыл ара- сында жи!-жи1 жарыс етелн. Еч соцында Узынагаш пен Царацыстак; командасы к;ала- ды. Узынагаштыкуар кунде жаттыгып журген физкульту ра ПЭН1Н1Ц мугал1мдер! футболшылар да, ^ара^ыстакуыктар эр турл! жумыс 1стейт!н Ж1пттер. Ж)пт болганда да бэр1 сай- дыц тасындай [рнр!, эр^айсысы б<р тебе. Ел шу-шу айцайга басады: - Щалкен, К^алкен! -Топантай, Топантай! Булардыц ойынына да ел ^ырылып келедк К^арак;ыстак;- ты^тар жецсе - стадионный жартысы б1рге кеш1п, тойлап, Узынагаш шайханасында шал^ып отырады. Ал, егер жец'Л1п ^алса, ойын сочы цып-цызыл тебелеске айналады. Шеттер1нен тентек, сотк;ар, таудай 1р1 ^ара^ыстактыч Ж1- пттер!нен елд1ч бэр! ыгып журед!. Олар асханага юрсе де, автостанцияга барса да бэр1 зытып жогалады. Жан терлер! шыгып, мэйюлер1Н1ц алды-арты царауытып, шыл^ылдап к;ара су басып турса да жечген сэтте мэре-сэ- ре болып цуангандарын айтпа. Топантай домаланып ^арны шыгып, толысып кетсе де мундага дей1н доп теуш, футбол ойнауын ^оймады.
Алматыда тойдан кейт маган Марат Топантай - «Ага меш уйге жетюзт салыцызшьо) - дед). Куз. Мамыражай рахат тун. «Горный гигант» маужыраган тун цушагында. Уйдеп уш цызы да уйыкгамапты, жупрт жур1п тун болга- нымен шэй дайындады. - Меыц жазушы агам кунде келе бермейд). К,ане, цызда- рым, патрондарымды экел1цдер. Мен салют атамын! - деме- а бар ма. ^олында кезге тусе бермейин ец цымбат бесатар. Щызы б1р цорап патрон экеп берд). Элп бесатарды оцтады да, терезен! аймара ашып тастап оц б)ткенше б ес мэрте тун тыныштыгын бузып атцаны-ай. Уй 1Ш1 тупнденш кетт). Кер- шшерд!ц иттер) шэушдеп, ур1п, у-шу. Кыздары да, кел1нше- п д е эбден ет1 уйренген, былц етпейд). Уйд)ц 1Ш1 кек тут1н, бес оцты гумп<лдет)п, тун тыныштыгын бузганында ешюмн!^ шаруасы жоц сеюлд!. Кершшер) д е ундемейд!. Щызыц керш, бесатардыц оцтарын царасам, жэй оц емес, нагыз эскери оц. - Ал, ага С1зге хауызымды керсетей!н, - деп бацца алып шыцты. К1ребер1с цацпасыныи уст1не бассейн жасап цойып- ты. Айлы тунде жарцырап жатыр. Марат 1Н1М шеилнд! де кумп ет!п сучпп кетт). - Жып-жылы рахат, ага. Мына ауыл тауда орналасцан, кунд13 кунге жацын. Ал, мына бассейнн1ц суы тун) бойы жып- жылы болып турады, - дейд! Марат рахаттана. Тун жарымы болып, ай Алатаудан асып жыгылып кер1н- бей кеткенше Марат бауырым сыбагамды жепзт, шэЙ1н 1Ш- К131П, эрец-эрец Ж1берд1-ау... Алматыныц цац ортасынан уш цабатты цатырып уй са- лыпты. Марат ез1 таныстырып керсепп жур. Ец астында сау- на-моншасы, ваннасы, еюнш! цабатта цонацуй, уш1нш1 цабат цазацша децгелек стол цойылып, керпе-жастыц тесеген ме- кенжай...
- Бупн !Н)м кел)н туар1п жатыр. А^Т1леу айтып, бата бер- сец1здер, эр1 мына жача тургызган шацырагымныц алгаш- к;ы к;онагы азс1здер, - деп, еа к алдындагы аулада жайылган кеч-мол дастарханына ша^ырды. Кел1н туаргенде тшекп кинода )^ыз Ж1бек пен Телегенд) сомдаган, ата^ты эрт1стер Меруерт Этекешова мен Куман Тастанбеков цыз-жмтгп ^олтыктап алып юрпзш, кел1нге шлд)- р<п ел-журтк;а сэлем жасатты. - Бул семьямен жацсы араласамын, жекжаттарым гой, - дейд! Марат. Б1р кезде эн шыр^алды... Эн болганда цандай, юм айтты дей с13 гой. ^аза^ эстрадасыныч жулдызы, гажап энш1 Роза Рымбаева б1р эннен кей1н б1реу)н шыр^аганда буюл керш1- лер кел<п, анталап цол согып турды. - Мен Маратпен араласып, сыйласып турамын. Кел1н )^ут- ты болсын! Бул эндер тойга шашуым, сыйым деп б 1Л1Ц13дер, - дед1 Цазацстанныц халы^ эрт1С! Роза Рымбаева агынан жа- рылып. Кунде )^олга тусе бермейт)н мынандай енерд)ч би1к тулгалармен аралас-^уралас журет1Н гаишник Марат^а цат- ты разы болдым. «Топантайдыч тойы болады, ер жасы елуге келштЬ) - деп алыс-жакын б1р-ею ай бурын хабарласып жатты. К,арак;ыста^ ауылындагы кафеге к;аракурым ел симай кет- 11. Ортада жуз!нен кулю кетпей нур-нур жайнап Марат жур. Эрцашан ел-журт той-томала^тыч салмагын оган юмдер х;атыск;анына ^арап багалайды. Кер1м екеум!ЗД1 тойдыц те- Р1не экеп отыргызды. ^арасак; б)збен б1рге Асанэл) Эчлмов отыр. Марат 613Д1 «Жан агам, жан бауырыми деп танысты- рып жатыр. «СССР-Д1И халы^ эр л а , данчты Асанэл) Эш1мов агамызга сез берем)з» дегенде енерд! ^урметтеген халы^ емесп)з бе бер1 лктурып, залды жацгырта ^ол шапалак^тады. - Марат 1Н1МД1 тонныц 1шю бауындай жа^ын керем1н, сый- лаймын. Эз1 613Д1 )здеп журед!, юш1'пейт, агалап турады. Мун- дай азаматтар ете сирек, адамгершшш алдында мен басым- ды ием!н, - дед! Асекец буюл ел алдында Маратты ^ушактап!
Сезд) атацты куйш1, сазгер Секен Турысбеков алганда ол былай дед<: - Марат екеум13 жан доспыз, ерекше сыйласпыз. Мундай жомарт, жаны таза, ац кец1л пер)ште адам б<реу-ац шыгар. Маган осы ауылдыц шетшен жер сыйлады. Екеум)з фазенда тургыздыц. Мундай гажап адамга арнап «Ац жауын» оркестр! тутас кел1п отыр. Енд1 тойга арнаган енер)М13Д1тамашала- цыздар, - дед1 де, букш оркестр дурюрей куй шертт!. Алатау бауыры куйлерге белен1п, шаттыцца оранып турды. Мен1ч кез алдымда Марат Топантай тулгасы би<ктеп бара жатты. - С)з б1зд)ч тауларды аралап керд)ч)з ба? - Жога. - Мен аздерд! тауга шацырамын. Мына Карацыстац езен1н)ц бойында ф азенда аштым. Суй1нбай атам туган, турган, керемет жырларын шыгарган тауларын аралатып керсетей1н - дегенде цатты цуандым. Осы жасца келгенше шынында да Царацыстактан жогары шыгып кермептн. Жаздыц нагыз кемел!не келт, пюкен шагы. Ауыл )ргеан- де гул1н жарып, белуардан келген шепке шалгы туап, цыр- ца-цырцада шалгы кетерген журт. Б1здерд1 К,аракетермеде тосып алган Маратым тарихты бастап кетт). - Мына Карацыстац ауылы - цасиетт) ауыл. Уш мыц жыл бурын осы ауылдыц жогары жагында цала болыпты. Бул ауылда Суй1нбай ата, Эбд)гали Сариев, Ом1рзац Каргабаев- тай ацсацалдар, Оспанхан Эубэюров, Сейдахмет Бердцулов, Жэн1бек Карбозин, Мухаметжан Етекбаевтай жазушылар туып-ескен киел! жер. Карацыстац езен1н1ц жагасындагы ауылдыц жогаргы жа- гындагы жотада атакуы Суй1нбай ацынныц кесенео алыстан менмундалап кер1нед1. Марат бэр)М13д) осы жерге алып кел)п, буюл цазац-цыргыз арасында алдына жан салмаган, айтыстыи асцар бшпне ке- тершген, жауЬар жырлары урпактан-урпацца улп болып келе жатцан Суй1нбай ацын туралы айта кел)п, б е й т басына цу- 314 е***
ран оцытты. Эдем) бой кетерген бэйтерек-талдардыц келец- кеане дастархан жайып, майы жупрген бал ^ымыз усынды. Дастарханына ^азы-^арта, )^уртчр)мш<к ^ойып, самалы жел- П1ген шеб1 бур^ыраган тауга царап ^ойып, Марат ^алтасынан Суй)нбай ата сурелн алып керсетт). - Цалтама Суй)нбай атамныц сурет!н бойтумардай салып журем1н, - дей, кел1п ата^ты а^ынныц 2-3 шума^ елеч<н ай тып ж)берд1. - Хан Тезек теренщ алдында да бас имей цасцайып ^арсы турып елеч айтцан, ^анша )^а!1арланса да 1ркш1п, цорыцпай жы- рымен к;арсы шы^ан, табындырып, тацх;алдырган Суй1нбай атамыз нагыз ацындардыц )^а)1арманы, ^айтпас батыр, на гыз ер ем ес пе! - деп, Мэкец б)раз сыр мен жырды агытты. - ^ашанда сапарга шыгар болсам сапар алдында Суй1нбай бабамныц кесенеане кел)п, иуран о^ытып барып жолга шыга- мын, - деген Мараттыц эцпмес1не керемет разы болдым. - Баратын жер1М13 алыста ма? деп сурасац... - Анау иекпц астында, - деп, ^олын тау жацца ^арай шо- шайтып, керсетт цойды. Тау езен1н1ц агыны тым ^атты. Кеб1- п аспанга шашылып, еткел бермей эуреге тус1ред1. Бэр1М13- Д1Ч м1нген)м)з вездеход джип Жамали, фурман сеюлд! бурын тау жолымен ж урт кермегендер тыгылып, судан ете алмай эуре-сарсацга туссе Марат ез) ^айта бурылып келт, лркеп алып, зу елп к;ырк;ага шыгарып тастайды. Иект1ч астында деген! эншей1н екен, машина кабинасы кемерленген долы езеннен тогыз рет ары-бер1 етлк. Кузар тастар шодырайган к;ылта тау жолы буралаидап, езенд) ер- леп келем!з, ерлеп келем)з. Эйтеу)р елд1м-талдым дегенде жетпк к;ой, Мараттыц тау- дагы мекенжайына. Марат осында мыцгыртып жылцы ес)- ред1, ал теменп бурынгы пионер лагер1нде сиырлар сауып, кун<не б1р молоковоз сут етюзед) екен. Осы кунге дей1н тамылжыган тацгажайып бул тауды кер- мепп!з-ау... Туган жер - ^андай гажап! Асцацгаган таулар, аргы жагы к;икуласып кунде кекпар тартысатын, кунде тойлап жу- релн к;ыргыз бауырлар... Тау етеп ыргын шептен кер1нбейд1. - Баягы колхоз, совхоз малы жох;, аттылы адам адасатын шеп тым к;алыц. Табигат та демалып жатыр. ^арачыздар-
шы, - деп Марат алдымен бар1М13Д1таудыц т а бурцыраган цымызымен сусындатты. !ле-шала ш еш еа мен кел1ншеп кец-мол дастарханга ша- цырып, арн е экелдк Б)реулер муны «цозыкуырдак;» дейд!, ал 6)3 жацта «арне» деп атайды. Бэр1м1зге ат ерттет1п цойыпты, ез1 мыц цойды бастаган серкедей цазацы цалпац ки)п алып, циялап тауга, бикке бет- тед). Бэр1М1з д е оныц соцынан ерд)к. Жалгызаяц тайганац жол, агаш-агаштыи арасымен, ция-жоталардыи усимен ерге тартып барады. Кептен атца М1нбеген цалалыцтардыц кей- б1р1 аттан туап, жаяулап кет<п барады. Намысца тырысып эйтеу1р таудычуш ар басына шыцтыц-ау. Бул жерден тец1рек тугел алацандагыдай кер)нед1 екен. Марат тец1ректеп шыц- таулардыч бэр1н керсепп, аттарын этап таныстырып шыц- ты. Торсыцца цуйып цымыз ала шыгыпты. Ем131ктете цуйып усынып жатыр. Дастарцан жайып: - Мына цуртчр1мш1к, сары май бэр) ез!м1зд1К1. Мына кембе нанды да осында П1арем)з. М)не эл1 ыстыц табы басылмап- ты, - деп, дэмге шацырды. - Бурын цыргыз агайындар барымталап осы ец1рден жылцы урлап, маза бермейд! екен. Мен ез)м 1Н)мд) ерт)п, олардыц ец 1р1 барымташысымен сейлесим. «Егер б)зден б)р цулын жогалса, б1р уЙ1р жылцыц жоц болады. Мен осы шекарага кеш т кел1п жатырмын. Тескейде малы, тесекте басы цосылган бауырлармыз. Уэде-уэде!» - деп, ед1м содан бер) урлыц-цорлыц токтады, - дейдк Туган жерд1ч тамыршысындай еомд1к элем1, жан-жануар, ац-кустар жайлы, олардыц аталуы, таралуы туралы ацыз- дай гып айтып беред!. Б1зге бер1 цызыц, бэр1 тацсыц. Кайтарда Марат пен 1нюнен басцамыз таудан жаяу цайт- тыц. Табац-табац ет тартылды. Ацсацалдар ац батасын берд). Марат ел агалары, екеан)ч замандастарын келген мейман- ныч бэр1не шапан кипзд!. - Ал, Марат бул не мереке той, не жиын? - деп, цайтарда ацсацалдар Бекболат Турысжанов, 8л1мбай Берд1цулов ага- лар жен сурады.
- Эз агалар С1здерге дастархан жайып, демалдырайын деген таза ойым ед1 бул. С1здер аман болыцыздаршы, - деп Суйнбайдан жэне Му^агалидан б1р-б)р шумах; елец айтты. Б13 цайтар кезде кун ас^актаган таулардан асып, ымырт уй1р1ле бастаган ша^ едк Марат бэр1М!ЗД1 ^айта ^ара^ыста^- ца деЙ1Н шыгарып салды. Б1здер кепке дей1н Мараттыц мэртт1пн, оныц туган жерге деген шекоз гашы^тыгын, б тп р таныгыштыгы, ержурекпл!- пн ацыз гып айтып журд1к. Бауыржан Момышулы атамыз мундай жандар туралы былай деген екен: «Ерлж - елд1ц цасиел, журект1л<к - Ж1птт)ц ^асиет). Батырлыц та М1нез сек1лд) ескен орта, керген тэр- биеге байланысты цалыптасады». - Букт ел-журтымыз Сураншы, Саурыц батырларга ес- кертк1ш орнату, кнап жазу, зерттеумен айналысуды бас- тады. Осыган байланысты ага оздерд! Сураншы, Саурыц шай^ас^ан тарихи жерлермен таныстырайын. Соган С)збен а^ылдас^алы келд1м, - деп, Марат жумысца ертелеп 1здеп келщл. «Сураншы, Сауры^ батырлар )3)менж атты гылыми-та- нымдых; экспедиция уйымдастырып, К,ыргызстанга, Эзбекс- танга, Оцтуст1к Казахстан облысына сапарлап барып келген болатынбыз. Мунысы Т1ПТ1 керемет болды. Уэделескен кун1 жолга шык^гых;. Жамбыл ауданыныц эк)М) Жандарбек Далабаев нар ж)пт ^ой.: - ^ыргызга, Шымкентке бара алмай ^алып ед1м, енд) бул ип !сте б1рге боламын, - деп б1рге шы^ты. Э з1 1р1Ж1птт)ц, 1С) д е 1р1болады гой. - Сураншы да Саурыц та ел1 мен жер1уш1н жау ^олынан мерт болды. Солардыц аруагына арнап арнайы байлаган ту бие соямын, - деп Марат Топантай бата сурап, цуран оцытты. Бул жолы к тец сайдыц тасындай ер м)нез, биж тулга- лы мар^ас^а елге белпл! азаматтар жиналды. Кер1м, Ерк1н, Рэтбек, батырлардыц урпагы - Талгат Асырар^улов жэне басца танымал азаматтар таудан-тау асып, жыныс-цорыс 317
болып кеткен сай-саланы, батыр аталарымыз шайцасцан тарихи жерлерд) араладыц. Басына царасац берюц тусет1н шыц-куздарды керселп: - Анау би)к шыцныц басында бурют уясы бар, сонда ба- лапанын еаред). Б1реулер балапанын аламыз деп кел)пи, жо- латпай цойдым. Алатаудыц керк! - бурют емес пе?! - деп ай тып жатцанда, кек жуз1не кереге цанатын жайып, бурют ушып шыцты. Б1здер сыртылдатып суретке тус<р)п жатырмыз. - Енд! с!здерге б1р цасиетт) жерд) керсетем1н, - деп езу) кетрш1п агып жатцан езенн1ц жагасын ала ерлеген жолга алып келд1. - Анау жерде адамдардыц суйеп шашылып жатыр екен. Онда экем т)р1, сол кюн) ерт)п экеп керсет1п ед)м: «Ашар- шылыцта осы езен бойымен цара халы к; цыргызга жосылды, жеткен! жетт!, жетпеген) эл-д1рмэн1 цурып, осы жол бойында кемшмей цалды ем ес пе, цайран е с т азаматтар», - деп экем анау цырцага мурде цаздырып, куран оцытып, цайта кемд1рд1. Осы езен бойымен жургенде, ацсецке болып ашылып цалган ашаршылыц цурбандарынын суйектер1Н керсем, дереу жи- нап алып, сонда апарып кемем)н. Анау цырца - ашаршылыц курбандарыныц бейгггер). Кел1Ц!здер цуран оцытайыц, - деп, Э сет молдага куран оцытты. - Б13Д14 мамыражай ел 1М13, берекел! жер1М)Зге кез тжкен жаулар кеп болды. Цоцан да, цыргыз да, орыс та кез1н алар- тып цолдарынан келсе шауып алып, улдарымызды - цул, цыздарымызды - куц етк!с) келд1. Намыс буган ер-азамат цолдарына цару алып, жауларына бер1спед1. Жаужурек ба- тырлардыц кеп шыццаны М1не содан, - деп Марат Сураншы, Саурыц батырлардыц кеп ел бше бермейт1н ерл1ктер) жай лы эцпмелеп кетт). Тацертецпл1к сойылган ту биеыц нэн ек) цазанга асцан ет1н жеп, эцпме-дукен цурган азаматтар ду-ду еип, тунн1ц б1р уагында гана ай жарыгымен ауылга оралды. Туган елд1ц тарихы, шеж1рес1 айта берсец таусыла ма? Атацты ацын Эл1шер Науаи цалай тауып айтцан: Эз хап/(ь/нь/^ /(амь/н жеп, / ( а ф а т %ылмас мс/н/, ^тама^ь/з адам деп, 7урса да у/(сап м/с/н/, - дептк
Ал, Жамбыл атам былай дейд1: Л/ешен к/с/ - сез б аста р , ^дал к/с/ - ел б аста р . Даналар сез/ - мэ^а/л/к. Марат Топантай дегенде оныц осындай би!к тулгасы кез алдыма келед!. - С1здерд1ц екшелер1Ц13Д1басып 613 д е алпысца келт )^а- лыппыз, - дейд! Марат )Н!Мез1не тэн мей1р1мд1 жымиып )^ана. Эз)л ^алжыцга бай, отырган жер1н кулюге кем)п, дуыл- датып, дуршет1п журелн, керген-бшген! кеп Марат та М1не алпысца кел)пт1. Эз куилне сенген жан гана мацсатына жете алады. Жалындап жанбаган адам быцсып сенед). Ал, Марат болса ылги шаршы топтыц ортасында гул-гул жайнап журе- Д1. Тец)репнде ылги енерпаздар, ацын-жазушылар. Б1рде тур1 цашып юр)п келд) де: - Ага, Есенкул, Ермек, А^ан ушеу! жол апатына ушырап, ауруханада жатыр. Кез бар, сез бар. Олар - б)зд)ц жулдыз- дар гой. Аман болсын, Т1л-кез осымен кетс!н! - деп, енлпп, меш)тке барып, цуран о^ыт^анын, сада^а берген1н айтты. Олардыц елецдер1н жат^а согады. Есенкул Жацыпбеков к;айтыс болганда жербауырлап к;атты цайгырганныц б1р1 осы Топантай. Кез1нде белпл! энш), термеш! А^ан Эбдуэлиевке, оныц жастыц шагында, студент кез!нде кеп кемек керселп, цамцорлыц жасап журдк Б)рде Мараттыц жумыс орынына 1здеп бардым. Марат- тыц кабинет) алдында сыцысцан кезек, бэр1 д е цужат алуы керек. Терезеден мен1 кере салып, жупр1п шы^ты да: - Ал, Астанадан комиссия - генерал агам келтл, - деп б1рден мен1 К1рг)31п алды. - Кун<не мыц адам кег п, мыц адам кетед!. Б1реу1Н1ц ке- Ц1Л)н к;алдырып дурыс ^абылдамасац - басыц бэлеге к;ала- ды. Олардыц зацды цужаты мен автокел)п мен техникасын
дурыс-бурыстыгын айтып туан д1рсец, бэр1 разы болады. Эр адам б1р-б1р тулга. [Мне, отыз жыл гаишник болып 1степ ж урт б1рде-б1р жаманатца 1Л1кпед1м. Халыцпен жумыс 1стей б1лу - енер, - деп Марат ез жумысы жайлы актарылды. - Кой, сеыц цат-цабат жумысыца кедерп болмайын, - деп мен де кетуге асыцтым. Марат М1не алпысца осындай игшжл 1ам ен , керкем М1- нез1мен, тец1репне меЙ1р1м-шуац шашып журелн к1С)Л1Г)мен эдем! д е эсерл! кел1п отыр. Каз1рде жекеменш1к малшаруашылыгымен айналысады. Экес) Жолдасцул (Топантай), шешес! Шайымхан уш ул, уш цыз еарген. Марат Топантайулы кел1ншеп К,аншайым Зияданцызы екеу! уш цыз тэрбиелеп, е а р т отыр. Мелд1р царжы саласыныц маманы. Айерке Т.Жургенов атындагы енер академиясын биыл тамамдаган, режиссер. Айсана Курмангазы атындагы консерваториясын б т р 1П, цаз1р музы ка ПЭН1Н1Ц мугал1м1. 30 жылдай )шк1 ютер саласында цызмет еткен Мараттыч сыныптастары Амантай Курецбеков, Марат Сулейменовтер елге белпл! танымал жандар. Буюл ем!р1н кектей шолып еткенде ол те^репне лайыцты достар мен туыстар жинаганын керем13. Кайрат цылар мез- плде, Ж/к к е т е р е р нарбай бол. Д/(ы/7 а й т а р мезз/лде, Мь/^ жасаган шалдай бол, - деп, Бауыржан Момышулы айтцандай нартулга, асыл азамат Марат Топантайга абыз ак,- сацал болып, Жамбыл атамыздыц жасына жетюн демектн. Марат, биыл ацызы мол, асцак; Суыцтебен!^ сецпр-сецпр шьи-щарына шыгып, ациыц Алатауымызды тагы б 1р аралап, ел-жер жайлы теб 1рене эчг1мелесей!кш1. Туган жерд1ц тылсым табигатын, гажап сулулыгын сенен артыц ешюм бшмес ар е!? 320
КОМЕШНЕ ЭЛЕЦ - Ж Ы Р УЯ САЛГАН Тей)п Бейсенбеков туралы Бул энш)н) ел ерек- ше жа^сы керед!, ейт- кен1 онда тума талант, гажап дауы с бар. Энш), жыршы, термеш! Тей)п Шэр)пулы Бейсембеков 1963 жылы 13 сэу1рде Алматы облысы, Уйгыр ауданы, ^ыргызсай (бу- рынгы Подгорный) ауы- лында дуниеге келген. Оныц балалык, шагы осы жерде етт). Тей1п жаста- йынан енерге жацын болды, уй1нде домбыра тартып, эн са- латын. Оган эншшк енер экес1нен дарыган. Экеане ел1ктеп алты жасынан бастап домбыра тарта бастайды. Экеа Шэр)п 1998 жылы дуниеден еткен. Ол юс! енерл! адам болган. Эр1 энш1, эр1 куйш! болган. «Кец1л сазы» атты куй1 кез1нде к;аза^ радиосыныц алтын цорына жазылып алынган. Ал ш еш еа Бигайша терт ул, б ес цызды туып тэрбиелеп ес1рген арда^- ты ана, буюл ауылдыц ^урмет тутар адамы. Тей1п ауылда онжылды^ты бтр<п, к;олына кэмелетт)к аттестат алысымен эскер ^атарында болады. Ек) жыл Отан алдындагы азамат- тык; борышын атцарып келген соц, журепне арман болып уя- лаган енерге деген махаббат оны Цаскелец мэдени-агарту училище&не жол тартцызады. Содан ол осы училищеы 1985 жылы «Халы^ оркестр! бел1М1Н)ц жетекш) маманы» бел 1М1 бойынша б т р т шыгып, Талгар ауданыныц мэдениет бел)- М1не жолдама алады. Бойында мол ж)гер-цайраты бар жас ж!пт ауданда «Алатау» атты халы к; ансамбл)н уйымдасты- руга атсалысып, тез кезге тусед), ел аузына 1Л1нед1, алгыс^а беленед!. Бул ансамблд! маркум Му^анбек Бер1баев жетек- Ш1Л1К еткен.
Эйтсе де, ол буган цанагаттанбай б1р жылдан соц 1987 жы лы Шымкент цаласындагы Эл-Фараби атындагы педагогика- лык; мэдениет институтына тусед). Институтты ойдагыдай бь лрген, Тей1п 1991 жылы Каскелец цаласына жолдама алады. Студентт)к шацтыц естен кетпес ез цызыгы бар. ТеЙ1пт1ц бойындагы талантыныц цыр-сыры осы студент шацтарын- да ке^рек ашылады. Уйымдастыру цабшел ез алдына, ол мунда эн айтуга, э а р е с е халыц эндер1н нацышына келт1ре орындауга теселе бастайды, тынысы кец1п, дауысы ашыла тусед!. Институт цабыргасында оцып жур)п 1зден1мпаздык; танытады. Жогары оку орныныц жанынан «Казына» атты этнографиялыц-фолькпорлыц ансамбль уйымдастыруга белсене цатысады. Облыс, республика шецбер1нде еткен байцауларда енерд! ту гып устап журген дуалы ауыздардыц назарына 1Л)гед). Мысалы, Волгоградта еткен б)р байцаудан лауреат атанып цайтады. Сондай-ац, ол 1991 жылы Туркияда еткен Азия халыктары достастыгыныц Кожа Насредин атын дагы фестивал1нен де дипломант болып оралады. «Жузден жуйр!К, мыцнан тулпар» дегендей б 1рнеше таланттардыц )Ш)нен суырылып шыгып, дипломант атану эрине оцай емес. ТеЙ1п бул сапарга цатты дайындалады, жалыцпай жаттыгып, цайта-цайта эн айтып, алдын-ала машыктанды. Шыгарма- шылыц 1зден!с ацыры жем1ан берд1. ТеЙ1П Бейсембеков 1991 жылдан бастап Каскелец мэде ниет колледж1нде «Халыц аспаптар оркестр1Н)ц жетекш1С1» бел)М)нде музыка пэндернен оцытушылыц цызмет атца- рады. Оныц оцытудагы эд1стемел)к мэселес! студенттер бойына музыка арцылы этномэдени сананы цалыптасты- ру. Оцытушы рет1нде «Эн-терме», «Дирижерлеу» пэндерь Н1ц эдютемеон ете жацсы мецгерген маман. Студенттерд!^ дауы с куш1н, тыныс алу эдю1н дурыс мецгерту мацсатында ез жумысында сабацтардыц эр-турл) эд1с-тэс1лдер1н жан- жацты пайдаланады. Студенттерд1ц шыгармашылык; дамуы- на )зден)спен царайды. Этномэдени сананы цалыптастыру фольклорлыц жанрмен тыгыз байланысты болгандыцтан фольклор аспаптарын жинацтап жэне естшмеген халыц эндер)мен ез репертуарын байытып, студенттерге талмай, ер!нбей уйретед!. Оцытушылыц цызметпен цоса, шыгарма-
шылыц цызметпен айналысады. Кэс1би тенорльи^ дауысы- мен классикалых; жэне халы^ шыгармаларын орындайды. Б1рнеше рет ^арасай ауданында, облыс келем)нде шыгар- машыльж концерттерге ^атысып ез енер)н керсетт!, ез1Н1ц жеке шыгармашылых; концерт1н К^аскелец цаласында етк1зд1. «Аяулы сез1м» атты жеке орындауындагы унтаспасы жары^ керд1. Жыл сайын аудандых; мэдени шараларга цатысып, аудан эк<мш<л1п тарапынан ^урмет грамоталарымен, алгыс хаттармен марапатталып отырды. 2007 жэне 2008 жылда- ры Алматы облыстьщ мамандар кэс1б)н дамыту институты- ныц ^урмет грамотасымен марапатталды, 2008 жылы Жам был атындагы Халыцаралыц сыйлы^тыц лауреаты атанды, Тэуелазд!клц 20 жылдыгына орай, !1!-ш1дэрежел! медаль- мен марапатталды. 2004 жылы маусым айында энш1 Т ей т Бейсембеков пен «Дарын» мемлекетт!кжастар сыйлыгыныц лауреаты, энш) Байгали Есеналиев екеу! Астана цаласында- гы уюмет уй)не барып, концерт б е р т х;айт^ан болатын. Осы- дан оныц талантты энш! екенд1пн байцауга болады. Тей)п ужымда беделд!, студенттер! арасында сыйлы, ез 1С1не жауапкершшжпен ^арайтын устаз. Т ей тл ц айт^ан эндер! эсерл!, журекке жетед), жаныцды шымырлатады, бойыцды бал^ытады. Ол эндерд! б ш т ай- тады, тус1Н1п айтады, бойында керермендерд! ез)не тарта б<лет!н цасиет) бар. Ол жыл сайын «Эн-терме» класы бойынша 2-3 энш), ал «Дирижерлеу» мамандыгы бойынша 6-7 дирижер дайын- дайды екен. Оныц дайындаган кептеген жас мамандары ел1- М1зд)ц тупк1р-тупк1р1нде енер саласында ецбек етуде. Щолы бос кез1нде агайын-туыс, дос-жарандарыныцллеп бойынша кейб1р мерейтойларды журпз1пте кетет)Н1 бар. Эрине, тойга келген ыгайлар мен сыгайлардыц кец1лдер)н ез1не аударып, кепшш)клц ойына лайьи^ орынды да ойнацы сез тауып сей- леу, ара-арасында эз1л-)^алжыц араластырып кец1лд1 оты- рысты ^амтамасыз ету ек1Н1ц б1р)Н1ц цолынан келе бермейд!. Тус1не б1лгенге бул да енер. Энш1, педагог Тей1п Бейсембековулпл! шацыра^, тамаша отбасыныц иеа. Суй1кт) жары Айнур екеу! тату-тэтт) гумыр кеш т, А^суц^ар атты ул, К^арлыгаш атты ^ыз е а р т тэрбие-
леуде. Айнурдыч мамандыгы дэр1гер, аудандых; емханада цызмет )стейд1. Айнур екеу1Н!Ч татулыгы, б1р-б1р)н дурыс ту- С1ну), буган цоса цос шынарыныц эсем кулюа, отбасыныц сый цурмел, ырыс-береке, бэр)-бэр! жиналып кел1п, Т ей ти ч шын мэынде бацытты Ж1пт екен1н дэлелдей тускендей. Ат- жацты, суцгац бойлы, цияц муртты Ж1птпц жарцын жуз1 мен отты жанарынан тек осыны ацгаргандай боласыц. УЙ1нде бацыт-береке орын алып, жумыста табыс, жацсылыц болса кумб1рлеген кеудец энге толмай цалай турсын. Халыцтыц цурмелне беленген тамаша талант иелер1н халцымыз «ке- мей1не эн уялаган» деп жатады. Сол айтцандай Тей1пт) де мойындайтын кун алые ем ес сияцты. Тей1пт)ч репертуары ете бай. Оныц репертуарында цаз)р жуздей эн бар екен. Ол халыц эндер1н, халыц сазгерлер)н!ч вокалдыц эндер1н, шетел энде! н цуйцылжыта орындайды. Оныцхалыцэндер1н!ц 1Ш1нен «Сары бидай», «Б1ржан», «Жо- нып алды», «Балуан шолац», Нургиса Тшендиевиц «Жан сэулем» жэне батыс сазгерлер! Джодж Бизен)ц, Итальян сазгер! Лараныц «Бернись, Саренто!», тагы басца да сазгер- лерд1ч шыгармаларын орындаган сэт)н кергенде, ест1п тыц- даганда шын рахатца беленет1н1щз сезс!з. Кез-келген энд1 улттыц оркестрд1ц суйемелдеу1мен, сондай-ац, ез1Н1ч жеке домбырамен жэне баянмен орындаганын еелген журт дэн риза болады. Оныц шырцаган эндер)нен ем)р эуезд)л)пн, кеч даланыч керемет сицырлы сырларын, туган ел, туган жер- ге деген шынайы махаббатын, жаймашуац ем1рд1ч цызыцты шацтарын, адам арманыныч жуйр)кт1пн сезгендей боласыч. Ойланасыч, толганасыч, цуанасыч- Эп-сэтте, жадырап, ойыч кемелденш, кеч!л1Ч асцацтап шыга келед!. Рухани бай эн элем 1Н1ч сицырлы сазы ез)цн1ц !шю сез!м1ЧД) б1рден бау- рап алады. М)не, бупндер! кемел1не келген Тей1пт1ч эншш1к енер!н!ч цудырет) д е осында. 324 —
АСПАНЦОРАНЫЦ АЛТЫНЫ ^4сяан?яду - Бар б/з<3;^ ^со^?по еси^д;, 7кмам-/и^иам басынон бул/и лгемлрб;. Осы ^поуды^ бауырынан бул ^ундс, 7<зламларды^ ^иусаулоры кесм&'. Титтэй)мнен б!рге ескен Садабай досым жайлы Сен)ц тойычнан екпелеп цайттым. Кенже улыц уйлен!п, мэре-сэре болып, эй, б1р шашылып той жасадыц. Бэр1н тор ге шыгардыц, кезек-кезек сез берд1ц. Мен елеус1здеу кептен темен отырып ^алдым. Алгашх;ылардыц б1р1 болып маган кезек келер, сол кезде алцып-шалцып б1р тегш1п бэр1н айта- тын шыгармын, деп барганмын. Сен мен) кез1че шмед1ч де, елемед)ц де. А^ыры той б1тер-б)тпестен жайлап шыгып кетлм, сендер оны байцамадыццар да. Садабай, сен1 менен арты^ юм бшед1, айтшы? Сен жеын- де бэр)н бшем гой, бэр)н-бэр1н... Согыстан кей)н туган балалар члрюн ^андай ед!к?! Сен ауылдагы бригадирд1и баласы болып, )^ара былга- ры портфель устап мектепке бардыц. Мен шешем жары^тьч^ кездемеден т!пп берген дорба семкемд! асынып журд1м. Сен)ц эдем) шацгы, жылтыра^ коньки, кекпецбек шанац болды. Менде оныц б1р1 д е жох;. Кез1М!зд1 ж эусф етт жулдыз- дай агып зырылдап ойнаганыц ^андай ед1? К,ызыга х;арап турганымда «Мэ, енд) сен ойнашы)) - деп, терлеп-тепшт ма ган соларды берген1)-(Д1х;алай умытайын?! Жазгытурым кун кур ф еам ен раугаш, жуа т е р т экелуге сонау Атабай, Аспан- ^орага дей1н барып ^айтушы ед1к ^ой. ^айран балшырын ба- лальч^ ша^, балдэурен кундер... Садабай, енд) ^айсыб1р)н айтайын? Осы б1р Алатаудыч ал^ымына тыгылыса орналас^ан ею дец еслч ортасындагы цырыц тут1нд1 К^ызылэскер атты ауыл - мен шыр е т т дуниеге келген, К1НД1К)^аным тамган элемдеп
цасиеттч жер. Жер шарын аралап, цаншама ша)1арлар мен елд1 мекендерд! керсем д е саган соныц б1р1 де жетпейд)-ау. Кунд13 еамнен, тунде туамнен кетпей! ^ аспандаган Аспан- крра тауыныц етепндеп, сылдырай аццан меп-мелд1р Тэуке езен1н1ц жагасындагы, еч керкем гажап ауыл - ол мен)ц ауы- лым - Кызылэскер! Кызылэскер десем, туган жер дегенде - еи алдымен е с 1- ме есю дос Садабай, сен тусес1ч. Б1зд)ц ауылдыц ат басындай, балшекердей тэтл алмала- ры цандай, кунд1к жерден царасаи басы^нан берюч тусет)н би1к-бшк зэул1м асцацтаган бэйтеректер) цандай, илрюн!... Садабай, сен жен<нде айтарым кеп. Кеюрепмде сен1ц ем1р жолыч туп-тугел сайрап жатыр-ау... Ш1рк1н-ай, балбалалыгымыз цандай гажап ед), есейген бозбалалыгымыздагы кейб1р сеттер еске туссе ер1каз жы- миясыч. Тоцташы, сэл сабыр етш1. Бэр)н басынан бастайын. Сен кундел1кл куйбечмен, цу Т1ршш1кпен эуел! буларды умытып цалган шыгарсыц. Ол кезд)ц цысы ца!1арлы: цар л зед ен асатын, журген сайын сыцыр-сыцыр етет!н аязы бет царатпайтын. Кешелер- де ат шана, жота-тауларда шачгыныц '31, жайылма езенн<ц айнадай кек музында сырганац тепкен балалар... Ол кезд1ц цысы да ерекше керкем ед)-ау... Уск!р<к аязы сорган сол цыста осындай цацтар айында 6)3 Топардан кеилп келд1к. Ею жыл бурын колхоздыц танасын багуга сонау Балцаш кел!н!чжагасына Топар езен)н<ч бойына кеш т баргамыз. Та- налар еюрген-бацырган нэн епздер болды да, оларды етке етк13)п, эке-шешем цыстыч кеь< цырауда елге цайтты. Айда- лада мал баццан б1зге юм царасын, мен мектепке д е бара алмай сепз жасымда эзер цабылдандым. Кысцы каникулда М1не осы туган ауылым - ^ызылэскерге кеш1п келд1к. Керш1м)з Айтцул мен Беласар. Беласардыч Са- дабайымен б!р!нш) сыныпта б!рге оцимыз.
Неан айтасыи, б1рде жылап, б1рде кул)п жур)п есик-ау б1здер. Ес1иде ме, Тэуке езен! музбен цурсауланып цатып за ладь) да суы мулде жогалады. Б укт ^ызылэскер, сонау бел астындагы Мырцасым сайындагы бастаудан цыс бойы су тасимыз. Уйд1ц туцгышы болгандыктан ем<р замыты мойныма тым ерте кишд!, бар- лыц ауыртпапыц, шаруа сол б1р1нш1 бапаныц еншюнде. Ше шем жыл аралап босанады, уйде шуп<рлеген балалар, к1р-к;оц, жаялыгын жуу, тамак; эз1рлеу бэр)-бэр1 суды цажет етед1. Суды мойынагашпен тасимыз, б)зд<ч жакта И1нагаш де- мейд1. Бастаудан ею шелек суды толтырып алып, музга тай- ганактаган туйедей эзер жотага шыгасыц. Одан темен ту- серде табаны жылтыраган елпц сырганап кеп кетед!. Жалп ет)п кулаганда, ею шелек су ацтарылып, к;арга ац1п жатады. Мелт1лдеген кезд<ц жасын б)р сыгып алып, бастауга х;айта бурыласыц. Кейде л)П1лдеген ею шелек суды бел!ц майысып эзер ке- тер1п, к;алт-^улт ет1п ауылга алып юргенде жол торыган ере- сек балар кут)п алады... Дайыр, Кенжехан, Мусахан сеюлд! ер1ккен бозбалалар тэллректеп эзер келе жатцанда, аягыц- нан шалып кеп Ж1бергенде жалп ете цулайсыи. Мойынагаш б<р жакта, суы актарылган шелектер1и дацгырлап б)р жакта к;алады. К,арц-к;арц кулген бозбалалар мазакгап, мэре-сэре болганын цайтерс!^. Бос цос шелект) кетер1п, уйге жылап цайтсаи аурушач, шаршап цажып журген шешем: - Жогал, кер)нгенге цор болган жугермек, намыс жоц, со- лардыи цолында елмейм1С1ц! Кер1нбе кез1ме! Жолда ойнап цалгансыц гой! - деп, цолындагы от жагып отырган бутацпен цыр арцацнан осып Ж1бергенде тура цашасыц. К^айтадан со нау цырца асып, бастауга ею бос шелект) кетерш дедектеп бара жатасыц... К,ызылэскер ауылына юре бер1степ алдыцнан кездеселн б1р)нш1 уй - Садабайд1ю. Еацде ме, сол б1р цыста сен жап-жас экеинен айрылып цалдыц. Ауылга электр жарыгы жаца келген кез. Б)р фляг суды жылытпац болып электр пешке цойганда тоц урып, жалп ет- 327 о**\"*
к)зген. Уст)не су ацтарылып, сол а р а д а тш тартпай кетт1. Бэр1М13 улардай улап-шулап цалдыц. Тоцца тускен адам- ды жерге кемсе т)рт)п кетед! деп, ез! турган уйд1ц сэры то- пырац еден1н цазып, соган кемд1. Б)рац, Беласар ага ем)рге цайта оралмады, бул фэниден б1ржола елп кетп. Осындай цацаган цыста д)рдектеп жур)п Беласар экем13- Д1 кемгенде сен1ц ек1р1п боздаганыца цосылып жылаганым еам де. Елд1ц бэр1 жылап-сыктауын тоцтатып, молда цуран оцып жатцанда сен тамды айналып, бет1цд1 цабыргага суйеп, солцылдап, ек1 6ет1ид1 айгыз-айгыз жас жуып, кепке деЙ1н ек- апцд! тия алмадыц-ау. Касыцда сеымен б!рге цыстыга, тун- шыга жылап мен турдым. Сен сол кун1 туцгыш рет экецнен б1ржола айрылганыццы уцтыц-ау. Кайран 613Д1Ц ауылдыц бшк шынардай керкем д е 1скер Бе ласар экем)зден осылай аяц астынан айрылып цалдыц цой. Беласар экец кеткес1Н, агац Алпамыс К^ордайдагы техни- кумга туст) де, уйд1ц бар цым-куыт т)рл)п саган ауды. К,арлыгаш, Каламцас, Карашаш эпке-царындастарыцныи цас-цабагына царадыи, ерте жес1р цалган анаца зыр жупр1п цолгабыс жасадыц. Шешем айтып отырушы ед1: «Беласарга кез тидк Осы ауылдагы жулдызы би1к Ж1п*гпц султаны ед1гой, Ш1рк!н)> - деп. Экец кеткеннен кей1н сен б1рден есей1п кеткендей кер1н- Д1Н, уй шаруасынан цолыц босамайды-ац. Келе-келе шацгыцда сынды, конькшц де тозды, жацасын сатып ала алмадычдар. Экеыц туы жыгылган баланыи кун) царац ем ес пе?! Иэ, б1здер кез жасымызды керсетпей, екапм1зд1 1Ш1М13ге туй1п, жылап жур1П еслк цой! .. Жаз бойы шешелер1М1з таудан тау кезш, цысца отын жинайды. К,ураган тженд! туб1р1мен жулып алып, арцанмен буып, арцага салып тасимыз. Сол кезд1ц эйелдер)Н)ц бей- нетцорлыгына цайран цаламын. Сонау Атабай, Аспанцора, Карацгысайдыц ция беткейлер1нен журуд1ц ез1 нагыз машацат. Кара лкенн1и 1Ш1не К1р1п алып шумек-шумек тер кем1п, кураган отынды топ-тобымен жулып, аягымен теу1п жинай беред!, жи- най беред!. Капталдардагы жинаган Т1кенд1 - 613 сайдын, та- 328
банына тасимыз. Олар демалмай, цорыс-цорыс цалыц лкенд) аралап, цу туб1р поймай арпалысады. Не деген бейнет! Сай табанындагы тау-тау болып уйшген т)кенн<ц астына арцан салып, рет-рет)мен цайта циюластыра жинап, буады. Таудай отынды арцаларына арцанмен кетерген шешеле- Р1М13 Пернекул мен Кулиман алдыда, 613 де б1р-б1р бума оты- нымыз бар соцынан ерем)з. Сонда дейм)н-ау, жер туб)ндеп таудан ею эйел арцаларындагы отынды дем алмай ауылга жетюзед! гой. Эздер! т!пт1устер!ндеп кетерген таудай Т1кен- нен кер1нбей цалады. УЙД1Ц алдына экел1п, «у)1>> деп сылк; елп арцасындагы отынымен б1рге журелей отырып цалганда шешемн<ц тур1 шелмектей агарып, бук1л ен бойын цара тер кем<п кетед!. Кепке дей)н сол экелген отынга суйен1п тура алмай цалатын. Уйдеп емшектеп к1шкентайы азан-цазан жылап жатцанда: - ^ой, мына алтынымды ем)зей1н - деп, елж)рей, ем)рен1п тер-тер омырауын агыта бастайды. К,айран бейнеттен кез ашпаган асыл аналарымыз-ай!.. Садабайдыц ш еш еа Пернекул эр 1ан баппен ютейлн са- бырлы жан ед). Б1рде тауда отын жинап жатцанда, Садабай шыцгырып Ж1б е р д 1. -Ж ы лан , жылан! ^арасац цаптаган жыландар кек шепи сусылдатып кет)п барады. Ирелецдеп б)р)н<ч соцынан б1р1 шубырган н етр жы ландар лег) тоцтамайды. Садабай цолындагы бутацпен урайын деп е д 1шешелер1М1з шыр ете туст). -Ттспеидер! -Тию пеццер! Обал болады! ^арашубар ацбауыр жыландар леп б1р 1збен сут пюр1м уацыт сусылдап ет1п жатты, елп жатты. Б13 урке, шошына кез алмай цаттыц та цалдыц. Жыландар керуен! етш б 1тсе де, тш-жацтан айрылгандай ундей алмай, мец-зец есецпреп, е с 1М13 жиылмады. - Тауга царай кетт) - дед1 шешем. - Аспанцорага кеш)п барады. Аспанцораныц асты толган алтын, соныц буына барып шомылады булар - дед< Перне кул татем. — 329 — 051-22
- Ац бауыр жыланныи цанаты болады. Булар - пер1ште- лер. Касиетт! к1С)лерге гана кер1нед1. Мына ею баламызды пер1ште цолдап, цоргап журан. Карачдаршы, солар журген )здер1ндеп ш егт тск есец жупар ацциды гой! Шешем эйпл1 эулие Туклбай бацсыныц урпагы, бекер айтпайды. Шынында да жыландар жапырып жур!п еткен тус- тан б1р эдем! И1С бурцырайды. - Алла-тагала мына ек1 к,оиыр крзымызды аман цыла кер! - Туклбай атамныц аруагы цолдап, цатарыныи алды бол- сын! Шешелер1М13 Аспанцора тауына царай журелей отырып, теб1рене, дауыстары жарцыншактана 613Д1ЦТ1леу)м1зд1 Т1лед1. - Балаларым, муны ешюмге айтпаидар! Бул ацжолтай нышан! Жастарыц узац, бацытты боласьо-щар - деген ед), цайран шешелер)М1з. Анасыз бала болмайды. Шешелер!м13 цандай кереген, ез перзент)не бар асылын, ацылын сыйлайды. Катал, к,атац бола тура жаз шуагындай мей1рлене д е бшелн. Кейде-кейде мен1 еркелетелн, алдына басымды цойып, сут и* ) аццыган омырауын И1скелейм)н, шешем болса шашымды цолымен тарацтап сипап, елж1рей белмнен суйет)н-ай... «Жацсымен жолдас болсац - жацсы боласыц, жаманмен жолдас болсац -ж ы нды бацсы боласыц. Жацсы досыц болса - берекел! бо- ласыц, жаман досыц болса - елге келекел! боласыц, балам, Садабай сеюлд! Т1лалгыш, ецбекцор балалармен дос бол, балам» - дейлн. Экелер1м^ тац атпай, кун шыцпай жумыс- ца кетед!, содан тунде шаршап эзер оралады. Б13 кунд1з-тун1 шешем13Д1ц цасындамыз. Иэ, баланы не шеше тэрбиелейд), не кеше тэрбиелейдк - Аспанцораныц асты толган алтын. КеЙ1н ескенде осы ею цоцыр цозымыз цазып алады оны дейин, - шешелер1М)з ац- Т1леу тшеп. К,айсыб1р1н гана айтайын цас-цагымда ете шыццан гумыр атты - дуниеыц. Мына уацыт цалай гана тез етед), зымы- раган оны байцай да алмайды екенац? Ец тэ*гп шырын ке- зец - сол балалыц шац балдэуренд! циялыцмен гана аралап цайтасыц. Кызылэскерд! цамалаган жота-таулардыц бэр1нде 613Д1Ц1здер)м1з цалды. Мектеп б тр ю м е н сыныптас-цатарла- 330
рымнын арасынан алгаш эскерге мен аттандым. Поезбен он б1р тэ у л 1К жур!п жеткен К^иыр Шыгыста табандатцан ею жыл автомат асынып, цалыи орман 1Ш)нде шекара кузелп, цай- тып келсем, сен жаца гана армияга шацырылыпсыи. Сен мына Алматыда спортротада екенац. Алгаш сен! кергенде цауынша жарылганым-ай!... Уст)цде эскери фор ма, з)цпттей 1р) денел!, булшыц ел ойнаган экецнен аумаган сулу, таудай Ж1пт болыпсыц. Уйге шацырып, цуанып алдында шешем ет тартты. Б)р бетелке «Портвейн» деген цызыл шараптыц тыгынын ашып е д 1м, Садабайым: - Б13 муны былай сусын релнде )шем13, он ек1 градусы гана бар - деп, элпн) аузынан цылцылдатып тебес1не кетер)п б)рац жутты. - Мен цанша 1шсем д е мае болмаймын! - деп, кеп1ре мац- танды. Эз1 д е 1р1, сез1 д е 1р1, б1р турл! езгере бастагандай ке- Р1НД). Ол эр сенб) сайын келед), келген сайын цызара берткен цызу. Келген сайын, «Портвейн» шарабыныц б1реу)н буйым гурлы кермей, сарцып 1Ш1П алады. - Б13 спортшылармыз, эскери форманы осы ауылга кел- генде гана кием)з. ^алган уацытта жай КИ1М ки)п алып цаланы аралай берем)з, не кеп, арац кеп. Байлар балаларын эдей! спортротага цалдырады, бэр1нде ащша, сабандай жетед). Эй арактыи неше тур)н 1шем1з, кайф ем1р. \"Ппи тун1 бойы рес- торандатып, гелайттап цыдырып журем13 - деп, Садабайым бесед!. Б1зде эскерде тем1рдей тэрлп ед1. - Оздери^ немен айналысасыц сонда? - Курес. Ерк1н куресте мен1ц салмагыма адам табылмай- ды. Жарыста салмагыма сай балуан болмагандыцтан жец1С- Т1 б1рден беред!. Мен1 туйе балуан дейд1! - дейд! Садабайым мактанып. Эскерден Садабайым тук те уйренбей, арацца уй)р болып оралды. - Энеу кун) Минсюге жарысца барып цайттым, - дед1 сочгы рет. - ^аншасыншы орын алдыц? - дед)м мен тацацтап. - Тогызыншы. 331
- Салмагыц бойынша цанша балуан цатысты? - Тогыз. Садабай сейт1п спортпен б)ржола цоштасып, ауылга кел- генде дукен теьфектеп, араццумарлармен б1рге журелн бо лып алды. Алдында К,арацыстацтагы б1р цызбен сейлес1П жу релн. Сол ауылдыц бузыц балаларымен цан тепе тебелеап, оцбай тая к; жеп, тауы шагылып, ол жацца мулде беттемей цалды. Б1збен б1рге мектепте жацеы оцитын Нагима деген эдем! цыздыц цараторы Нагираш деген ащ люн алып цашып, аяц- астынан уйлент алды. Нагираш ел пысыц, цолынан бэр1 келелн К^апарбайдыц цызы. УЙ-1Ш1Н де женге келлр)п, Садабайдыи да усл-басы бу- лндел1п, уйрект1ц балапанындай тазарып, жачарып цалды. Нагираш ауылдагы жалгыз дукенде сатушы. Басца тауар етпесе д е жэш1к-жэш1к арац-шарап тез сатылып кетед!. «Са дабай досыц арацца б1ржола ден цойыпты» дегенд! сырты- нан еслп цоямын. Аудандыц газетте ютейм1н. Ш1л1ипр шшдедеп ыстыцта цапырыц кабинет1мде мацала жазып отырсам Нагираштыц ш еш еа К1р1п келд). Тур1 сыныц, ашулы ма цалай? Маццай те- р1н сурлп тастап, ац орамалын жендеп цойып, б<рден келген шаруасын айта бастады. - Айналайын, титтей1цнен Садабайдыч б1рге ескен досы- сыч гой. Куйеу балам 1шк<ш болып алды. Эбден б т п бара ды. Сен цой деп айтшы. Осыны айтайын деп арнайы келд1м. Арацты цойдырт оган! Эй дейлн эже, цой дейт)н цожа жоц, ешюмд! тыцдамайды, - дед1 жыламсырап. - !шсе цаны басы- на шауып кетер1л1п кетед!, ез1 де ецгезердей дню сешлд! ке- р1нгенге тиюш, ел эбден зарезеп болган тур1 бар. Эз1Н1ц цолы да цатты, нуцып цалса жалп ете тусеац. Ауылда эбден еар1п, куныц батысы тацныц атысы арацтыи соцына эбден тусл. Сен арацты б1ржола цойдырт оган! Тидырт жаман эдеттен! Саган, осы аманат царагым! - деп, цайта-цайта табыстады. Сенб1 кун1 салып-урып Кызылэскерге бардым. Садабай уй1нде децки1п, тер1С царап кшммен уйыцтап жатыр екен. Сшкшеп эзер ояттым. Келкшдеген кез1н уцалап, уйпа-туйпа шашын сипалап, мэцпр1п б1раз отырды. ЭшеЙ1ндеп ацкецш арца-жарца Нагираштыи да цабагы К1рб1ц, тур) ашылмайды.
- Эй, Нагираш, юм келген1н б ш еац б е? Бул мен1ц тит- тэЙ1мнен б!рге теб1С)п ескен досым гой. Экел б1р бетелке ши- шаны! Эй, неменеге кез)ЦД1 алартасыц, эпкел бермен! Нагираш б)р бетелке ац арацты устелге таре етк)3)п цоя салып: - Оразацды арацпен ашасыц, саган арацтан басца тамац жоц па осы? - дед1 ашулана. ^орбацдаган аюдай элг1 бетел- кен1 Садабай бас салып ала бергенде мен шап ете туелм. - Сэке! Мен 1шпеуш1 ед1м. Ашпай-ац цойшы. - Онда сен)ц келген цурмелце ез1м 1шем1Н. Бас цац айры- лып сынып, ел)п барамын! - дед1 бетелкен! маган бермей. - Э ле цал, еле цалгыр, сорлы! Арацтан царагайдай бо лып, муй13)ц шыгатын шыгар сен)ц - деп, Нагираш бурц ете туел. - Эй, стацан экелсецш! зарлаганша. Экелмесец онда былайша )ше саламын, - деп, тотияындай кекпецбек арац- ты аузынан лыцылдатып, тутас тамшысын цалдырмай 1Ш1п алды да, езундеп тамшыларды жейдеан)ц жец1мен сурлп тастады. Мен царадай шошындым. Мынауыц не деген сура- пыл жойыт. - Садабай! Сэке, тыцдашы. Арнайы саган келд1м. Нагираш сен д е Т1зе бук! Садабай, осы арац деген белен! цойшы б)р- жола! Досымсыц гой! Беласар мен ^апалбектен цалган ас ем ес цой! ^уртады гой бул пэле, цуртады! Ес<ц барда ел)цд) тап деген. Арац )шуд1 догаршы! Эдей) сол уш1н келд1м! - Эй, сен)г! ес1ц сау ма е ! Не тантып турсыц? Арацты тек анау жотаныц уелне барганда гана цоямын. Ал, сен ейлп сандалма! - О, эд1рецал, елгенше )шем1н деп отыр гой бул алцаш. Арацца уланып елер бул. Кеше клубтыц жанындагы жардан Шурикт) лацтырып Ж1бер)п, ол Т1лс<з б!р сагат ес-тусс13 цалып, е с 1М13Д) шыгарды. Аузына ас алмайды, кез1н тырналап аша салысымен тек осыны )ше беред!, 1ше беред!. Магазинн1Ц арагын таусып цоятын болды бул алцаш! Цудай-ау, цудай, цуртты 61ЗД1! - деп, Нагираш дауыс салып жылап ж)берд1. - Сэке, досым, тыцдашы! Арац деген бэлекетл цойшы! Б1ржола, мен уш)н тасташы! ^ойдым деп уэдещц берш) - деп, жалына бастадым. Ол лып-лып елп, нур юре бастаган кез!н жылтыратып:
- Мм ез1 бул арацты жаман деген, Тыныш цана журмей ме адам деген! А? Арац болса цалтацца, !ш)п ал да талтацца! Б1ЛД14 бе? Сен ейтш маган ацыл айт- па! Сен б!рге ескен итс1и гой. Эйтпесе ана туштиган мурныч- ды бет цылатын ед1м, - деп, гурзщей жудырыгын танауыма тацап-тацап цойды. - Енд) арацты цой деп айтсач перш Ж1берем1н! - Баягыдан б1рге ескен досым ед1ц, цош бол! - деп, сыртца атып шыцтым. Нагираштын да тш1 шыга бастапты. Жылап жур)п талай нэрсен) айтып салды. Сэкеин1и арацтыч кеар1- нен жасаган талай сорацы цылыцтарын лзбелед!. Дукенге ревизия кел1п, ацша жетпей улкен царызга батцанын, енд1 не )стер1н б1лмей жатцанын да айтып, сыцсыццап жылап цалды. Коргасындай ауыр муига оранып, цатты налып цайттым. - Садабай мурттай ушып, цулап туапт). Узынагашта жа ты р! - Ойбай-ау, науцасы ауыр, Алматыга алып кеттт)! Осындай хабарлар узынцулацтан дуцк-дуцк жеткеымен екпем цара цазандай болып 1здеп бармай цойдым. Садабай узац ем д ел т, ауруханада кеп жатып цайтты. Алгаш кергенде досымды танымай цалдым. Суйеп сау- дыраган, еттен ажыраган лр! эруац дерач!.. Турса отыра алмайды, отырса тура алмайды. Ыццыл-сычцылы кеп, тоц- сандагы цариядай шепп кеткен. Баягы алпамсадай тау цопарардай кун) жоц, !Л1Н1п цана цалган. - О дуние ес1пн ашып цайттым гой досым! - дейд! бэсец дауыспен. - Арац 1шеач бе енд1? - Айтпа ол бэлекетт)! Кермеген)м сол сумпайы болсын! С ау б1р жер1м жоц. Букш 1ш-цурылысымныц бэр1н улап, ер- теп тастаган! - Мен эдеЙ1леп саган барып турып цой дегенде б1ржола цойып кетсецгой... 334 **
-Ж ындымын гой. Нагыз атып кеткен ацымацпын. Енд1 ке- з!ме керсет)п жатыр. Аттай асыл жанымды арацца ез1м улап- пын гой. Эз)ме обал жоц. Ец басты дэулет те, бацыт та - денсаулыц екен гой. Де- Н1ц сау болса соган мыц шуюршшж ет. Цайтей1н-ай, цолдан улап, цад1р)н б1лмепп)з гой. Арац деген - дар агашы гой. Мас- кунемджке эуестену - ажалга ез1цд1 жетектеп апару. К,айран тау цулатардай цайрат-куш<м1з бар ед)... - деп, ел-журтца ацыл айтатын болыпты. Садабайга «ассалаумагалейкум» десеи болды ез)не жа- бысцан дерттер<н санап айта бастайды. Ауру-сырцау эбден меццеп, ерттеп М1нт алыпты. Кездессе болды солардыц атын атап, тур1н тустеп, санамалап айта женелелн эдетт! тапты. Кеп ауырган емш1 болады демекил, ем-домын да ке- ремет бшед!. Жаца мыц достан еск1 б1р дос артыц. ^иын-цыстау кезеч- де нагыз жолдасыц жаныца суйеу болады. Б)рдеце болса Садабайды 1здейм1н баягы. Кбайта цуру д е ген заман туып, цолга уыс-уыс царжы ту ст , цосалцы шаруа журпзеЙ1н деп Сэке)-щ!юне келд)м. Уйчш1 шырайлы, цазанда ет былцып п)с<п жатыр. Тамац жеп отырып, келген шаруамды айттым. - ^ызылэскер ауылында цосалцы шаруа ашсам деген ойым бар. Малды юмге бацтырамын? Ацылдасуга арнайы келд1м, - деп ед1м, эйел! екеу! сыбыр-куб1р сыртта сейлеап цайта келд1. - Сен анау-мынау деме, бар малыиды б)3 багып берейж. Бала-шага ержетт!, кемектесед!! - дедк Сэкечн!^ уй)н!ч жанына цора-цопсы, сарай салдыртып, елу сиыр, жуз епзше сатып эперд1м. Айтцанын тауып бер!п, царажат жагынан да аянбадым. Б!рде тунде телефон шалады: - Ею сиыр аяц астынан тырп туап, тырайып ел<п цалды! - дейд1. Алып-ушып жетсем, Сэкецн!^ досы, сыныптасым мал дэр!гер! Бацыт жур. 335
- Не болды? - десем: - Ц а р а с а н деген ауру гой. Шуццыр цазып, уст)не бензин цуйып ертеп, кем1п тастау керек! - дейдк К^арасан дегенд! ес- ип шошып кетт)м, б1лу1мше бул ете жуцпалы, буюл мал тугел тып-типыл цырылады. - Карасан деген аурудан енд1 цалган мал тугел цырыла- ды гой, - десем: - Колхоздыц сиырларында да анда-мунда б)рл1-жарым осылай царасаннан ауырып елгендер кездесед!. Шулатпай, ешюмге айтпай кем1п тастаймыз, - дейд! ветврач Бацыт. Сол ею сиырдан басца мал ауырмады, Д1н аман. Нагираш сиыр сауып, сут сатты. Садабай мал бордацылады. Бар болсац кере апмайтын, жоц болса бере алмайтын ца- зацпыз гой, уст1М1зден арыздар тусе бастады. «Ауылды сиыр- лар былгады, кешен) таптады» деп, клубта жиналыс елп, «Малдарын тугел алып кетан» деген цаулы шыгарыпты. Болашацта цоян, тауыц, цой, куркетауыц еарщ, ауылдас- тарыма кемектесейш, бэр)не Садабайды басшы-бригадир цоямын деген керемет ойым бар ед)-ау... Амал жоц бар малды сатып, «Белорусь» тракторын С адабай га сыйга тартып, бул шаруаны догардыц. Жацында, осы жацында гана Айцымбай деген досымыз телефон шалып: - Ойбай-ау, цалай гана тыныш отырсыц? Садабай ауыр хал успнде, б)рнеше операция жасатып, ес-тусаз жатыр. Эй, бел бер1 цайтпайды, - дейд! даусы таргылданып. - Ой, ол мыц ел)п мыц лршген, эбден цайралган цылыш секшд!, керес1ц турып кетед!. Эйткен) оныц алтыны бар. - Кандай алтын? - дейд! Айцымбай. - Оныц кеп, ете кеп алтыны бар, - деп ез1м бшген жайды айттым. Баягыда, 613 бала кез1м1зде Садабайдыц атасы Конысбай шал «Аспанцораныц астында кеп сарыала алтын бар. )^ай- да екен1н мен бтем!ны - деп, б1р топ ауыл ж тттерн ерлп апарып, цаздырды. Б)р кун цазады, ею кун, б1р аптадан кеЙ1Н курек тасца шац-шац тиедк Олай цазса да тас, булай цазса да шацырлаган кек тас... Жюттер шаршап, зорыгып таба ал- май, бос цайтыпты.
Цонысбай шал бойберер емес: «Осы тастыц асты толган сап-сары, сом-сом кеп алтын» - деп, баласы Беласарга, ол Садабайга керсетт табыстап келпи. Кездескен сайын: - Сэке, алтыныццы цашан цазып аламыз? - деп, эзшдей- М)Н. - Жур Аспанцорага, керсетей1н, - дейд! Садабай асцац та алып тауга суйане кез салып. Мына турган Аспанцора тауы- на бара алмаганыма жарты гасыр болыпты. Уацыт жетпей- Д1 дейм1з, ез1м1зден-ез1м!з артылмаймыз-ау, а р э ? Садабай жылда барып, эулие булагынан су )шт, цасиетт! доланага беторамалын жыртып байлап, алтын жатцан беткейд! шо- лып кер1п цайтады. Баягы К^онысбай атасы цаздырган жерд! неше турл! жайцалган шептен эзер табасыц дейд1. Аспанцора тауыныч асты тугел асыл цазына - алтын шы- гар, сумбше эппац шыцдарын керуен-керуен ацбуйра булт буркеп, ац жауын уз1лмейд1. Керген жерде Нагираш: - Нэке, согымныц б1р казысын сацтап цойдым Айцымбай екеу1це. К^шан кел1п сыбагаларыиды жеп кетеандер, - дейд! жайраидап. Мына Алматыга ти)п турган ауылга баруга да эсте цол тимейд1-ау. Уацыт ем<с ЦД! жутатын жалмауыз екен гой. Айцымбай екеум13 С адабай досымыздыц цасиеттер)н айта бастадыц: ^ызылэскер ауылы гана ем ес б)ЗД1ч цурдас- тар ортасында да ацсацал, ел агасы бола бшген де осы С а дабай. Агайын-туыстыц ел-т1р1С1н басцарып журген де, бэр)н !здеп, тугендейлн д е Сэкеи. Садабай да тачныц атысы, кунн1ц батысы демей шеб1н шабады, епн егед1, кэртешке отыргызады, эйтеу1р тыным жоц. Жацсы адамныч тец<репнде ел уй1рш)п журед!. Озге- лерд)ц д е т)рш)Л1пн ойлап журу - улкен журект!Л)к. К1С1Л1К - к1Ш1Л1ктен басталады. Адамныц ез1цандай болса - жумысы да, тец1реп д е сондай болады. Садабай тамыры тым те- рецде жатцан бшк бэйтерек секшдк Туган ауылынан царыс узап шыцпаган баягы б1зд)ц ауылдыч Жацып, К,онысбай, Жауымбай, Сыдыц, Ногайбай жэне басца да ауызы дуапы цайран абыз ацсацалдардыч кез1, сез!, ез1 - мен1ч Садабайым КЭ31р. 337
Айцымбай Садабайдыц кеп цасиепн айта келе жы лап цалды, меыц де кец<л)м босады. Екеум13 ертец ерте- леп ауруханадагы бупн тун- нен аман цалса Садабайга барып, хал1н б т 1п цайтпацшы болды ц. Эрмекш1Н)ц торындай цым-цуыт, сан-сапалац ой ца- мады. Тун1 бойы Садабайды сагынып, ойлап шыцгым. Тац атпай жатып Айцымбай: - Садабай жузге келет1н болды. \"ПрИ Еан жиып, жур1п ке- Т1ПТ)! - дейд1, цалта телефонмен айцайлап. Иэ, Садабай жузге келелн ж ен бар. Аспанцора тауы, Тэуке езен1, Кызылэскер ауылы д есе - Садабай дейпн бол- дыц. Агаш бутагымен, адам урпагымен кебейед!. Каз1р дуршдеген шаруа цожалыгын басцарып, бала-ша- гасына ата болып отырган Садабай досымныц цилы-цилы гумыры, ИГ1Л1КТ11стер) жайлы эл1 талай-талай жазармын-ау. Б)здер цаншама уй ауыстырдыц, кеш)п-цондыц. Ал ата- бабасыныц цара шацырагында турып цалган Садабай мен Кызылэскерд! эсте беле алмаймын.
Кенже улынын тойынан ун-тунс13 кет1п цалып, тун1бойы децбекшш уйыцтай алмай, талай-талай жайларды ойлай- ойлай тун жарымында турып, осы эцпмен! жаздым. Эй, осы куншуацтанып жылынганда биыл цайтсем де, Садабай досымды ер т т Аспанцорага барамын. 339
НАГАШЫБЕК ЦАПАЛБЕКТЛЫ ЭМ!РДЕРЕК Нагашыбек ^апалбекулы белпл! цогам цайраткер!, жазушы, Казахстан Жазушылар Одагыныц мушеа. 1950 жылы 16 нау- рызда Алматы облысы Жамбыл ауданы Кызылэскер ауылын да туган. 1968-1970 жылдары Кецес Одагыныц Щиыр Шыгы- сында эскери борышын етеп цайтты. Ол Приморье елкес)ндеп 1969 жылы шекарада Даманск аралы согысына цатысцан Улы Отан согысыныц ардагерк 1971 жылдан цурылысшы, автоклуб мецгерушю, Жамбыл аудандыц \"Екп1нд! ецбек\" (цаз!рп \"Атамекен\") газет!нде кор ректор, эдеби цызметкер болып жумыс 1стеген. Ал, 1973 жылы Цазацтыц эл-Фараби атындагы улттыц университелн!ц журна листика факультелне оцуга туап, оны 1979 жылы бтрген. «Ектнд! ецбек» газелнде ттил, жауапты хатшы, радиоу- йымдастырушы, редактордыц орынбасары, 1980-1986 жыл дары осы газегпц бас редакторы болды. Н. ^апалбекулы - Казахстан Журналистер Одагы сыйлыгыныц ею марте лау реаты атанды. 1986 жылдан аудандыц ДОСААФ-тыц терага- сы, халыцаралыц Жамбыл цорыныц бас директоры, Казахстан Жазушылар Одагы Алматы облыстыц филиалыныц директо ры сияцты жумыстар атцарып, белсенд! цайраткерл!ктанытты. 2000 жылгы 1 царашадан республикалыц ютап музей1нде ди ректор цызмелн атцарды. 2016 жылдан ЮНЕСКО-ныц 2 кате- гориялы Мэдениеттерд! жацындастыру орталыгыныц бас гы- лыми цызметкер!. «Бэйд1бек баба» Республикалыц цорыныц президент!. Кырыц сепз ютаптыц авторы, кептеген гылыми ецбектер жазып, б!рнеше ютаптар цурастырган. Нагашыбек ^апалбекулы тарихи тацырыптарга жи! барады. Атацты бабамыз Жамбыл жэне оныц ацындыц теьфеп жен!нде )зден!п зерттеп, ел мен жер, еткен мен бупн жайлы сабацтас- тыра отырып, танымдыц таглымы мол дуниелер жазды. Оныц кейткерлер! - цазац ел!Н1ц б)ртуар перзенттер!: К^арасай, Ша- пырашты Наурызбай, Отеген, Райымбек, Сураншы, Саурыц, Сыпатай, Бекболат сеюлд! дулыгалы батырлар, Суй1нбай, Жамбыл, Кенен, Умбетэл), Этеп, ем!рзац, ебд!гали, Есдэу-
лет, Саядш секшд! дуалы ауызды ацындар, Теле би, Кашке батыр, Ац тулы С1ргел1 Жабай тоцсаба, Балуан Шолац, Сары- бай би, Андасдатца, Тезектере, Медеу Пусырманулы, Мацыш балуан, Куртца тэут, Тукт)бай цобызшы, Досмайыл бацсы, Сэт болыс, Кырбай сал жэне тагы да басца тарихи тулгалар. Карасай батыр жайлы «Карасай, Карасай», Жамбыл жай- лы «Жамбыл ата», «Киес< - цызыл жолбарыс» «Жамбыл тол- гау» деген, сондай-ац, Сарыбай би Айдосулы, Мацыш балуан Райымбекулы туралы жеке ютаптары да оцырмандарынан ез багасын алды. \"Жамбыл элем!\" атты уш ллдеп фотоальбом, «Теле би», «Балуан Шолац», «Сыпатай батыр», «Гибрат», «Ата таглы- мы», «Оспанханнан цалган сез», «1цкэр сез)м - сырлы эуен», «Ютап элем)не саяхат», «Батаменен ел кегерер», Умбетел! Кэр1баевтыц 2 томдыгы тагы да басца жинацтар цурастырды. Б!рнеше телефильм мен видеофильмдерге сценарий, пьеса жазды. Алган мемлекеттЧк наградалары: 1. «Курмет» орден1мен жэне оннан астам мемлекеттж ме- дальдармен наградталган. 2 . Ресейден «Вооруженных сил СССР - 100 лет» орден)- мен жэне 4 арнайы медальмен наградталды. 3 . «Даманск оцигасына - 50 жыл» медал1мен наградталды. 4 . Б1ржкен улттар уйымыныц Халыцаралыц ацпараттанды- ру академиясыныц «БУУ-мен ынтымацтастыцца - 20 жыл» ор- деншен наградталган. Курметт) азамат атагын мына жерлерден алды: 1. Алматы облысыныц Курметл азаматы; 2 . Алматы облысы Жамбыл ауданыныц Курметт! азаматы; 3 . Алматы облысы Ецбекилцазац ауданыныц Курметл аза маты. Академик атагын алган гылыми орындар: 1. Халыцаралыц Экология академиясыныц академии; 2 . Салт-дэстур академиясыныц академии; 3 . Куртца тэут атындагы гылыми академиясыныц академии; 4 . Б1р1ккен улттар уйымыныц Халыцаралыц ацпараттанды- ру академиясыныц академии.
Профессор атагын берген жогары о^у орындары: 1. Жургенов атындагы улттыц енер академиясыныц про- фессоры 2 . Конаев атындагы зац гуманитарлыц университелн1ц про- фессоры 3. Статистика жэне экономика академиясыныц профессоры 4 . М.Эуезов атындагы Оцтуслк Казахстан мемлекетт1к уни- версителыц профессоры. Алган ата^тары: 1. Казахстан Республикасыныц Мэдениет цайраткер!; 2 . Халыцаралыц «Алаш» эдеби сыйлыгыныц лауреаты; 3 . Халыцаралыц «ТУРКСОЙи халыцаралыц уйымыныц Т.Сатылганов атындагы сыйлыгыныц лауреаты; 5 . К,азацстан Журналистер одагы сыйлыгыныц 2 мэрте, СССР Журналистер Одагы сыйлыгыныц лауреаты; 6 . Халыцаралыц Жамбыл сыйлыгыныц лауреаты; 7 . Чувашияныц 1919 жылгы эдебиет жежндеп Мемлекетлк сыйлыгыныц лауреаты. Н. Капалбекулыныц ютаптары мен шыгармалары Ресейде, Туркияда, Кытай, Моцголия, езбекстан, К,ыргызстанда ауда- рылып, басылды. Б1рнеше мэрте аудандыц кецеске депутат болып сайланган. Ек1 меш1т салдырган, Меккеге барган цажы. Улы Жамбылдыц 150 жылдыгын, К,арасай батырдыц 400 жэне 420 жылдыгын, Теле бид1ц 350 жылдыгын басца да кеп- теген тарихи тулгалардыц мерейтойларын етк1зуд1 уйымдас- тырып, ютаптарын шыгарып, гылыми конференция-кештер етюзуге белсене ат салысып журген белпл) цогам цайраткер!. Куртца тэ у т атындагы академияныц б)р1нш1 вице-президент!. Н. К,апалбекулыныц экес< Капалбек Епзбаев (1916-1980) Улы Отан согысыныц ардагер!, уш орден 14 медальмен наг радталган колхозшы. Ерлт мен ецбеп уш1н Каргалы ауылын- дагы б)р кешеге Капалбек Епзбаевтыц еам1 бершген. Шешеа -Е п зб а ева Кулиман (1927-1971) бес баланыцанасы. 2015 жылы Нагашыбек Капалбекулыныц 3 томдыц шыгар- малар жинагы (повестер мен эцпмелер!) жарыц керд!. — 342 —
МАЗМУНЫ Тарихпен тшдескен, болашацпен ундескен.................. 3 Турю элеи/мши бойтум ары ................................................. 11 Дулат баба цай дэу)рде ем1р сурген?.............................23 Асыл ацыл - ойдыц ал ы п тары ........................................ 35 Улыларундест!п ................................................................. 44 Сез)мыц гибарт ал саласы нан......................................... 58 Жамбылдыц Д1н-исламга цурмет)....................................71 Жамбылдыц ацын шэюрттер)............................................89 Молдабай ацын.................................................................. 131 Гулама декан Тем1рбек Кожакевиц туганына - 90 жыл.....................134 Нургиса Тш ендиев.............................................................145 Эн суццары - Нурагац, Жыр суццары - Тумагац......152 Тарлан таланттыц кунгей! мен келецкес!................... 170 Жыршы, термеш! Хамза Екейбаев............................... 181 Халыц ацыны Эл!мцул Ж ам бы лов................................ 214 Гажап дарын Атацты актер Кененбай ^ожабеков туралы ............... 225 Калдырган 13)ц мэцпл1к....................................................233 <о - 1р), тшеу) - Нур. Ардагер Нуртшеу Бэюрулы ага жайлы ......................250 Жацсыныц ез1 д е - алтын, сез1 д е - алтын ..............259 Сез) - абыз, ез1 - ацыз. Аубай Байгазиев аганы сагынгандагысыр .............................................................268 Жана алмай кеткен ж анартау........................................ 274 Эм!рге гашыц ацын. Шекербек Садыханулы ж айлы ......................................276 Элецмен ершген ем1р Ацын Есенцул Жацыпбеков жайлы............................... 279 Дастан гум ы р.....................................................................285 Дидаш 8ш1мхан ................................................................ 296 Тула бойы тугган цазына................................................. 302 Тулпар М1Н)П, ту алган....................................................... 305 Тауга та ртып туган у л .......................................................311 Кемей1не елец - жыр уя салган Тей1п Бейсенбеков туралы ..............................................321 Аспанцораныц алты ны .....................................................325 ем !рдерек.............................................................................340 343 б*** **
