Жаратцан ием, гусни жамальщ - арман, Жапагер пендец аумайды жаралы жаннан. АИдк,а^ осы цаз1р-ак, цамданар ма ед1м, Кел деген маган жетсе егер хабарьщ алдан. Ажал болса тубшде аларманыц, Кай к,апшьщтын, TYбiндe цалар жаныц?.. Сен де осал емесс1н, рас болса, Топырац, Су, Ауадан жаралганын,! XXX Ken пе кунэм, бшмейм1н, аз ба кунэм, Баз KemeTÍH жайым жок бэз багымнан! Жарыц дуние лэззатын кере ж ур т, Юм к,орык,сын Тамуцтьщ маздагынан?! К,азак,тыц е с т елещн - ест1 елещн EciKTeH торге оздырдым, дестелед!м. «Балага эке жуз жыл азы к» деген, Кудай-ау, ол болмаса, не ic ie p ед!м? XXX Саган да маган «заржац» ат бершген, Кел, Булбул, «эу» десел!к пэк кещлмен. Сен гулге бэй!т ок,ып бэйек болсац, Мен татайын лэззатты тэтт! ер1ннен. Жарыгым, сен де жалгыз, мен де жалгыз, ЖаИанда 6Í3 сияк,ты кем бе жалгыз? «Жалгыздьщ кудайы 6ip» деген сез бар, Косылсац ею жалгыз - ел болармыз... Ahd - Алла тягала ез рнзам;ылыгына ме болтан ада^дар^а а^мретте дадары^иды керсете^ den узде еткен.\"' \"
Жалгызды ешюм, б!рак «жоц» демейд1, Жалгыздыц жалгасы де кеп кедейд1... Tэцipciз топырацта жаралмайды, Тамырсыз жапырак, та кектемейдИ Арзу менен арманньщ к,айсыб!р1н муцдарсьщ, бткен-кеткен ай-куннщ к,айсыб1р1н кундарсьщ. Тэу1р тамак,, т э г п уйцы тэбет! рой бейгамнын,, Махаббатсыз дуние ол болмаса, кул болсын! Бара жатыр к,ай жакка тас тебемнан зырлап Кун? Мен де гул1 емес пе ем м езплш де бip бак,тын,... Мынк етпейд!-ау муцыма, Ун катпайды-ау муныма Кысык, кезд1 куба тац, мысык, кезд! зулмат тун. Кара кезд1 к,ан етт1, дэргей1мд1 дал етт1, Кайтсем екен нэлет^? Салсам ба екен элекп?! Уз!р сурап халцымнан, алсам ба екен алкымнан Алтындаган алкасын арпылдаган Тебетп! Уйкы кермей... жар-тесекте жан кинап, Журег1ме боласьщ-ау кан куймак- Куйтакандай кужыран,ньщ касында Каран, к,алсын алтын Сарай, сэщ ц уй, бак!.. **Ж Кезден ушып кекжиек пен жер шеп, Бостан кещл бола алмадым мен сер1. Кулан кашып бара жатыр келмеске, Туман басып бара жатыр ецсен!...
Ж{бек^ туте алмаган жун етед{, Эйелд{ куге алмаган кун, етед1. Табынба м{нген тагьща, Сакьна сардар саймын деп. Хальщтан аскан казына, Адамнан аскан байлык жок! Эр сезд1н катацы, касаны, жумсагы... демекш!, eзiнe лайьщты э у е т , ыргагы, макамы болады. Э цпм е - кай журектен шьггып, кай ауыздан естшген1нде. Эйелд1н Т1Л1 жyйpirí емес, т т и жатыгы жаксы. Кешег! кымызкумар, кызкумар селтец-сер! казак аз жыл 1ш{нде мынау арсыз когамнын, атжалманына айналып шыга кeлдi! Шынында да, 613 «Ертеден салса кешке озган, ылдидан салса теске озган» суцгыла хальщ екенб13-ау! Тац калмаска не шара... Урынганга урыс, жумылганга жумыс жетед!. Журек таза болмаса, кещл каза. Айгырдын, азганы - жабы, Еркектщ азганы - жабыньщ кары. Жаксы ул - экенщ еккен дэнеп, Жасьщул - экен!ц солган пэлеп.
TyciHeH шошынатын адам - ещ нде eni. Саясатты сагалаган Д т - элс13, apci3, Hepc¡3. Туптеп келгенде, оньщ уагызы - саясаттын, сагызы! Умытмаган жен мына цагиданы: Патшаныц коргаушысы - ар, иманы. 8зген1ц алдында 63ÍH мьщты керсеткМ кeлeтíн адам ез1мшш. KÍM-KÍMHÍH, де елшем1 - хальщ. Кара тунд1 уреймен е т т з б е с ymÍH кез!мд1 жумам. Keзiмд^ жумганым - eTipiK болсын, шын болсын, уйыцтаганым. Ал уйк,ы - eлiмнiн; елш!С1. Атк,ан тан, рана мен! ажалдан куткдрады! Тац - азат, Тун - азап, Кун - гажап!!! Эйелдермен кеп отырма - Сырьщды алдырасьщ. Еркектермен кеп отырма - Жынын коздырасын,. Жаксы угымтал, Жаман жугымтал. Карга, Кузгын: Талга да конамын, Малга да конамын.
Тэбет1м белекше, Тамагым - елексе. Акду, К,аз: Конарга кел тацдаймын, Ушарга жел тацдаймын. Кекекте жезтацдаймын, Кузекте ел тацдаймын. Кепке екпе журмейщ. Эйел туралы: «Мен оныц ез1м бшет1н ышкырлыгыньщ ыстыгына емес, сергек ce3ÍMÍHiH¡ ушкырлыгына тэнт[ болдым».
ЦЫСЦА КДЙЫРЫМДАР Л/ыгыс дунмесж^, соны^ :мйн^е Снрмя эдебм-руханм ^ур^анасмны^ айтулы окйдер:н:^ б:р: Абул Фяраж цаламмна тэн таглммаинпар аз емес. Олар кебже ^ыс^а да нус^а цайырмм- tvipúndepd:^ басын цурай^ы. Б:р:нде ой басым, б:р:нде астарлм, айшы^тм афоризм, ен<Мб:р:нде е/нк;р de утцыр эзм-эжуа алтиа- кезек асп:асып жамады. О^ыи ^ана поймай, айта журу^е де о^ мыгын берЙ! mypaÓM. ТЬгылммды дунмен: ?пэрж:малау ^а:аангы ^арызытиыз /:эти яарызммыз екендйж еске алмп, оларды^ ^айсмбфж о^мрман м^мй:не усынубм жен керд:к. neKipTTepiHiH 6ipi Сократтан: - К,айгыру, муцаю былай турмац, кабагьщызды шытпайсыз. Ылги K6H,inint3 кетер щ ю журед!. М уныц ce6e6i неде? - деп сурайды. - Эйткен! м ен щ ж огалтаты н да, кол артаты н да туп м жок - депт1 сонда Сократ. **X Агашта асылып турган эйелд1 Kepin калган Сократ, эзш1 ме, нэзiлi ме, KÎM б1лс!н: - Апырай, э, мына гажапты карацыз, жем1с агашынын, 6epi, кэне, дэл осылай дэремет берсе! - деп тацданыс бшд!ршть Bip гуламаньщ к,ызы бойжет!п отыр екен. Оган 6ipi бай, 6ipi кедей - eKi Kici б1рдей куда TycinTi. Гулама ойланбастан кызын кедей ж{птке ôepinTt. Керш{-колан, таныс-паныстары одан «Муньщыз не?» деп сураса: - Д эул етп жiriттiн; керю нен repi акыл-eci кемдеу кер!нд!, экеден калган мал-мул)к кашангы етепн жапсын. Ал кембагал ж1Г1т одан элдекайда епт1, елгезек, ecTi. Keдeйлiк кемтарльщ ем ес, eci бут1н адам ертен,-ак етек-жен;1н тез жинап алады, - деген екен.
Б!р гуламадан журт: - К,андай эрекет пен берекет елд!н, eцcecíн кетер1п, куаныш сыйлайды? - деп сурапты. - Жауыз патшаньщ eл^мi, - д е п л сонда рулама ^ ¡р м е с т е н . Б1р есерсок бала кеш едеп эpлi-бepлi еткендерге тас лацтыруын коймаган соц Рулама цасына кел т: - Байка, балам, аткан тасыцньщ бipi ез экецн{ц кез!н шыгарып жypмeciн? - деген екен. Рулама кепш ы ж 1Ш!нде гусни керю мен м ул ю -м усМ айырьщша кел!скен кел1ншект{ц касына токтай бepiп: - К,алк,ам, сен бул жерге тамаша керуге келдщ бе, жок, элде езгелерге керющц тамашалатуга келд!ц бе? - деген екен. Руламадан сарай мацындагылардьщ бipi: - Байцаймын, Султан иeмiздiн ^зге деген кезк,арасы онша емес сияцты, - деп жакауратканда, Рулама да ¡ркшмей: - Е, олардьщ езш ен ерес1 б:р саты би!ктерге деген эдет-гурпы осындай емес пе ежелден, - деген екен. XXX Пифагордьщ саусак жyзiг^нe тем ендеп жазулар бедерленген екен: «Б1р гана сэтт1к бакыттан гер1 б{р гана сэтт!к бакытсыздык элдекайда жаксы емес пе?». - Айтьщызшы, М1нбердеп Сезмэрдщ айырьщша мiндeтi не? - деп сураганга Рулама: - Бакырга арзымайтын адамды бакан бойы кетер!п, ойы ок бойы озьщтардын ецбепн жокка шыгару, - деп жауап бер тт!.
Кепш1л4к арасында б4реуге у щ л т , бipeyдeн TYцiлíп отырган Гулама былай депт1: - Акылды адам акымак, надан нэкэст1 б!рден таниды. Муньщ ceбeбi, кез1нде ез{ де осы т а ц ы л е т т е с болган. Ал, б!рац, акылсыз адам акылдыны еле-елгенш е тани алмай кету! мумюн. Мунын, ceбeбi айтпасадатус!Н1кт1... - Бул пенде дeгeнiц^здi тусМ п болмайды, - депт{ Гулама, - бак,ыты бастан, дэулет1 колдан кетсе, жата кап кайгырады, ал ем!р!нщ eтiп, кет1п бара жатканымен мулдем шаруасы жок--. Бíp кYнi Диогеннен: - Адамныц ен, мyшк^л хал1 неде? - деп сураганда, данышпан: - 6з1цд1 б!ле турып езгеге сырьщды сактай алмаудан мушк!л н эр сет кepмeдiм, -дeптi. Цасындагылар Арастулдан (Аристотель): - Сенщ баскалардан айырмац неде? - деп сурапты. - Олар 1шу, жеу уш!н ем1р сурсе, мен ем1р суру уш{н тамактанамын, - депт! данышпан. Сократ б1р аукатты адаммен жолда келе жатса керек. Шолгыншылардыц аузынан: «Ойбай, осы манда каракшылар ер!п жур!» дeгeндí ести салысымен элп бай адам асып-сасып: - К,удай тас тебеден урды деген осы, олар мeнi танып калса кайтпекп{н? - дегенде, Сократ та карап турмай: - К,ап, эттес1-ай, кудай урганда, олар мен! танымай калса кайтпекп^н? - деген екен. О т т бара жаткан бipey каткан нанды кара суга Ж 1бтп жеп отырган Гуламага кайран калып: - Апыр-ай, каткан нанды да рахаттанып жеуге болады екен- ау, - дегенде:
- Ия, дурыс айтасьщ, муньщ рахаты сол - туш р нан ецеш!мнен e iin болганша туйппп к,алмау y m i H дем1мд{ ¡шке тартып отырамын, - д еп п Гулама. - Дуниедеп ец жак,сы mÍM-6miM не? - деп сурапты Гуламадан. - Жамандар жацтырмайтын, надандар намакул керетш М м, - деп жауап 6epinTÍ Гулама. Аплатон айтыпты дейд!: - Н аданны ц KÍM екен!н eKi н эр сес! айты п тур ад ы : 6ipÍHmici, тоцтаусыз мылжьщдыгы, exiHüiici, ойланбай жауап беруге дайын туратыны. Гулама шэюрпне былай делти - Жауыцнан жасырган сырды досыца айта керме, ce6e6i досьщньщ душпанга айналуы эп-сэтте. Bip патша Диогеннен: - Ел-журт аузынан тастамайтындай сенщ мал-мулюц, жер- суын, к,айда осы? - деп сураганда, данышпан: -М те,мыналар!-деипк,асындацаз-к,атартурганшэк1рттер1н нуск,ап. Арасту былай деген екен: - Мае адамньщ аягынын, астындагы т1кенект1 сезбей-бш мей басып eieTÍHÍ секщщ, надан да 63ÍHÍn надандыгына налымай етед). Гуламаньщ улагаты: - Наданга жаксыльщ жасаган жан не шошцаныц мойнына ал ка таккан, не улы жыланды балмен бак,к,ан адамга уцеайды.
Хусрау Шахтыц заманында б1р адам кешеде: - Уш есиет1м бар, ю м мьщ динар берсе, соган айтамын! - деп жар салып журген кер1нед1. Муны ест!ген Патша элп адамды дереу Сарайга алдырыпты. Ал, к;ымбаттым, нендей есиеттер олар? - деп сурапты Шах. - Эуел1ак,ы сынэкел,-деппанау. К,уты толы динарды алдына экелш цойыпты. - Б^piншi айтар еси еп м сол - «Сен1ц салтанатыцда кезге ¡лер б!рер адам жок,». Еюнын сез!м мынау: «Адамдардын, бэр1 ак,ымак, болган кунде де оларсыз ем 1р суру мумю н емес». Ал уцннцн есиет сез1м алдьщдагы eкeyiнiц пайымынан шыгады: «Патша бул ацымацтардан б!ржола к,утылуы уш!н олардагы жаман эдеттерден хабардар болып отыруы лазым». Уш есиетт! де унатк,ан Патша оны айтушыны алгыстап, элп куты толы ацшаны алдына ысырыпты. Б}рак, цонак, усынган ак,шаны алмапты. - Алмайтынын, бар екен, неге «эyeл^ ацшацды шыгар» дeдiн,? - дeптí Шах. - Мен патша болсын, басца болсын, ацылды пулдайтын, алтынды пулдайтын адамдардыц к,аншалык,ты бар-жок, екен!н байкдп керей!н деген ед!м, - деп п сонда элп адам. Бузургмей1рден бipey: - Неге достын, душпанга айналуы оп-оцай да, душпаныцньщ доск,а айналуы к,иын? - деп сурапты. - Эзщ ойлашы, уйд! бузу салудан, айнаны сындыру кураудан, ацшаны жумсау табудан элдек,айда оцай емес пе?.. Бузургмешр патша цаИарына ушырап зынданда жатцанда оньщ кещл1н сурай барган достары ны ц б1р1: - Хош, енд{ осындай куйге душар болгандагы кeнiлгe туйгенщ не? - деп сурапты.
- Терт н э р се т мьщтап кeцiлre туйд1м, - д еп п Бузургмей!р - 6ipiHmici: муныц 6epí эубастан пешенеме жазылган екен, соны K epin жатырмын. Демек, бул - тагдырдан к,ашып к,утыла алмайсьщ деген сез. EKiH iuicî: бул азап цаншама ауыр болганымен, шыдамаск.а, сабыр к,ылмаск,а амальщ жок,. YmÍHmici: бул бул ма, эл1 будан да ауыр кундерге тап болуым мумк1н. TepTÍHtiiici: бэлю м, бул пал еден 6yriH , не ертен, к,утылармын немесе элдецашан кутылган да шыгармын, 6ípaK, муны мен бшмеймш гой... Шахпур Шах былай деген екен: - Кез келген кдланьщ кемел1н кeлт^píп, ажарын ашып туратын бес нэрсе бар. Олар: бпнмпаз эюм, эдш к,азы, агы н -тепн базар, тэжipибeл^ дэр!гер-шипагер жэне дария суы. Бузургмей1рд1ц бэйбiшeci оган 6ip сауал берген екен, ол тосылып к,алыпты. Сонда эйел1: - Сенщ патша кецесш1с1 eкeнiцдi к,айтей!н, менщ 6íp гана сауалыма жауап бере алмадьщ. Эст1п те ацыльща эжептэу!р ак,ы алып журс1ц-ау,- дегенде, Бузургметр: - Мен тек ез шамама кдрай б!лген-айтк,андарым ymiH ак,ы алып ж ур м т, Ал б1лмейт{ндер1м ym ÍH ацы телейт1н болса, оган патша цазынасыньщ бар алтыны да аздьщ к;ылар ед], - депт:. Бyзypгмeйip мына темендеп сезд) цайталауды унатады екен: - Басыцды 6ip-6ipiHe керегар ею niKip к,атырып, цайсысын тацдарын бм м ей турсан,, онда к,атынын,мен ак,ылдас та, онын, айтк,анына к,арама-к,арсы эрекет ¡сте! Гуламанын, мына 6ip айтцан сез! бар: - Арагы Tycnerip адамды ец кeмiндe тер т тypл^ жагдайга душар eтeдí: балбырай балцып бабьща келген кезде айналаца
аскдктай царап, KeKmÍKme керден,-кердец басасыц. Бipaздaн сон, маймылга уцсап журтты мазак,тай бастайсьщ. Одан соц кеп етпей арыстанша ацырып, журтк,а сес керсетесщ . Ацыр соцында шошца болып саз балшьщта аунап жатасыц. EcTi адам ак,ыл-парасатын к,ашан к,алпына келпрем деп цайгырса, ак,ымак, байгус асцазанын к,айтсем толтырам деумен элек. - Алты нэрсе, к,аладыц-к;аламадьщ, баянсыз, - д е т и 6ip даныш пан, - 6ipÎHmici - ацымацтыц aK,bM-eci, eKÍHmici - эйелдщ м ахаббаты, ymÍHmici - булттын, келецкес1, TopTÎHmici - ынсапсыз патша, 6ecÍHH!Íci - ecencÍ3 байлыц, алтыншысы - атак,-дацц. Bip данышпанньщ айтк,аны: - 8зш к,айдам, 63reHÍ азар-безер ететш адамдардын, бес тайпасы бар: 1. Басцаларга ак,ыл айтып, тэл^м 6eprici кеп туратын цас надан. 2. Аты бар да заты жок,, турцы бар да турагы жок, нэрсеге бола ала шапцын болып жypeтiн адам. 3. Жанындагылармен акылдаспайтын патша. 4 . К,олынан кeлмeйтiн {ске т1с-тырнагымен жабысатын адам. 5. К,асындагыларды тогышар, 63ÍH ацылды санайтын цызметкер. - Ацымак, пен соцырдьщ арасында к,андай айырма бар? - деп сурапты шэк1рт1 устазынан. - Сок,ырдыц KYHдíздi туннен ажырата алмайтыны сияцты, ацымак, та ак,ыл neci мен беймаза мылжыцныц ара-ж!пн парьщтай алмайды.
- К,андай адамды ец KymTi деуге болады? - деп сурапты шэюрт! устазынан тагы да. - HencicÍH тыя алатын, езге уш!н O M ipiH ция алатын жэне к,ау!п-к,атерл1 жолдан езш сак,тай алатын адам езгеге цад1рл1 де цымбат. Гулама айтады: - Кдрсыласьщ к,аншалык,ты к,аук,арсыз болса да, сен оны мьщты деп бш жэне одан унем1 абай бол. Кушт1 досьщды, KepiciHme, элс!зге сана. Жеме-жемге келгенде, оган арк,а суйеймш деп душпаньщнан он,бай таяк, жеп журме. Айлалы душпан жалан,аш цылышца ук,сайды: жалт-жулттанып KiciHi арбап к;ана поймай, абайламасац, майып цылуы да мумюн. ^* Усак,-туйек болмашы нэрселерге мэн бермеу ак,ылды KiciHÍH, ic i. 0 3 ÍH-03Í ульщ тутк,ан адам ешуацытта уяттан цысылып- к,ымтырылмайд ы . Аузьщнан шьщпаган сез - ceHin тутцыныц, аузыцнан шьщты екен - сен онын, тутк,ынысьщ. Ауыл-аймагы унатпаган адаммен ет-жацын араласа берме, себеб! сен!цде сынын, мен MimH соган сай елшенедь Харун ар-Рашидт1ц ею эйeлiнeн ею баласы бар екен. 8з баласы Аминнен repi Мамунды жацсы к е р е т ж н 6M n-ce3Ín журет4н анасы 6ip куш халифага:
- Ей, Халифам, екеу1де ез улдарыц емес пе, неге балаларды алалайсыц? - деп наразылык, бшд{р!пт1. - Онда екеу1н де сынацтан етк1зел!к, себеб!н сонда бшесщ, - депт1 Харун. Сарай к,ызметкерш шацырып Амин мен Мамуннан бip нэрсен{ сурап келуге буйырыпты. Элп адам Аминн{ц цасына кел{п: - Ей, Мухаммед Амин, егер де экецнщ тагына отыра к,алгандай кун туса, маган цандай жацсылык, жасар едщ? - деп сурапты. - Сен! ме? 6зiм e ец жацын кенесын е п п аламын. Сарай цызметкер! Мамунга да осы сурапты к,айталапты. Сонда Мамун ашуга булыгып, алдындагы алтын сауытпен элг^нíн, басын жарыпты. Онымен поймай: - Экем нщ ол1м! саган не уыпн керек болыпты? Сарай цызметкерлершщ бэр1н оньщ адал перзенттер! деп журсем, сен оцбаган онын, ел1м т тш еп жур екенс1Ц гой? - деп айдап шыгыпты. Басын жарып, бацайын цанатып келген К,ызметкер болган жайдын, бэpiн баяндапты. - К ердщ бе, - депт! сонда Харун ар-Раш ид к,атынына царап, - м ен п ер зен ттер )м н щ эрк,айсы сы мен ак,ыл- парасатына сай мэм1ле кы ламын... Улкенге де, юннге де бipдeй кушак, жая берме. Yлкeндepдi к,айдам, юшшер бул эрекетщ е к,арап: «Е, бул да оз!м1збен барабар екен гой» деп менсш бей журмес!н. Eкí нэрсе адамныц к,адыр-цасиетше залал келт!ред1. Бípiншic^, суганак, эpi сурам сак болсац, eкiнш ici, ацымак,пен м эм ш елесуге мэжбур болсан,. - Басын томен иш, тагзым жасап, сауга сурамаган адам саугага лайык, емес, - депт{ б{р патша. Буган жауап ретш де сол жерде отырган данышпан былай деген екен:
- Сураган адам алган затынан да кеп н эр се т жогалтады. Шын мей1рбан адам сурамай-ак, 6epeTÍHÍH бepeдi. Bip данышпан: - Сейлегеннен тыцдаган артык,, - д е г т . - Heci артык,? - д е т т отыргандардьщ 6ipi. - Алла тагала 6ip т{лге ею кулак,ты не уынн берген? - депт{ Данышпан жауабын сурацпен кайырып. К,арбыздьщ т с к е н -nicnereHiH шерт!п бшген сиякты, адам парцы да сейлеген се зш е к,арап багаланады. Bip данышпан Султаннын, эйел1не: - Менщ арзу-тшепмд1 куйеу!ц]зге оцаша 6ip сэтте жeткiзiн,^зшi? - деп е т ш ш 6 ^ ip in T i. - Менен сураганша езщ1Э-ак, айта бepмeйc^з бе? - д е п п сонда Малике. - Мэликем! Mэyeлi дарак,тын, ушар басындагы жeм^cтí алып жеу ушш алдымен к,ол жетер бутагын e3ÍH,e к,арай ию керек емес пе? - депт1 сонда данышпан. - Парьщсыз деп юмд} айтса болады? - дeптi 6ipey гуламадан. - Мак,тауды да, жамандауды да б1лмейт!н адамды. - Ютап 1Ш1ндеп ой-п!юрлер сен1н, туп непз байлыгьщ, ал кэллэцдагысы сол байльщтьщ 6ip бел!г1 гана. Bip пора некерлерш щ к,оршауында келе жатк,ан патшаны керген 6ipey: - Адамдарга жасаган жэб^р-жапасы басынан асып кеткен-ау, эйтпесе, журттан мунша корганып, к,оркар ма ед!?! - деген екен.
Bip кершщен 6ip Kepmi: - Адамдарга деген к;айыр-мей{р{нд! соншама аста-тек еткенщ не? -деп сурапты. - Жан,а уйге кеш епн адам эyeлi есю-кусцысынан кутылап алмайтын ба ед1?! - депт1 анау. Bip патша алдындагы цайыршыра: - Кэне, айтшы, не тш есец де ырза к,ылайын? - дeптi. К,айыршы: - 8лмес 8MÍp, к,артаймас жастык,, таусылмас байльщ, алацсыз, армансыз бак,ыт... - дей бергенде, патша: - Булар менщ к,олымнан келмейщ, - депт!. - Онда цолды ез!ц жай, - депт1 цайыршы. - Жайдым, - депт! патша. -Уэденнл болма, кэдешш бол! Аумин!!! Эйгiл) Иран шахы Ардаш ер жылан шагып, одан аман к,алган ЭК1МД1 ган а С ар ай e c i rÍ H e H а т т а т а д ы ек ен . «Ж ылан у ы н ан ары ла, айы га бш ген адам гана MeHin к;ызмет1ме лайыцты!» дейд! екен ол. Bip устаз ш э ю р т те р т щ кулагына ылги да мынаны к,уйып отырады екен: - Цанагат - жамагаттыц шын жанашыры. 1шкенде де, жегенде де, TinTi, сулуга гашык. болганда да оны жадында уста! XXX Bip наукас Tayinxe кел)п шаншуга к,арсы ем-дэр]' сурапты. Tayin эз1лкештеу екен: - Тау доланасыньщ TiKeHiH шэйнап кер, - деп кецес 6epinTi. Науцас к,алтасынан цагаз, цаламын алып: - Цайталацызшы, жазып алайын? - депп.
- К,ос уыс арпа мен тау доланасыныц Т)кен1н крсып же Í- депт1 Tayin. - Е, жаца арпа жайында ештене демеген ед1Ц)з гой? - Сенщ есек екен1цд1 алгашк,ыда бшген жок, ед4м, - деп жауап ôepim i Tayin. Эжептау!р-ак, сурет салып нэпак,а тауып журген ж !пт бул K8CÍ6ÍH тастап, Tayin болып к е т т т ь - Неге ез кэс!б1нД1 тастап тэуш тж ке ауысып KeTTÍH, соны айтшы? - деп сурагандарга ол былай дейт{н кер[нед1: - Салган-сызганымньщ к,атес! мен кемшш [пн ею н 1ц 6ipi сы иап-MÍHeyi м ум ю н, ал TayinTiH катес1н жер жасырады. Tayin алдына келген наук,аск,а: - Ет пен бальщты 6ip мезплде жеме, - деп кенес ôepinTi. - Бауырым-ау, ет пен бальщты коса сатып алуга шамам келсе, сен1ц алдьщда буйт{п отырар ма ед1м? - депт4анау. Басындагы icirtHe туз пен цалампыр ceyin жатцан 6ip наук,асты керген Tayin: - Эпещцм-ау, муньщ не, алде, кэллэндi nicipin, кауап жасагалы жатырмысьщ? - деген екен. Ащыыныц к,ак,панына Tycin к,алган eKi тулюнщ 6ipi: - Енд! eKeyMÍ3 к,ай жерден табылар eKeH6i3? - деп nypcimn салыпты. - К,ай жерде болушы ед{, eKi-уш кунн!ц ар жак, бер жагында Tepi-TepceK базарынан да!.. - депт1 ек1нш!с{ муцайып. Тебеге шыгып алган Ешю тем ен д еп К,аск,ырды балагаттай бастапты. К,аск,ыр муны тьщ дап турып: -Ей,Еш ю ! Ш{юрейме,ш1ренбе! Мундайсездерсен!н,аузыцнан емес, анау отырган жер!цнан шыгып жатыр! - деген екен.
Тазы KMÍKTÍ керген бойда куа женел!пт). - Эуре болма, 6api6ip маган жете алмайсьщ, - д е г т Ки1к. - Неге? - д е п п eKn¡HÍH де, ент1пн де баса алмай келе жатк,ан Тазы. - Неге д е й т т щ бар ма, мен eзiм дi :^утк,ару уш 1н, ал сен бар болганы цожайыныца жагу уыпн жан салып келе жатырсьщ, - д е п п KnÍK алыстай Tycin. Ит ТулкЫ устап алыпты. - Сен мен1 куштш1гщмен емес, элс1зд!пмнен устап алдыц, - депт! сонда Тулю, - сенбесец, анау Цасцырга жет!п керын? Ит сонда TYЛкiнi к,оя салып Каск,ырдыц соцынан тура женелген екен. Bip кус саятшыныц к,урган тузагына Tycin к,алыпты. - MeHi цайтпексщ? - деп сурапты сонда кус. - Цайтушы eдiм, nicipin жеймш! - депт! саятшы. К,ус муны ecTÍn жалынып-жалбарына бастапты: - Ей, Í3ri жан! К,ыршынымнан к,иып кдйтесщ? MeHi жегенмен к,арньщ томпаймайды. Одан repi к,оя берсен, мен саган 6ip емес, уш бipдeй пайдалы ацыл-кецес айтар eдiм... Алгашцысын, K,a3ip, мен к,олыцда турганда естис!ц. EKiHuii кeцeciмдi анау агаштьщ бутагына к,онганда айтамын. Ал ymiHmiciH 6nÍK жак,пар тастьщ басына барып к,онганда еститш боласьщ. - Жарайды, ecTiceK е с т т к , айта бер, - дeптi саятшы. - EipiHUH KenecÍM - болган icKe ешцашанда еюнуш! болма. - Муныц кeнiлгe к,онады, - деп саятшы кусты к,олынан босатыпты. - EKÍHIHÍ кен,ес1м - болмаган 1ске ешуацытта да сенуш1 болма! - депт! кус агаш бутагына цонып жатып. Содан сон, к,ос цанатын к,агып-к,агып ж{бер!п былай депт1: - Ей, ана cyTÍH ш и т емген ацк,ау неме! MeHi сойганында гой, ¡цнмдеп ек) дана меруертке к,арьщ болар eдiн,! Муны ecTireH саятшы аягы куйген тауьщтай тызацтай бастапты.
- Ушып кетпей турганда уш!нш{с1н айт енд1? - депт1 шарасыздан-шарасыз мазасы кет{п. - Б1р сэтте ею б4рдей ацыл-кен,есп умытып улгерген адамга уш !нш 1с1тц цажет1 цанша? Сен байгус «1ш{мде меруерт тас бар» д е г е т м е шынымен сен!п цалдын,. К,устын, ¡Ш1н д е асыл тас бар дегещц юмнен eciтiп ед!ц? Бола калган кунде де ол бетекеде емес пе? Осыны айтыпты да кус шырк,ау ушып, жацпар тасты бетке алыпты... Б1р кембагал кМ туе кepiпт^. Tyciндe туйен!ц кумалагын цазанга салып куырып жатыр екен... Уйцысынан ояна салып туе жорушыньщ алдына барыпты. Ол болса: - Б1р М1р берсен,, тYciцдi ап-аньщ жорып берем)н, - дeптi. - Ойбай-ау, б!р мipiм болса туйенщ кумалагында нем бар, балык, турганда? - деп куйш-гнипт! кедей байгус. Элп туе жорушы отырган орнынан су шыкдандай, баска шаИарга кешпекш1 болып уй1н жыга бастапты. Муны керген керин-к,олацдары: - Саган не кер1щц? Ол шаИарда сенен басца да туе жоритын адамдар жет{п артылады гой? - дегенде, ол былай жауап ерген екен: - Мына цаланьщ ел-журтына шыбын-ш1ркей уйк,ы бермесе, кеш пегенде цайтушы ем? Уйьщтамаган адам туе керуын ме ед)? Б4р сарац бай кембагалды жалга алмак,шы болып: - Ецбекак,ын,а не сурайсьщ? - депт1. - Парным тойса бопты, - депт! анау. - Жоц, болмайды! - Неге? - Тым цымбат! - Ойбай-ау, енд! не 1стей1н, апта бойы ораза тут демесец?! - деген екен
Bip дицанныц, дауыл согып, еккен-т1ккен1нен дым к,алмапты. - Ей, Жараткдн ием, - депт! сонда аспанга алак,анын жайып, - «б^p-бipлepiн,e циянат цылмацдар» деп пeндeлepiцe ацыл айтасьщ, ал енд1 мына эрекет}це не жорыц? 6 з сез1н,е ез!ц ие болмаганын, ymiH e3ine цандай жаза кессец болады, соны айтшы?.. Ацшасын урлаткдн 6ip байгус: - Бупнпдей сорак,ы кун бурын-соцды болмаган шыгар!.. - деп налыпты. - Eípan эмбе ymiH емес, - деггп муны анадайдан eciiin турган уры. Bip баукесер суга царап турып: - Апа дейм1н, мунда келш!, бет1не кен жамаган 6ipey маган м ел ш и т к,арап тур! - деггп. К,асына кел1п судан ез1н керген анасы: - Уйбуй, балам-ау, онын, цасында албастыдан аумайтын 6ip кемп1р де к,арап тур гой? Цой, курсын, 6eT¡ аулац, кeтeйiк! - деген екен.
K.OCTAFAH e^-mycÍH Уя^ым^я ялдмрмянтын, зятианялар кез:нде жулдмз^ям жярцмряп кез тярты п туря/иын жяу/мр жмрляр %яй кезде Je я^ям журез:н:ц рухяни языгы, жян дяуяем, кец:л сусыны. Эляяер Яяуямдмц злел: лялы^тярмня ^ялдыргян ушян-тец:з бай лц/рясы, жжу-мяржян цязмнясм бул с е з ^ !зд ^ яйня-цятес:з янм^тямяем. Окжпыке ^яряй, осмняу ясмл ял^яЗян осы кунзе дей:н б:здер - %яза% оцырмяндяры енням:з бен улес!м:зд: ез керез:м:з:ме яля ялмяй келем:з. К^олытиыздян ^агмп жят^ян дя ежк^м жоц, ежелз: енжярлыгытиыз б О Л М Я С Я ... Жязылу ул?:с!, НЯК/ ТИЯЗМуНМЯ^ЯМЫ, ^мс^я ^яяырыж- и:рмм ^олы^ыздягы жяня^^я тм:с:н:ие эр мен нэр ^ося т у се т ж ^ к т ен , Улы ¡мяммрды^ пяряеятты пэлсяпя мен терец ойгя нез:з^елзен А^остягяндярыныц гмбрятты дя улпетпн улз:е:н тям -тум дяп болея Зя усынудм жен керд:к. Асыл сезд{ алмастырсац мылжьщга, Адам емес, айналарсьщ 6ip жынга. Тындырган ic опалырак, тш-жацтан, KÍMre абырой эпермекш 4 кур мак,тан?! К,анша шешен болганымен тш шебер, Д1ЛС13, кунсыз, кургак, сезге ю м сенер? К,ара басып к,апы к,алма ацгармай: К,ара Т1лд!ц eтк^pл¡ri кднжардай!
Bip гажайып куд!рет бар газалда: Кара сезден цаймыгады Ажал да! Ацицаттыц казанында кайнаган Амал к,анша, сезд1ук,пайды-ау кей надан. Кулпыратын Кун нурымен тypлeнíп, Сез ажарын к,ауыз ашк,ан гул дел1к! Булбул энмен эспеттесе тац ryniH, Ак,ын жырлар жэми журттын, жан-динн. Алтын деген, ацык, деген асыл ма, Сан сицырлы сара сезд!ц кдсында?! TynKi сырын туратугын жасырып, 9 p6ip сезд 1Н, тамырын бас, 6eciH ук,. Сез астары телегейден терецдеу, Ердщ ici туптен маржан терем деу! Сез - тендесс1з! Бул - а ц и ц а т, кумэнс{з! Алдында оныц бал цышцылтым, гул epci3. Адамзаттын, гулзар десек тур-ещ н, Алуан эуен кус сияк,ты тш) онын,.
Эн мен жырдан нэр алмаса журепц, Осы болар тчрлжтеп Tipi ел1м. Озгелерд1ц куанышын бeлicceц, Кара суд а бал татиды сен ¡шкен. Есеп емес: кедейм1сщ, баймысьщ, Катар кетер к,аймананьщ цайрысын. Атак,, байлык, адал жолмен келмеген «Уф!» демей-ак,ушып кетер желменен. Алла барда тарылмайды кек пен жер, Аз болса да, кеп болса да, кеппен кер. Тэл1м) жок,тэрбиес13 к,ас надан Ауыл yñiH аулак устар баск,адан. Гул еспейд1 кунн1Ц кез) жылымай Ата-анацнын 6 i p iH Кун де, 6 i p i H Ай. Аллага да, жагу уш1н елге де, Адам болып к,алу парыз пендеге. Заттан repi кдзынадан сыйга алган, Бак,ыр артьщ таза енбекпен жиналган.
Сацыльщтьщ 6íp cepíri - адалдык,, Сарацдьщтьщ 6ip cepiri - жамандьщ. 1ш1-сырты туратугын 1р1цдеп, Жамандьщ та - жазылмайтын 6ip 1ндет. Мэуе агашца желб1реген желеп Tac буршацтап, таяк; типш келед!. Й XXX Ce3íM ш!рюн к,утырганда к,анда ойнап, Ак;ыл цалар елеус13 6ip жандай боп. Сую, кую - к,ас к,агымы Жазмыштьщ, К,айран, Журек, кдлгып кетсец, хал мушюл. Махаббатсыз Keperi не Ай, KyHHin? Ол бар кезде лэззатын, - тун, Лэйлщ - гул! Тэн к,алауы талдырганмен тал бойды, Жан кдлауы жар кушагын тацдайды. Сен дегенде жанын к,ияр жан барда, «Жаным» деген жалган сезге алданба. Негыласыц тэж бен так,ты армандап? Ол дегенщ - алдамшы туе, жалган бак,...
Эзгелерден артьщпын деп асцынба, Тацдайында «тэубе» жатыр тастьщ да. Гумыр шipк^н гулама Ьэм улы ана! «Улымын!» деп батып журме кунэга. XXX Артыц сейлеп, арк;ан ескен есектен, Эм1р1не еюнсе етт1 бос еткен?! Кумырадан кул боп шыгу - Жынга арман, Одан жаман кулцынына кул болган. Шындык,уш1н шыр-шыр етсец болганы - Тоты куска айналасыц тордагы. Ак,ик,аттьщ досы жок, та к,асы кеп, Оны армандап, оган жету к,ас1рет! Адалдыцтыц ацсаганы - эдшдж, Зулымдьщтьщ барша амалы - зэлiмдiк. Ашык, болса арадары к,ас-к,абац, Ауыл уйде адаспайды ас-табак,. Аят цашып, уят кетсе патшадан, К,айыр кутш эуре болма басцадан.
Бупнщнщ туре берме ¡ргенн, Ертецщнен уят болып журмес{н. Кашты екен деп ала берме жау мысын - Кара журек к;ан!шерден саумысьщ? Шарап уы миды мецдеп, тэщ ц алар, Ес жия алмай, есецпреп жан цалар. XXX Кайгы да бip куш!ктепш цаншьщтай, Кек1репцнен кеше цоймас жан шыцпай. Ку т{рл!кт{н, к,уа берме соцынан, Куамын деп кумга айналган кеп улан... Эткен кунд! енд! б1зге тосу жок,, Т1р1С1Ц бе - т{ршпиктщ к,осын жек! 6м1р инрюн бip кермекке гажап-ац, Алдьщда эл! - Кылкеп!р мен Газауат!.. С е н д т гумыр - б4р-ак, мезет, цас цагым, Енш к!нен дэметпе, енд{ баск,аныц. Су бет{не уцш, мейл1ц, уцшме, Телегейд1ц маржан жатар тyбiндe...
Кудай болмак, - кудайсызга кунде арман, Пeндeлiктiн, цалыбы гой бул жалган... Дос та 1здемес, к,ас та ¡здемес, Т1р[ елеен,, Тун-тунектен шыга алмайсьщ, б4р енсец. Кадыр тутсан,, айып емес царттыгьщ, Марцаюмен мацтанганьщ - м эртт4пн,! Ажалыцнын, хабаршысы ак самай, Артьщ та емес, кем де емес, тап солай! Кул1м цагып келетурын тац барда, Кун к,айда деп кypciнбe де, тан, к,алма. Адым сайын Ажал барын умытпа, Hэпciнд^ тый, кулк,ыныцды курьщта. Торга тускен сайрай ма екен торгай кус? Зарын айтып жатцан шыгар ол байгус... Тапцан жер1, жат^ан жер! - тар мекен, Ж урепцнен шерл! муцлык, бар ма екен?.. 6м1р жалган сорлыга да, зорга да: Келд1н, - кеттщ, eлдiн, - ешт1ц... сол рана.
Кез келгенге кеуде кагып, кердецдеп, Алла барда айта берме «мен, мен!» деп. Терек мйрюн бойын булдап тур босца, Жерге и т г е н жем1с агаш б1р баск,а! Бац па, сор ма - не купп тур алдыцда? Не кутсец де, тэуелд1С1н, тагдырга. Багбансыз бак, ж ем к бер{п жарытпас, Угымтал ул устазынан жальщпас. Так,иян,а тар келмейщ кек пен жер, Кегерсецде, кенерсецде кеппен кор.! Мандайьщнан сыйпаган боп сый куткен Ес1н, болса, аулак,тау жур бил1ктен. Бул жалганда б!р1 - умыт, б!р1 - Ум{т, Ею баск,а улык пенен улыльщ. К1мге керек асып-тасып толганьщ? Ец дурысы - елге жакын болганыц. Базб{реуше жатпайтугын бал ашып, Тумысынан к,олы ашьщтыц - жолы ашьщ.
KyHi-TyHi ойлаганша бас к,амын, К,арайлай жур к,ас-к,абагын басцаныц. К уй щ м -тсп м мынау жалган - бес кунде «Кунэс1зб1н» деп айта алмас ешюм де... «Ан-а-у жац...» Эцпме арцауына айналып, тшге оралгы болганда, Билтц1зд1 к;ыск,асынан цайырып «Ан-а-ау жак,...» деп жатамыз. Сол «ан-а- ау жацты» К,адыр а^ын былайша цатырыпты: Жацгырыгы жогалды би!к таудьщ. К.ойдым мен де сол тауга жуьщтауды. ЕспмейШ, Bip емес, Миллионды, «Ан-а-ау ж ак.тьщ » кулагы кулыптаулы. Бак,алар мэз, Кудыкда кулан кулап, Кебейд1 тез кумды шел, Жыланды бак,. Бузар ед!м кулыбын цулацтардыц, Барлыгын да тастаган пломбылап! Эд1л де ащы айтылган ак,ик,ат. Эр жолы астарлы. « Б т к тау» - ата-бабаларымыз. К,адыр жуьщтай алмаган тауга к,аз!рплерд1ц иеп к,ышымаса да болады. Миллиондардын, (хальщтьщ) арзу- тш епн ест!мейд1 емес, ecTÍrici келмейтш дердщ кулагы - к;урыш, к,убыласы - тыныш. Бак,алардыц батпакты келдеп бацырып- шацыруы олар ymÍH - «Бак,ыт симфониясы»! К,уландар мен к,улындар кулай 6epcÍH!.. К,умды шелде к,умык,к,ан дауысыц KÍMHÍH, кулагына жет1п жатыр дейсщ ?! К,удьиыцыз - обыр ен,еш, апан ауыз. Ал «жыланды бак,»... Тозак,к,а 6eprici3 жумакжуртымыз болып журмегей?..
Неткен к,орк,ау к,огам, к,орк,ынышты элеумет десеццн?! Абайдын,: «Кулыцсыз кулак, ойга олак» деген1 еске тyceдi. Онда «кульщ», мунда «кудьщ», он да «олак,», мунда «кулак,»... Парьщсыздык, бой керсеткен жерге Парасат жоламайды. Ак,ын бетпе-бетте, батыр жекпе-жекте танылады. Ацынныц бар байлыгы: К,арасезд!ц цаймары, Кара елецн!н, байрагы! Аз ба. Кеп пе? Алуан-алуан пенде бар, элше к,арай амалы. Жумак,к,а 6ip барса, ак,ын рана бара алады! Нагыз енер - Тэн,1р сыйы. Ал Tanip сыйына emKiMHÍH, де таласы жоц. Шуак,к,а шомылган, шурылага кенелген, шапагатца беленген Кудайдьщ суйген кулдары арамызда аз ба? Барды багалап, кдщрше жете б!лсек, к э т ? .. Булбул ¡луде 6ip сайрайды. Оныц кец!л к,ошы - тацры таза aya. Бак,а epтeлi-кeш кел мацайын басына кетерш жатады. Хас енерд1 елерменд!к ецмендесе, елпрден ец к,ашады, кец!лд! мун, басады. Амал не, булбул кезден ушса, бак,а бастан к,арриды. Эттец-ай!.. CÍ3 Абайды бшем деп ойлайсыз. Эн1н шырцап, елен,1н жаттап журген соц. Б1лмейс!з. Кеше де, 6yriH де б1лген ем есс13. EmeMÍH
деп талай жерде кею рек кергенс13. Аныгында, ол - ез)н,1зд!-езщ1з эшкерелеу. Ец жаманы, уяларга тш с етте ceзiм, бетте к,ызыл жок,- Бул - жаман ауру, жарамсыз цылык,. Ж аман ауру - жарацты жаудан да жаман! XX* Абай мен Халык, деген ею угым езара б 1 р 1 г т -ю р т п кeтпeй^ншe, Абайды аузымызга алганымыз алган. Б4рац ол кунге юм жетер, юм жетпес... ейткенм ... Элген сон, ацындардын, бэpi аяулы, Уйрещцк т{рюнде аямауды. Keбeйiп бара жатыр кепес уй1, Азайып бара жатыр Абай ауылы... Не ага буыннан, не атк,ам!нерден к,айыр-мей1р болмаган сон, к , а з а ц т ы ц к,аз!рп жас поэзиясы иес13, жуйес)3, багасыз, багдарсыз, жет{м цозыныц куй{н кешул!. Б1рак, баянсыз емес! «Жет1м к,озы жeтiлep, жeтiлep де отыгар»... Адамзаттык, aйбын-yнi тупл! азаматтык, ахуалы алмагайып ак,ыннан не кутес1з? «Ер1м» деген ел болмаса, (^ ¡м » деген ер к,айдан шьщсын?! Б упн пн щ ак,ыны ертецпн{ц ацылы мен нацылына айналмак, уш!н б)разымыздын, бас катыруымыз керек шыгар!.. Б!р жагы - усац, куйю психология, eюншi жагы менменд!к, eз^мшiлдiк, мэн,гYpттiк ауру мендеген ортадан жак,сылык,тан езген!ц бэр1н кутуге болады. К,аск,ырдай улыган «улылар», цаптаган «цайраткерлер», дэлдур1ш «данышпандар», юс!мс1ген «классиктер» юмд! тьщдасын?! Б!зд1ц элжуаз эдебиет:м1зд1 к,аз!р осы к,атерл1 к,ас!рет мецдеп алган. Рухтьщ байрагы куласа, Намыстыц цайрагы кет!лсе, Ожданнын, ойраны шьщса, кун!н, не болмац - кунш1л, куцюлшш агайын?
Эр адам - ез ой -epicÍHÍn кулы. Ал кулдык, санадан кутылу бак,ыты бул дуниеде кез келгенге буйыра бермеген. Муныц 83Í 6ip адамга емес, 6ip к,ауым елге, тутас улт-улыск,а к,атысты болса, не шара... Бойдагы цадыр тутар к,асиет!м1з к,алгып кетсе болганы, арамза эзэзш мен пасык, пигыл, нэкэс ниет царацгыны малданган к,андаладай ере турегелетш ш K ,a^ ep cin ?! Кун мен тунн1н„ eMÍp мен ел1мн1н„ к,арын мен дарынньщ ... адам бойындагы айк,асы мен шайкдсы Ак,ырзаманды жеделдетпегенде к,айтс!н... Адам дертч жазылар-жазылмас... цогам дерт1 эрщ ен 6epire созылса, сол цайгы. Кай заманда да ердщ Тем1рк,азыгы, елд!ц eM ip азыгы - Ана! Хауа ана болмаса, Адам атацыз ¡шцуса ¡ндетке ушырап багзыдан-ак, ж ары цдун иеден баз кепнп, бак,и дун иеге аттаны п кетер ме едН «Кудай - шебер» д е г е т м 13, MÍHe, осы. Мен айтар ед1м, ¡ргем!здеп мына цудайы цоцсымыз орм андай орекец бидай ен,д1, арпа бурымд ы орыс к,ызы болмаса, армандай б у п т н е ам ан-есен жете алмас eдi. Ал б1здщ осы кунге деЙ1н осе алмай ж ypгeнiм iздщ ен, н е п з п ce6 e6 i - к;ад1рл1 де K,acneTTi цазак, цызынын, Кагбасын цастерлеп, Кубыласын тузей алмай келе жатк,андыгымыз. Казацтьщ к,ызы алтын да, Ж1пт{ KyMic. Осылай екен, алтынды неге ардак,тамаск,а, сак,тамаск,а, салмак,тамасца?! Парадокс! Когам ны ц ДYHиe-MYлiгiн шетел асы рып жатцан дубара дум ш елерге дурсе к,оя бер ем 13 де, б{р-б1рлеп, он- ондап Отбасын да, Ордасын да, Отанын да тастап езге елге астыртын да ycTipTÍH aya кепнп жатцан аруларымыз жайында жац аш паймыз. Ka3iprí ащы шындык, - к,азак, цыздары цазак, Ж1пттер1н MeHCÎHÔeyre айналды. М уныц астары мен тысында эл еум еттж хал -ахуал жатк,анын KÎM бшмейд1? Ендеш е, агайын, eciндi жи, етепнд! жап, есМ цщ кузет, бес!пцд1 тузе!!!
Антитеза 6сем1н десец, Бил1кке Эзд!пцнен кил!кпе. Эшем1н десец, Бил1кке Элеелгенше ил!кпе! Ил тамыры тшекте, Д!л тэцip^ журекте. Иттен гер! итт1кт! ит ет!нен жек керем! Б1р айтк,ан сез ею кулагы бар к,азак,ты ц сацлауына ене бермейд1, ес1нен шыгып кетед!. Ею айтк,анда барып еюнш! к,улагына жeтeдi. Ал одан да шыгып кетсе, сезд)ц шыгын болганы. «К,азак,стандык, улт» мэселес1 к,айтак,айта козгалып жатыр. К,озгалган сайын цоламта и{с к,олк,ацды кабады. «Аузы сасык, болса да, бай баласы сей л естн щ » кер{ де бул! Кешег! арыстарымыз алга устанган «К,азак,ия» идеясы цайда калмацшы сонда? Жацсы ул - дэнек, Жаман ул - элек. Кайрысыз, муцсыз к,айда бак,, Жылай да жур{п кулерсщ. Ак, шэл! ару Айды орап, Ацшамым, мейл!, тунерс)н, - К,ос екпе кунап, Тесекке Цулшынып енпм келед!. блецге,
Эртке, бсекке Туншыгып елпм келедП Атк,а MÍHreH екенс!н, - жерд1 умытпа, Так,к,а MÍHreH екенс{ц - елд1 умытпа. KÍMHÍH; сойылын сок,сац, Соньщ согымын согарсьщ! Умытпаган жен мына кагиданы: Патшанын, к,оргаушысы - ар, иманы. Bipey 6ipeyre сез айтсын, секс1н, жэб{рлес1н - менщ жапагер жанымньщ, сыздаган жypeгiмнiц к,андай жазыгы бар ед1? Аясац етт1, агайын?.. 6 з тагды ры на нем кетт1 кдрайты н хальщ - судагы балык,. YHCÍ3, тшс13, кунсы з... О рекен (орыс) де, арекец (арац) де 6 ipi 6 ip¡HeH айыргысыз. EKeyiHiH де TynKi атасы - Дию. Bipi к,умырадан шьщса K,ayinTÍ, eKÍHmici ымырадан шьщса K,ayinTÍ. Бала кез1мде к,улшына, кумарта окушы ед1м. «Адам цартайганда к,айтадан бала болады» деген сез pacay дейм1н, ещц, MiHe, к,уныга, кумыга оцитынды шыгардым. Арадагы жылдар бос еткен уак;ыт бшем... Ел4кт1ц ес юре ме лагына, MepreHHÍH мерпккенш е 6ip огына?..
Орыстыц TÍaiH сол орекецнщ ауызына шайнап салып журген кдзацтын, ез Ана тш1 - ак, сут1не деген тэбет1 емшектен шыццан баладай. K,a3ipri к,азак,к.а царап турып парным ашады. Е сеп ш т, есекшы (тесекшпи де аз емес), немкетт!, менмен, цат1гез, кеудемсоц, еркеюрек (керкеюреп де аз емес), д у н и е ц о н ы з, думбшез, дубара (дум ш еа де аз емес)... Ей, атабаба аруагы! Бурын да осындай ма ец??? Улысы кебейген елдщ тынысы кен,ид!, Урысы кебейген елдщ ырысы кемид!. Жаман жугысты болганша, Жацсы ырысты болса нетт1?.. Жерге т т к е н 6ip шыбык, - Ж елюлдеген TipmmiK. К,арайлап отырмаса к,атынга epi, Кебейер кекпаршыдай так,ымгер1... Ес1ктен енбей жатып терге озгандар - К,азак,тьщ ертец1не кер к,азгандар. 1ндетпейак, табатын ¡здесе К1м, Бойымда бар мьщ дерт1м, жуз кесел{м... Агайынмен apara айлар салып, Абайыммен кунара жуздесемж.
Хикаят Эйел - уй д щ к,азыгы. Еркек - уйд1ц азыгы. Уй азыгы таусылып, Tirepre туягы, кулерге сиягы цалмаган куйеу1 эйелш щ (6 ip жылдары ез! сыйлаган) сацинасын сурап алып базарга булдауга асьщты. Арзанцол сацинаньщ 6aci api кеткенде eKÍ дирхем ге эрец жетт!. Н аубайдан нан алмакда апылгупыл асыга бергенде алдынан алак,ан жайган К,айыршы шьщты. Аузы ущ рейген , K63Í шун,1рейген байгусты аяп кеткен Кедей к,олындагы ди р хем д1 к,алай устата салганын 63Í де байцамай цалды. Базарга баруын барып к,ур цол цайтк,ан к,андай жаман? Аналы кда аузын ашк,ан балапандай шулап отырган балаларын, шарасыз, шамасыз э й е л т Kepin ж уреп сыздады. Болган жайды жасырмай, букпей эйел1не айтудан езге шарасы цалмады. «Эйел опа, жар жапа» деген осы, жарк.осагы сезге келм естен кулагындагы к,ос сыргасын крлына устатты . «Базар - туске дей1н базар, тустен KeñiH мазар» демекып, бул келгенде базар imi ацыртацыр болуга айналган екен. Кез1 анадай жерде балыгын не сата алмай, не алып кете алмай отырган пак,ырга TycTi. К,удайдын, буйыртк,аны осы шыгар деп балыгына к,олца салды. «1здегенге сураган», анау да сезге келм естен кел^е кетт1. К,ужырасына куыс к,ол оралмаган Отагасы экелген1н эйелш щ алдына тастай бepдí. Екеулеп аршып, тазалай бастаганы сол ед1, балык, ¡ыннен нок,аттай марж антас дом алап жерге т у с п . Еркекте еп болмаса, эйелде сеп к,айдан болсын?! Екеу1 де eci шыгып цуанды. Ертес1не оны пуны алуга базарга к,айта барганда бастапк,ы К,айыршы жолыга кетт1. Жольщты да мынаны айтты: «Мен Алланьщ саган К,айыршы болып кер!нген цайырымы ед1м. Алла тагала 6apÎH Kepin, бэрш б)Л1п отыр. Уй{цде цатын, бала- шагац аш отырса да сен дирхемд1 алацан жайган адамга бердщ. Уйдеп обалды туздеп сауаптыц салмагы басып кетт1. Уйдеп мeй^piмiн, мен т у з д е п кдйырымыц саймасай болып шьщты. К,олы ашьщ пендес!не Алланьщ цашанда алгысы шекс)3. Тарьщпа да цамьщпа, бей1Л1н,е берекец сай болады. Будан былай он,алып KeTecin...».
М эрттж пен жомарттык, агайындас. К,олы ашыцтын, жолы ашьщ. Кедейм1н деп кеж!р кещелен{п ю м KepiHreHre кeй^cтiк бщ щ ргетцщ де, баймын деп басьщды терге оздырып багылан жеп, бас мужш отырганыцды да К,удай к,ош кере цоймас. eзiцдeг^ барга булдану, езщ д еп жок,к,а кулдану - 6 ipí нэкэст!ц, еюнш 1С1 нэуетект1ц ici. Алдын эyeлi iшiцдi тазалап алмай Алланы ауызга ала бергеннен тук шык,пайды. Женжосьщсыз Алланы Me3Í цылган адамныц алацанына су жуцпайды. Шын жалбарын - ш ую рш М к, таза такуалык, - тэуба, к,атк,ан нанга тою, к,ара сура кану - кднагат. Харекет езщ нен, кайырым Алладан. Алу - царыз, беру - парыз. Царыз цайтпаса - кунэ. Кунэдан арылмак;тыц 03Í сауаптан табылмак,. Элген адамньщ бойында к,аншама кунэ, к,аншама сауап (муны жамандык, пен жак,сылык, десе де болады) к,оса кеткен!н 6ip Алла б1лед1. EipaK, соны Tipi к е з т д е сол адамныц e 3ÍHÍn б т м е п н е не жетсш?! Адамды Алла тагала не упнн жаратты? Мынау жарык, дуниен1, Жумак,ты, пepiштeлep мен жанжануарларды жаратуыныц ез1ак, к,уд1рет саналатын ед! гой? Иэ, не уцпн? Мына бiздi? Ж эй, ермек уыпн емес шыгарау. Кубацан цуд!рет n e c i, к,айталанбас к,ас шебер аяк, айк,астырып, цол кусырып жайдан жай к,арап отырушы ма eдi?! Жок,! Хас енерде к,анагат болмайды! Шын ш еберд1ц жолында шыцырау да, шыц да жок,. б су, ерлеу, еркендеу, K e n ic iip y, кемелдену бар!.. Эйтсе де, шекс13Д1ктщ де кез жетпес rneri, шет1 болады. EniKTin де Tepi, To6eci бар. Мэселен, аск,ар аспан бола алмайды. Шьщыраудыц да асты усп бар... Дэнек пен дэннен, H93ÍK пен нэннен бастап муньщ 6 epi 6ip Алланьщ назарында. EnÍKTi пэс к,ылады. Аск,ак,тап кетпес!н деп Жерд! таум ен бастырады. Алланьщ Адам мен Хауаны жаратуыныц ce6e6i де осыган саяды. Сез жок,, бул - Ж аратушы иен1ц шендесс)з ш е б е р л т , керкем де кемел санаткерлж ж етк тМ . Ал енд{ Алланьщ к,уд1рет купи осымен таусылып к,алды ма? Жок,! Еищашанда! Адам зат Оныц ец
сон,гы туындысы емес. Б э л т м , нуд1рет иес!н!ц раламатта карамат жаца жаратылысы гарыш элем{н[ц 6i3re бел п с13 басца 6 ip шет- шен,бер1нде эл1 де ж у р т жатцан болар ма?.. Оран эсте к у м э т щ з болмасын. Мен буран имандай сенемш . Сенгенд1ктен де Tanip иеме жантэн1ммен жалбарынып, мэцпл!к махаббатыммен м!нэжат оцимын: - Сарк,ылмагай м етр1м щ , Айналайын, Алла. Б)зге деген бейш щ нщ Шеп, шет: бар ма, Алла?! Жететшдей Heci6e бер Ак,ыретт1к жолга. Кунэм болса, кеш1ре гер, Keunpe гер, Алла. TanipiM деп табынайын, Талабымды оцда. Жарылк,а деп жалынайын, Куран устап к,олга, Алла. Жаза бассам, курыгьщды Мойыныма салма. Жарьщ жалган - румырымды Жак,сылык,к,а жалга, Алла. Сак,та дэй!м бэлекеттен, К,анарат бер жанга. Адамга тэн эрекетпен Асыгайын алга, Алла...
Эйел заты Эйел - ине. Байкал устамасац кез келген сэтте кез келген жер!це Kipuj ете цалады. Безек к,агасыц. Безер де боласыц. Безек к;ак,к,ан кезщ оган майдай жагады. Аягансып турганымен, îmiHeH масайрайды, мэз болады. Ал безерленген кезш де 6e 3in кетюц келедь Безе алмайсьщ. Безбуйректене бастаган сэтщде айласын асыра к,ояды. Балашагацды цосып н ем ереш еберецд' apara салады. Олар ж т . Инен{ц ж)б!. Сабак;талган ине-ж!п о жерщ нен 6ip етед 4, бу ж ерщнен 6 ip етед1. С еплген жер4цд1 кектейШ, жыртылган жер{цд! жамайды... апшынган ашуьщ эп- сэтте сабасына тусед{. Из, и н е ж т а з кун жок,... Эйелден асцан жауын, жок;. Отырсац опак,сыц, турсан, сопак,сьщ, журсен кел1кс1ц, жатсац елжсщ . «Кунде осында» болсац, кундес1не айналасыц. Кеш1ксец опьщ жейс{ц, еш1ксец опа таппайсыц. Эйел - сынап. Ашсац алак,аньщда турмайды, жумсац жудырыгьщды жук, кермейдь Ж утсац eKÎHmi 6ip жагьщнан шыгып кeтeдi. Эйел - к,ынап. К,ылышты к,ын туб1нде устаганды жацсы кер ед 4. К,ында жатк,ан к;ылыш - тыныш . К,ыннан шык,к,ан цылыш - уры с. Урысты KÍM жак,сы KepcÍH... Эйел - есепшш. К,айда болдыц, к,айдан келд1ц, к,ашан келд1ц - т ^ м д е т!ркеул1. Эйел - есекылл. Жак,сын,ды жасырады, жаманыцды асырады. Эйел - тесекипл. Еркект!ц eKniHi eciKTeH api асп ай ды . Торге озган терещ з де, api кеткенде, терк{нш!лд1ц т е ск е т н е ат ш алды рады . Ем 1н е с 13, ж ег!л ес!3, жец1ле(йз...
Эйел - булак,. 1шкен сайын шелдейс!ц. Шелдеген сайын к,анбайсьщ. Тацдайын, кургап, ындыньщ кур иды да турады. XXX Эйел - курак,. Кырык, цурак, керпеш ен}ц цырык, турл] тур1, т y c í, ец1, рен,1 бар. К убы лы п та, к,улпырып та тур ган б1р д ун и е! Б^рак, кер п е баск,а, к ер п еш е баск,а. Тердег1 к ер п еш еге кез келген уак,ытта аунапк,унауга болады. Ал к ер п е... жар тесег!н{н, жамылгысы гой... Эйел - жумац. Жумак,та мьщ сайрам кумыр к,ус бар. Ушпалы- конбалы. Ату га болмайды. Жумак,та мьщ турл1 жем1С бар - бipi шырын, б{р! шербет... Татуга болмайды. Жума^та мьщ турл1 мамырмакдал шалгын бар. Жатуга болмайды. Ж умакда трд)н, екен, к,айтып шыга алмайсыц. Керген1ц де, нэпс!ге ер ген 4ц де кунэ. Кунэдан арылмацтьщ бipaк, жолы бар. Ол - Аллага арзуьщ ды айтып кунд1зтун{ жалбарыну. Кез жасыцды, боз басьщ ды керген Алланьщ б1рде болмаса, б!рде мeйipiмi тусер, к,айырымы буйырар... Эйел - шырац. Кунд{з жанады, тунде ceнeдí. Кер1С1нше, кун д 13 сен!п, тун де ж анса к,андай болар ед 1? Кудай баск,а салм асы н - есс13 ебелек те, к езс1Э кебелек те, ш ы дамсыз шыбынш{ркей де б{р1 к у й т , б!р! пíc^п, бip^ жанып, б1р! талып деген дей , ж анынан шыр айналып шьщпай к,ояр ед1! Эйел - сурак,. «Сауальща жауабым» десец цателесесщ. Канагаттанбайды. Иск,ак,к,ан тергеуш 1н!ц eзi кез келген эйeлдiн цолына су куя алмайды. Сукуйды немесе сужуцпас б!реу болмасац... Мэселен, уйге кеынпп келе жатасьщ. Тун жарымда ма, тац ата ма... Жак,ындаган сайын эйелщнщ бозарган ещ , кызарган
K63Í ецмен!цнен ет!п, журегще жет!п, былай, нет)п... аузьща сез туспей к,алады. Келмес[це, келген соц уйге енбес^це амальщ калмайды. Сан турл1 сауалга сацадай сай жауап 1здейс1н. «К,айда жypдiц?», «Неге кеынктщ?», «Юммен болдьщ?», «Не ерте, не ертен келмейс1ц бе?!», «Тагы да iinin алыпсьщ гой», «Балалардан уялсац еттИ». Eapi де орынды, орайлы. Шашау шык,к,ан шалдуар сез жок,. Нак,панак,.Жауапберд1мдегеншек,ыпк,ызылурыскер1смайданына кipд^м де кетт1м дей бер! Эйел ушынган сайын унжыргац тусед1, апшынган сайын эбшет басады. Жабысцан эйелге данышпан еркек к,ана, алысцан эйелге арыстан еркек кдна тетеп бере алады. Мундайда не тун к,ойнына жутылган, не ундемей кутылган утады. Ис1цд1 к,аншама цайрап шьщсац да, 69pi6ip, ертецп ашу бупнгщ ей бола алмайды. Арада узындык,ыск,алы тун бар. Ал тун, 9cipece, таскерец тун эр! к,орк,ыныш, эр1 к,убыжык,. ...Epi бар эйел жалгыз жатпайды. Адам ата мен Хауа ананьщ уш айга жетержетпесте П етш тен куылганы к,андай жак,сы болган?! Эйтпегенде... 6ip KyHi болмаса, 6ip куш ренж1сш цалып... ажырасып кетер ме ед), KÍM бшс1н?.. Eip6ip¡MeH, мына б:з сияцты шыгыспай, угыспай... Олар да пенде гой, пенде болган сон керкпей, кершдеспей турушы ма ед{? К,УДай жарылк,ап 6 ip i Ущц, eKÍHmici Арафат тауынан 6ipaK, шыкданын царашы! Эйтпегенде, адамзат урпагы осыншама ecineH ep ме ед{?! 9 c ip e c e , к,ытайлар... Ундшер де уйш{пнде царап жатпапты. YйeлмeлicYЙeлмeлi. К,амсыз, муцсыз цазак, к;ана болмаса... Н и ц ш е: «М ы цдаган жылгы ак,ылоймен 6 ipre бассы зды ц пен есс1зд1к те урпак, енш !с1нде цалады. М урагер болу кандай циын десенш 1?!». Алла тагала Адам атаны жаратцан сон оган ец алдымен уят- аят, ак,ылес берд!. Сабыр, к,анагатк,а да орын табылды. Henci де
кур алацан калган жок, - Уятты былай ысырып Ж1бер{п кеуде ¡Ш1не eMÍHepKÍH жайгасып алды. Алла ырыздыгында шек жок,, дал осындай к,ад!рк,асиет Хауа анага да буйырды. Уятаят, сабыр- тагат, арнамыс, нэпс1нэпак,а демекш 1... К,анагат к,ай кезде де к,ат. Сэл KemiriHKipen келд!. Ец eKÍHimTici - ак,ылес келгенде бос орыннын, цалмаганы. К,ысылыпк,ымтырылып жайгасцан болды. Оган оньщ ашуы келд4. Ашуды KÍM тьщ дасын, елец еткен е ш т м болган жок,. «Ашу шьщцан жерден ак,ыл кашады» демекш !, эйел ак,ылыньщ ауыз iшíндe, Tinii тш ушында болатыны осыдан... Алла тагала жумыр Жерд1 TÍpmmiK Meci уш1н ж аратты , адам нан бастап. Будан аск,ан жарьищау бола ма?! «Маган жер ж етп ей д Ь деп жатцан еш ю м жок,, адам гана болм аса... Жер - улкен уя, кубылалы цутхана. Осында ecineH in жатырмыз. Бацилык, кунде де бауыр ет!нен табыламыз, топырагын жамыламыз. ¥рык, e r in , урпак, ^алдырамыз. Б{зд!ц OMip ymÍH ол!ммен TÍpecKeHiM¡3 де, курескен1М13 де Ж ерге аян. Б э л т м , Алла аманатын ак,таудеген1м!з осы шыгар... Жерде ж у р т Жумац тургызбак, эрекет - api эуреш М к, api ак,ымак,тьщ. Кудайау, б1леб!лгенге Жерд1ц 03¡ Жумак, емес пе?! Жер - Алла аманаты. Оны белшектеу, белкке салу, сату, менш!ктеу - аманатца к,иянат. Кунэнщ KOKeci - к,иянаттьщ ез! болмакда керек! Н ицш е: «Айналайын, дэр1гер, эуел{ ез1н,д1 емдеп, ез!н,д1 жендеп алшы, емделуге келген KipinTap п{рэдарлар сенщ кудай емес, 6ipaK, кудайдан былай емес екенщ е кез1 жетс!н! Жапониядагы жер с!л тн у алдында онсыз да аралда турып жатк,ан жанкешт! халыкпен орыстар су бет!ндег! нокаттай гана
арал уш1н (Куриль) кырлысып кала жаздады. Апат болган куннщ ер тесте эдеттегщей апатты аймакка орекецнщ куткарушылары елден бурын жет1п келдь «Шакырылмаган к,онак,» юмге опа, юмге дэр1? «К,ут карушылар» келген Í3¡MeH кейш кайтарьшды. О р е к е ц т ц ез1 айтпакшы, «рабайсыз аюдыц колайсыз кызмет!» деген!м{з осы шыгар?.. Ауырсацыз да, адассацыз да, TinTÍ, акылдан алжассацыз да Жерд1 тастап 6ip жакка кан,гып кетпейс13 гой. Айды аймалап, Кунд í кушып! Ендеше, адым сайын CÍ3 сурш бесш деп, жыгылмасын деп аягыцыздьщ астына алаканын тосып бэйектен!п журген Жерана аман болсын дещз! Ол ауырса дуние каран калмай ма?! Ол жыласа дуниен! топан су каптамай ма?! Ол куласа... дуние курдымга кетпей ме?! Кун батарда тчзе бук, тац атарда тагзым ет, Жер басып журген1ц рас болса!.. Ken iiiii Ke6 iKTi су. Ел ¡ini ел!рме шу. Oз¡нiздi о ц а ш а г а алып шыгьщыз. Оз элем{щзге. Алдымен сонау да сонау Эл{мсактан api, болымсактан берщ еп аспани кустар канатыньщ л е б т сеэ1нес13. Содан сон сол кустардыц узшесозыла шыккан ун1н ecTncÍ3. Ол - кеш епщ зден бупнге келе жаткан Ертещщз. Ендеше, С13Д1Н, ем]р1щз элi алда. Кайткан кустармен кауышудан артык кандай ганибет болушы ед1?! Тайгадагы тайпа,Жунглидеп жабайы, Америкадагы абориген! Тупт1цтуб{нде, 6Í3 кет1п, сендер каласьщдар. Кемд}ктен кецджке жеткен елд1Ц гана ертещ к е т ш . EÍ3 ез{м}зд1831м13 ¡ш!пжеп тауыстьщ. Е н д т сен1м сендерде. Каганатты кару емес, канагат Кана жарылкайды. Кенен журтта кемел адам аз. Кемел халык кана Алла алдында карыздар. Кудай болгысы келген кеудемсоктардьщ кагидасын каргыс атсын!!! Ницшеден: Акылды адам ез жауын жаксы керумен 6ipre, жанашыр досын да жек коре алуы ти)с.
(Из тас тулгага елердей табынасыз, кундерд!ц кун!нде опырыла кулап, астында опат боламын деп ойламайсыз ба?.. (Из маган жольщцанда элi езщ1зд1 ез1Ц13 таба алган жок, едщ 13. Бул - эр д!ндар адамныц эуелп эрекет!. Бэр К1нэрат с е т м н щ ала- кулалыгында. Жерд1Ц сыртцы цатпарцабырына дей1н ауру. Ол аурудыц аты -А д ам . «Ертндж , бостандыц!» деп шуылдайсыцдар. Ал мен сол заманауи «улы езгерктер» хацындагы сен!мнен элдецашан ада- куде айырылгам. К,УР кеку мен кек тут1ннен не шыгушы ед}? Ш{ркеу - мемлекетт1н, жалган да жасанды б)р кер!н1С1. К,олы кекте, кез! жерде: б)р мезплде ушцысы да, тусюс1 де келет!н адамньщ журек луп!л1н тыцдап керген1ц!з бар ма? Менщ адам рет!ндеп ацылымныц жеткен жер! сол - жеме- жемде ез[мд!ез1м алдай аламын. бзгеге алданып к,алмау уш!н. Кеб[несе eзiмдieзiм былай жубатам: Жур, журе туе, кэрщуртан журепм! Бацытсыздыц жеце алмады егесте, Соньщ 031 саган бацыт емес пе?! 8 з ем!р{н,е езщ риза болмацтыц алгышарты - оны ойдагыдай аткару. Б!рак, ол уонн айтулы эрт1с бола б1лу1ц керек.
Мен каз1р ен, соцгы асудын, гана емес, Tэнipiм маган эу баста еншшеген ез б и тм н щ де алдында турмын. Кунн1ц ез1 де, кeзi де келпар, т т т { батып бара жатк,анныц ез!нде су бетше алтын шашып кетед{! К,алтылдаган кайыгын ерге де, терге де салып ескепмен алтын куреп бара жаткдн бальщшыны керсещз, буган аныц кез ж еттзер eдiнiз!? 6з1м суйетш эйелден баск,а маган бала туып бере^ н б1рдеб1р ургашыны эл{ кунге дей1н кездест1ргем жоц. Кездест}рмейт1н де шыгармын... Тэуелс13Д1к - тек санаулылардьщ, онын, !ш1нде, эс1ресе, элдшер мен элуеттш ердщ сыбагасы. Оны ол армандады ма, ацсады ма, мэселе онда емес. Оган цол жетк!зген адам тек кушт1, элд! гана емес, ырыкда да, курыцца да кенбейтш асау келед1. Tэyeлciздiкт^н, туб1не жететш де оньщ осы оспадар мшезь Meйiл^, кекте болсын, мeйiлi, жерде болсын, Ак,ик,атк,а деген адамзат су тсп е н ш ш т, туптщтуб!нде, Алла тарапынан алгыспен цайтады... Оз мак,сатына жетуд1н жолын ¡здеп таба алмаган адамдар мэнс13, мунсыз гумыр кеш{п жатцан жандардан да элжуаз, бейшара. Кдзацтыц к,амы «Аш к,арын жубана ма майлы ас жемей...». Ол рас, к,азак,ы кещ л-куйдщ кубылнамасы аск,азанга тускен аска байланысты. Тойса тоны Ж1б1п, тобасын кеюршпен айнытады. Тоймаса ¡шеп шурылдап, аскдзаны тун!мен улып шыгады.
Иэ, казактыц капысыз ойлайтыны: карын камы, катын Камы, балашага камы, тоцал камы, уй камы, келп< камы, жел!к камы... Б!р кунп тоя жеу, томага сыпыру буп н п к,азацты канагаттандырмайды. «Болсац, бол!» - мше, ет! п р!, етженд!, е п п Ж1птт!ц ур да жык, ураны осы. «Бордай тозып» жатк,андардыц ез обалы ез)не. Болып кал, алып кал, шалып кал, к,ауып кал, байып к,ал!!! Ертецп кунге с е т м аз. Бупн камданбасац, ертецп жан далбасац юмге керек, тэй!р[! Доска кулю, душпанга таба болганнан сактасын!.. Тобасы жок адам таба болганды ит епнен жек керед!. Цазакы болмыстьщ бупнп болып толган тур! осы. Казакы намыс та будан калыспайды. Бай баласы - багылан. Кедей баласы - кеней. Кеней мен кемей арасы алты айшыльщ жол. Ойда да, сайда да, тойда да аруятка орын аз. Ожданьщыз ба? Оянбаска уйьщтап кеткен... Ал Рухты... Кеше кер!п калдым. Б1р колында кумган, б!р колында сулг! - улкен б1р жиында кел1мкет1м конактардьщ колына ылдымжылдым су куйып жур, зыр жуг1р1п, курак ушып, кулдыран кагып... Казак кашан б{рб1р!мен жылап кepiceдi? Тойганда ма? Атамацыз! Ал Э31рге «тойдым, болдым, койдым» деген сабазды кергем жок- Шынашагына шыр б!тсе кудайын умытып шыга келед{. Кудайын умыткан нэкэс юмге и1Л1п, юмге ¡зет жасайды? Эй, кайдам... Аштьщта ма? Оны да кергенб!з. eзбeктiн аузындагы наны ма, казактьщ алдындагы малы ма? Кайсысы К1мд4 аман сакгап калды? Сондагы алган ащы сабагымыз кайсы? Бейгам казак - ем1рге мейман казак Ашынганда ма? Кудай сактасын, кер{сшше, бipбipiмiзгe жауыгып кетед1 екенб!з. Айналадагыны кайдам, айдаладагы Алланы жерден алып, жерге салып жататынымызды кайтерсщ?! Енд1 кайткенде? Кит етсе, кияметтщ кун{н басына тудырып, енд{ кайтып келмеске, кермеске бeкiнiп басы ауган жакка кацгып кете баратын багзы бас араздьщ, бакастык элi канжынымызда ен!пес1п жатыр екенау?.. Енд! кайтпк? Жаман болсын, жаксы болсын жамагаттыц мэй)т алдындагы жалган кез жасы кашан тыйылар? Шындап кулай
жылау, ег1лу, е з т у , елж1реу цазак,тьщ колынан келе ме? Келсе, кeшiг^п жеткен! де. Келмесе, цайырылмай кеткен4де... К,удай болмак, к;олдан келмеген соц адамдар Кудайды цолдан жасамак, эрекетке кешт1. «Куыршак, кудайлар» сол эрекет пен эуреынлжтщ усцынсыз кейп!. Аллага ец жацын адам - Ацын. Пэкиза пэкпп м ен , ана сут1ндей ацтыгымен. Ницшен1н,: «Ак,ындар eтipiкт^ тым кеп айтады...» деген сез1 жала, к,исынсыз. Ацынтану гылымына эбден цаньщ, Ацицат элем!не шындап бойлаган адам муншалыцты ушцары, атусп айтпаса керек ед!. Амал цанша, «Сур1нбейт1н туяк, жацылмайтын жак, жок». К,урац керпе Анам маркум к,олшебер болатын. Турл1ше маталардьщ циындысынан бояуларын кeлicтípe циюластырып курак, керпе жасайтын. Онысынтерге ем ес,тем ендеп жамбас жак,к,а жарастыра тесеп тастайтын. К,урак, керпеш ен!, эдетте, тер ге т е се м е й д ь Тесесе былайгы журт кул!п кетед!, кедей байгус енд{ к,айтс1н деп ... Кешеп К,ызыл империя да циыннан киыстыра, бояулар гаммасын уйлест!ре отырып турл1 улттардан улкен ел жасады. Ол ел жeтпic жыл ем 1р сурд!. Идеологияньщ арк,асында. Туптеп келгенде, тебес{н терден керсете алган жок,. Т урлш е ceбeбíн тэптiштeмeйaк, цояльщ. Б1зде де осыган уксас эрекет байцалады. Берекет! белпс!з. Белпс13 болатын себеб!, Саясат урк1тед{, ал Идеология у т р е д ь Уркек мал цорага т р м ей кожасын кинайды. Ypiккeн журттьщ бойында умтш ен цоса урей журед1. Yмíт се т м г е айналганда гана урейд!ц ун1 еш едь «Бiзгe Идеология керек» деп кайтакайта к,ак,сай берет1н:м13 осыдан. «Eкí кошкардьщ басы б!р к,азанга сыймайтынын» бше отырып...
К екберМ «Айга царап улыды» дейм13. Шын мэнíндe солай ма? Сам жамырагандагы сансыз жулдызды цайда цоямыз? Бэлюм, касцыр мен к,азак,тыц тупатасы азуын аксита, аузын керекарыс айырып аспанга да емес, Айга да емес, Аллага арзу айтып жатцан болар ма?.. Кер1нбейт!н кексок,к;ан б{реулер к,ыр соцымнан цалмайтын болды, ез келецкем аздайын!.. Леонардо даВинчи: «Керкемсурет - тiлciз поэзия, ал Поэзия - кершбейтш керкемсурет». «Халк,ым» деп айтуга тек Патшаныц гана хацысы бар, егер Ол шын мэнш де халыцтан туып, халыцпен б1рге елер болса. «Халк,ым» деп айтуга тек Батырдыц гана хацысы бар, егер Ол шын мэнш де сол хальщтыц су й е ти н бола бшсе. «Халцым» деп айтуга тек Ацынныц гана хацысы бар, егер Ол шын мэншде ез халк,ыныц суй!н!ш1бола алса. Оцгес1 ме? Оцгес1 - хальщтыц ез!. Тагы да айтуга тура кел1п тур: ойш ы л,пэлсапаш ы л Hицш eнiн ацындарга деген кезк,арасы тым ащы, ажуалы, ызалы екенд1п м ен 1тан, цалдырды. Цандас, к,аламдас нем1с ацындары болса б!р сэр !,тутастай «Ак,ындар патш алы гы натасатк,аны нес!?» деп ар- ожданым алатайдай тулады. «Эр кэллада б!р к,иял» демекш1, т м бшед{, тым ойлы, тым жогары б т к т е н кез салгысы келд! ме?.. Олай дейш десем , шын м энiндeгi б1ртуар ойшыл, пэлсапашыл улы ацындар элем эдеби етш де, Ницше ойлагандай, тым так,- тук, ацыртак,ыр ма? Сонда дейм ш ау, Алла елш!с! М ухаммед (с.г.с.) пайгамбарымыздыц: «Мен пайгамбарлардыц соцымын, менен к е й т ак,ындар кeлeдi» деген сез1 далада цалганы ма? К,ыск,асы, Ницшен1ц э л г т д е п пайымын айналып ете алмадым. Ш ыныменен солай ма? Ciз цалай ойлайсыз, ок,ушым?
Уз}пжарып ем ес, ыцшамдап аударып отырмын: «Ак,ындардын, айтуынша, егер т м д е т м кек майсага аунай кетш айнала дуниеге к,улагын турсе, жер мен кектщ арасындагы 6ípep жайга кез ж етю зе алмак,. Нэз1к те албырт болмысын ан,гарган сайын кепшинк к,ауым ак,ындарга табигаттьщ ез1 гашыц, беймэл!м, тылсым к,убылыстар олардьщ кулагына ездер1 кеп сыбырлап, сыр айтып жатады деп есептей д1. OTipiK болсын, шын болсын, мундай алып-к,ашпа сездерге алдымен ацындардын, eздepi иланады. Heci бар, жер мен KOKTin арасы нда енер адамыныц к,иял к,анатына cepiK болатын нэрселер аз ба?! Оны айтасыз, аспан т е р 1н д еп He6ip кудайларды ойлап тауып ж ургендер де осылар ем ес пе? К,айдагы 6ip ойга келм ейт4н, келсе де орындалуы ею талай нэрселерден к,аншалык,ты шаршадым десенш1! 3 c ip e c e , ак,ындардан! ...Ак,ындардын, бурынгысынан да, 6yrÍHricÍHeH де шаршадым: мен ymiH олар ycTipT, тайыз, терен,ге бойлай алмайды, терецге бойлай алмагандыцтан да терещнен ойлай алмайды. Айтпагы да, жазбагы да жальщтырады, жабык,тырады. Олар шерткен арфа ун1 мен ym¡H елее элем ш щ eлeyciз леб!ндей гана. Жан алауы мен к,алауы - дыбы стар дун иес1 хак,ында олар не 6 niinTÍ дейс!ц бупнге дей1н... Жур1стурыстары да epci, ебедейс1з: тунык, судьщ тунбасы н ылайлауга к,умар. Телегей1не терен бе екен деп кейде тор тастайты ны м бар, 6ipax„ алтын балык, орны на торы м а ылги да Гайдары 6 ip цудайлардын, бас суйектер! 1Л1гед1 де жатады. Тумысы саран, судьщ т у б т е н асылдын, орны на тас iлiгeтiнí сияк,ты. TeH,i3 демекш !, к,ара судан алган K,acneT¡H к,арацыз - кеудемсок, еркеюректж. Ал тулаган тец!здщ 03i мен упнн куйрык, к,анаты к,ызылала Тауыс сияк;ты. Иэ, кэд!мг1 хайуанат д ун и есш щ ен рабайсыз жабайы жануары - Буйволдьщ 03¡He артын ашып мак,танатын! Ал жерден басын котермейт1н анау маубас уннн цызыл к.анат цуйрыгы мен к,исынсыз к,ылыгы неменеге керек болыпты?! Ак,ындар уш1н бул 6ip мысал гана...». Табигат жур1С1нен жацылды. Жан,ылганы сол - адаммен санасуды цойды. К,ыста кун курюрейд1, еккен-тж кенщ жазга
жетпей курап кетед1. Аспанда ш ею м булт жок,, булт б1ткен тауды жамбастап жатып алатынды шыгарды. Жыл кустарыньщ к,айтк,анын да, келген!н де есп м ей тш болдык,... Табигат емес, cipa, 613 тэубамыздан жан,ылдык,ау дейм}н... Басыр да 6ip, мен де 6ip: аузыммен май асап, бармагыммен бал жалай журш KepmiMHÍH к,ара су мен к,ара нанга зар хал!н керсем де буйрепм булк етпейд!. Цоларбага тацылган мyгeдeктiц жанынан етсем де жаным ашымайды, eTÍM ел1п кеткен. бткенкеткенге алак,ан жайып к,ара жерде кдлцайып отырган к,айыршыныц алдына к,ара бацыр тастаганньщ ез}нде одан бата дэметпей ете шыгатыным тагы бар. Ерл1зайыпты exi загиптыц домбырага к,осылып эн айтып турганына да ацтан, емесгнн. 6 ñTKeHÍ, эн айтпайтын к,азак,жок,... Кек тут in кекке тарайды, Ke6¡K сез кепке тарайды. Шын дос болсац: Шак,ша басым шарга айналган шак,та устемелеп урлей туспе, жарылып кетсем к,айтес4ц? «Ел мак,таган ж!г!тт! к,ыз жак,таган>>. Кызыгымды артык, керсец де, к,ызды менен цызганба! Ацдамай андагайлап алдьщды орагытып бара жатсам, айтар сезщд1 imine букпе - ащы сез сабага тус1ред1. Сапарласта цатарлас жур - жау да, жат та жалгыз емес екен дес!н. Босагадан аттарда алдымнан тосып терге оздыр - ю инрейт к,алмайсьщ. Танымайтын, бш мейпн жерде цасцабагыма к.ара, ауызымды бак, - цайырымныц кэдес! кеп кутуге апармас. Жолга шьщсан,, жацын жур - apara сына к,агылмас. Ан,га шьщсац, алые жур - айтарга ю нэ табылмас.
