Тоймайды шыккыр кез1м к,ыз-к,ырк,ынга, Ойнайды сацалыммен бала-шага. Жабыкданда табылмай жанашырым, Жалгыздьщтыц сез!нд!м жаца сырын. Журепмн1н, туб!не тус1п кетт! Жаудыраган жакуттай царашырьщ... Жан сарайын жарык, етер бар ма шам? Атар екен Алла нуры - тан. цашан?.. Ажарым к,айда деме - тан нурында, Ажалым цайда деме - тагдырында. Шырагым к,айда деме - Шан,ырак,та, Турагым к,айда деме - к,абыр жак,та... Кузар шын,ньщ белпс1 Цузгынга уя салдырмас. Ак,иьщтыц белпс1 - Цанатын желге талдырмас. К,ас жуйр1кт1н, белпс{ - Шашасын шацга шалдырмас. К,айнар булак, белпс! - Цанша 1шсен де цандырмас. К,азанаттьщ бeлгici - Жупн жолда к,алдырмас. Азаматтьщ белпс1 - Атажуртпен тагдырлас! Кун1рен1п кулл1 турю шацырагы, К,ай жак,к,а каймана журт жамырады?.. К,азанын кер1нгенге бере берсе, К,азагым санын эл! сан урады!
Урпакда улпм дарымай, Жаксыга журтым жарымай, Барымнан жогым кебей!п, Тарылган пей1л{, Тэщ р-ай... Арымай кайтем, налымай, Шашылып кетсем тарыдай? Ардагыц к,айда, аяулы ел?! Эруарын кайда, Абылай?! Кулюмд] к,ашан тиярмын? Уйк.ымды к,ашан циярмын? Кеш{мд{ к,ашан тузерм!н? Е<лмд] к,ашан жиярмын? Кудалага к^c^нeп К улы н -С етм , Кулазимын курьщка 1л1нсе Кун. Тоцсанга кел, Жузге кел Юм елейд1, Ток,ты гурлы болмаса куныц сенщ?! Сал кэн1? Сардар кэн1? Сакы кэн!? Калайша бэр! ацшага сатылады? Наданньщ кещел4п н кеш{рсем де, Адамныц к,иын екен ак,ымагы. Елу деген ел1 емес ер !к кен тц , Ел!рген юм, ендеше, елжкен юм?
TeHreHi ол басыца 6ip булттьщ, Енген1 ол тусщ е ел1ктерд1Ц... Шыгады жузден дара, мыннан дана, Екшелер дэн мен цабьщ к,ырманда да. Бейш ш бейнепнщ белден кешер Бейпнн ел мен журткд бурган гана. KerepciH деп адамга кец!л берген, Кебейс1н деп адамга OMip берген! Естен танып журмепн, ел мак,таса, Сылып таста, кезщд1 шел цаптаса! Туса да мезпл дэргумэн, Тулед! цайта тал, к,айыц.., Бацига кетер алдынан Бой жазган газиз жандайын... Ешюмд1, Керек етпен ештеценП Кен,1л!м - кене цобыз, кемкен 6H,i. Ертпесец, ертпей-ак, крй ю ш ке мен1, Алмасан,, алмай-ак, цой еске м е т !.. К,ар жауып тур мацтадай иамыц к,ана, «К,айгырма да, - дегендей, - цамыцпа да». ...BÎ3 куд!кпен келерм)3 дуниеге, BÍ3 ум!тпен енерм)з таб ы ц а да...
Айьщсын дерттен ен бойым, Ажалым жетпей елмейш. Кеюрепм турсын шымырлап Кеплд1р конган келдей!н! Тан, туртюлеп уйцышыл тун етепн, Тары да б!р ацгартты кун етер1н. Бупн барлык кунэн{ жасап алып, Ертец тегш есект! гулетем{н... Ускыны уй{т1лген кой басындай Ебелек цырдан асты сайга сыймай. Кел жатыр - Кешеп ызгын К,ызойнакта Арудьщ умыт калган айнасындай. Ак, жуз1 жаркылдаган алмас едж... Енд! не болар екен жанга сер!к? Кеудемн{ц жар дегенде жалгыз шамы, Жалп е п п сен де б!р кун к,алма с е н т ... Жарылк,ар деп жарлысын кутыменен, Жаратцанньщ жарлыгын кут1п елем. Акыретте жуылар кунэм мeнiц К,анмен емес, ананьщ су^м енен!.. Агызып еткен аттай даламенен, Мен кетем... К,айгы кeшiп калады елец. Жамылып кара тунд! кеп турармын Сагынып, саргайганга санаменен...
Жапанды ымырт жапты гой, Жулдызсыз, Айсыз тун - тунек. Дуниен1 мынау, Хак,-К,удай, Алсац б1р етт1 сшкшеп?! Аруананын, сауып 1шкен ар-сут!н Азаматтьщ асып кетт!-ау нарк,ы тым!.. Абайласац, б4з болармыз, агайын, Абайлардьщ сарк,ып 1шкен сарк,ытын. Алтын шапак, аптаганда тау шыцын, Баурайында балбырайды бау шырын. Мен - бабаныц сыныгымын б1р асыл, Мен - даланьщ сьщгырлаган даусымын! Кдуцары жок, цацбацты жел к,уады, Тэуекелге ер гана бел буады! Бip адым жаны жак,ын жынга, жатка, Себепил KYЛлi цайгы, кулл! азапца - Батыраш, К,отыраштар, Ык,ыластар Эл1 де аз дейм!с1Ц бул цазацта?! Кетет1н пepíштe де, патша да айнып Аяр гой, Эзэз1л гой - ацша, байльщ! Кергенге кез тояттап, кец!л к,анып, Кеплд1р дуниен! бацшадай кут! Ток, кен,!л тойымшыл мен тобашылга Торсыцтьщ азы да бчр, толасы да.
ПеШлщ мен пешенеце байланысты П етш те болмайсьщ ба, боласьщ ба... Телегей тещз суын кешкен бшер, Кабатын Кап тауыныц тескен б!лер. Талайды, тус1не енсе, cecкeндipep, Далада дабыл салган Кешпендиер!.. Тутылып Кун де кектен, Ай да кектен, Аз ба кун мац даланы майдан еткен?.. Амалы шыныменен таусылган ба, Заманы Ер TypiKTin кайда кеткен? 0 ,КуД1рет! О, Олец! Сенс!з 6MÍp - BMip емес, жай гана... Кушагыца ал, Кушырлан, Суй, Аймала! Карацдаршы, к,андай гажап Дуние! Карацдаршы, кандай гажап айнала! Жулдыздармен Жумакжайда жуздес!п, Созсам, колым жетет1ндей Айга да! Аспан жакка ушып кеткен екен-ау Кыз Ж1бек те, Лаура, Баян, Лэйла да!.. Жулдыздарга к,ызык,пайды к,ай Дана, Жулдыздарга к,ызык,пайды кай бала?! Колдан келсе, аргымакты байлама, Аргымактыц Атажурты - айдала!!! Кел жаманы - батпак, Жол жаманы - каткак, Ел жаманы - бетпак.
Цойньщызда к,ыз жатса, К,ыз - патшайым, Ci3 - патша! Мен элс13 емес екенм4н - ез!мд! 63ÍM жeцдiм! Жалгыздыц аты шыгар, жат болмаса, Жаяудьщ шацы шыгар, Хак, колдаса. Арк,аца батса батпан жук, Алдьщнан шыгар бак, пен кут. Шешен болам десец, журт алдына жи! шьщ, Кесем болам десец, улылардьщ сырын ук,, Мешел болам десец, уй ш ш д е жат та бук;. Кунэнщ ец ауыры - ез тшщнен огейлену. Ана супн емген екенс1ц, ез тiлíн,дí иемден. Эз рухынын, ун!н ез кеудеинде еш1рген жан езгеге опа бермейдь Опасыз да, ождансыз да, отансыз да солардыц арасынан шыгады! TanipÍM тeкcíздiктeн сацтасын!.. Алты цырдьщ ар жагынан, алты ауылдыц аймагынан ат шалдырып, арнайы кeлiп сез айтып, кез салып журген Ж{птке К,ыз шарт цойыпты: - BipiHmi шартым - отыммен KÍpin, ^ ¡ м м е н шыгасын,. EKÍHmi шартым - тш1цнен безесщ, Д1н1цнен шыгасын,. Уш1нш1 шартым - осы айткднымньщ 6apÍH 6yrÍHHeH бастайсьщ! «Эп» дегенше К,ыздыц алма мойынын Ж т т т щ алдаспаны циып TycinTi. «Басца пэле тщцен» деген осы.
Ницше: «Б13 Акицатты цумарпаздыц ойнына салумен келем4з. Бэлюм, адамзат цауымы дэл осыдан опык, жер. Жэ, одан келер-кетер не бар дейсщ?!». Хайдеггер: «Б1з турмыс тауцыметш тез тартамыз да, б1рдецеге урынган сон барып К,удайды ¡здей бастаймыз». Ец алгашцы ак,ын - А дам ата, ец алгашцы ару - Хауа ана. Хауа ана сулу болмаса, Адам ата акын болмас едь ЭйелсЬ - ацы нныц кун1 царац. Э й елс13 ацын - мылцау. Е ркектщ ж ур еп эйелд!н ер тн д е, еркект{ц Т1леп эйелд{ц керк[нде. Эйел барда - елен, де бар, эн де бар. Эйел жанын эспеттеген , эйел ж урепн элдилеген, эйел тэн1н тэу етш аялаган, айм алаган ак,ын гана - нагыз акын! А дам ата - осы ндай Ацын! Олай болм аганда 613 де ацын болмас едж, адамзат цауымы да осыншалыцты есш - енбес ед{!.. Оцырманныц оцтайына жыгылатын, сыншыныц сыцайына кубылатын ацын - ез келецкесш щ цулы. Булбул багына, карга талына, ал ациьщ тауы на эуес. Энеге «Мен талантты казак ем еспш , талапты цазацтыц бipiм^н...». Муны т м айтты деп ойлайсыз? Баукец. Иэ, кэд1мг1 цаИарман десе - каИарман, цаЬарлы десе - цаИарлы Бауыржан Момышулы! Улкен журек иес1нен гана улагатты се з шыгады. Улык, болсац - ЮШ1К бол. Ю нпрейгеннен юс1Л1пце юр жуцпак, ем ес, кер)С1нше к^шiпeй^лдiл^г^цe ел CYЙciнeдi. Осы Баукец еле-елгенше «менщ халцым» немесе «менщ казагым» деп езеуремепт!, ер ек тм еп п , ецештенбепт].
Халцыныц, к,азагыныц ар-намысына цылдай к,иянат турмак,, к,ылау тун рм еген, жанпида цызмет еткен батырдыц 6i3 6 meTÍH 6 ip eH ereci осы. М енщ халк,ым деп хан, патша гана айтса жарасар болар. Онда да сол алдиярыцыз алдымен ез халцына к,алтк,ысыз к,ызмет етнн! Эйтпесе, айттьщ не, айтпадьщ не! Сез атасын елт!руге emKÍMHÍH де хак,ысы жоц. eKÍHimT¡ci сол, бес}ктен бел!н б о с а т а сал ы сы м ен « м ен 1ц халцым» немесе «халцым-ау!» деп ецм ецдейт]ндер кебей1п бар ады . «А й налай ы н, ак, патш ам » да сон ы ц 6 ip Kepi. Эдеп деген болады. Талантты хальщ тыц ез)-ак, таны п, 6 inín алады. Талапты болганга не жетс!н?! Аязби, ЭЛЩ Д! бм, Кумырсца, жолыцды бм! Э йгЫ Шыгыс шайыры Эбд!рахман Жэми (1414- 1492) 1480 жылы жазылган «Сулеймен мен Эбсал» дастанында зертханада (лаборатория) к,олдан урпак, жасап шыгару жолдарын баян етед!. Муньщ MaHÍci былай. Эйел атаулыдан кец!л! к,алган, журеп айныган патша Сарай мацындагы, гарем жанындагы еуЙ1кт!С1 бар, е у й т м д 1С1бар ургашыларына жанаспай-жак,ындаспай-ак, болашак, тэж-тагына лайьщты мурагер суй п с i келед4. Гулама ерекше купия жагдайда патша мен оньщ ец сулу да ацылды эйел1н{ц урыгын цосып, шыны куты imÍHe жасанды жолмен бала ecipin шыгарады. Патша мурагершщ атын Сулеймен деп ныспылайды. Ж эми бул окига жeлiciн ез1нен терт жарым гасыр бурын eMip кешкен данышпан шипагер Эбу Эли Ибн Синаныц (980- 1037) жогарыдагы аттас пэлсапальщ хикаясынан алган болатын. Тепнде, хикая жел1с{ шайырды алабетен цызьщтырса керек. Осыньщ арцасында эйпл1дастан дуниеге келген. Енд1 кермейс!з бе, apara тагы да терт-бес гасыр салып жапондьщтар шыны кутыда бала ecipin шыгару iciMeH айналысып жатыр! Ойга алган H9pcecÍH оябына дейш жетюзу Ибн Синаньщ к,олынан келмед1 дейм{с13, Кудайдан к,орыкдан шыгар. Алла iciHe к,ол сугу адамзат баласына жараса цояр ма екен, Tempi?.. Жапондарды айтам да.
Ауру цалca да... Сонау ерте заманда-ак, Ибн-Рыптан дейт1н гулама: «Typкiлep - ак,жарк,ын, ашык, келед1. EipaK, шеттер^нен билiктi, содан соц к,ошеметт1 Tayip кepeдi. Бул - олардыц канына cinreH эдет» деген екен. Одан 6epi де нешеме ыцылым заман 6TTÍ... Буган алы п-цосары цы з бар ма? Эй, цайдам -ау, «Ауру цалса да эдет калмайды» демекын... Абайдын, 31-сез1не карапыз: «...К,ай адамныц кeц^лiндe дуние цайгь[сы, дуние куанышы ахирет цайгысынан, ахирет куанышынан артыц болса - мусылман емес». Кдндай ундеспк, уксастык?! Мен аудары п,ара-к^кнэсияттап журген Имам Исмаил Бухари хадистерчнде де дэл осындай К,урани сездер бар! К д й р ан -ай , калталыларымыз бен алкалыларымыздын, санасында осы 6ip сездер сайрап турса, к э т ! .. BÎ3 енд1 гана бас цойып жатцан булацтан ол Kicí кай кезде шел цандырып алган? «Акынныц аузына сезд1 Алла салады» деген эцпм е шынымен-ак рас болганы гой, cipe... Жазанын, тур-тур1 болады. Устаз mampTÍH бурышца тургызып кояды. Уры, кары, каракшы, баскесерлер де ездерше лайьщты жазасын алып жатады. Жудырьщтай бедене де себетке камалып жарьщ дуние KeH,ícT¡rÍHe шыга алмай жапа шегед!. К,удай канат берген тит1мтай кусты адам торга камаса, бул к,иянат емей немене? Аныгында, беденен{ц сайраганы - жылаганы. Багынан безген булбул да тагынан тайган ханнан кем куса кермейд{. Адамнын, адам болып туып, адам боп елу! де 6ip ерл!к! Ал адамдьщтан айнып, айуандьщ сьщпытца тускендерге цандай жаза лайыцты? Хайуанаттын, да жыртк,ышы мен курткышы, суйюмд1с1 мен сицырлысы болады емес пе? Егер акын: «Цайтсец, адам, каласыц адам болып?» деп кулл1 адамзат кауымына арнап сауал тастаса, бул да ержкеннщ ce3i емес шыгар-ау. Bip гажабы, сонау (тунекте емес) тубекте жаткан Бекет эулие (nip) осы сауал терюнш елден бурын ацгарып, оган елден бурын жауап тапкан сиякты:
«Шайтанга ерген п ен д ет Шаригатпен жазала...». Жок,, кеынрерпз, бул жауап емес, ую м , кеспм! К,ызылкез цызраныштан, ш!кш1л ¡штарлыцтан келш Алланын, цаИарлы к,аргысына ушыраган Сайтан эулет! лагынет цамытын Knin осы кунге дей!н Алланьщ KQ3ÍHe тура карай алмай, ececiH Адам ата мен Хауа ана урпагынан алып жур. Шайтан азгырранда - адам imi алатайдай бул4нед1. Шайтан турткенде - отбасыныц ойран-топаны шыгады. Сайтан сацылдап кулгенде - сабырда сес цалмайды, сайцалда ес цалмайды... Осы кунде Сайтан эулет1 едэу!р ec in , кезге miHin цалды. Амалы к,анша, соры к,айнап эл! кунге дей1н 6 Í3 сияк,ты егемен ел бола алмай жур. Сонысына карамай ес!мтал да ет м т а л . Олай болатын ce6e6i, Алланьщ кэрше Ke3irin, каргысына ушырагандардьщ 6api де Сайтан эулет1н{ц санатына цосылып жатыр, к,осылып жатыр... Дyйiм дуниеге тарыдай шашылып кеткен немелерд1, жеме- жемге келгенде устап Kepin, тустеп тану да киын. К,ай елде журсе, сол елд1н сойылын соккан болып, содырдьщ к,олына шоцпар, сойканньщ жолына кекпар тастап журген1. Мен кррьщсам, осы эулеттен цоркам. Анкаулык, Арамзальщпен агайындас кел1п жатса, не шара? Онда А н даульщ тьщ да балальщтан калып балигатца жеткен! де. Балигатка жеткен бала бала болудан к,алмай ма? Айналадагы элемд!к эсемд1к атаулыга кез к,ырын салмай ма? Ko3¡He Ы ккен KepÍK кен,!л1н жауламай ма? Кещл ш1рюн кез)н ашты дегенше кешрекке сэуле туспей ме, шам жанбай ма? Сол кею рек шамына жан-жацтан жамырай канат кагып кел!п кызылды-жасылды кеп кебелек кел}п конбай ма? С е й т т эр пенде ез эл-кадарынша пэруанага айналмай ма? Анкаулыц ана курсагында цалып, Арамзалык, мынау жарык, жалганды жайлап, жаулап алар болса, адамньщ эубастагы Алла куйган цалыбынан айнымаганда Heci калады? К,удайдьщ куыршакца (икон, будда), адамньщ Кудайга айналмакка умтылу MaHÍci, cipa, осыдан к е л т шыгатын шыгар...
Шекспир Клеопатраныц аузына мынадай сез салады: «Шыдай беру - ацымацтьщ, Шыдай алмау - азап». Рас к,ой, адам болып туып, ацымак, болып елу цай пендеге абырой эпере к,ойсын. Бipaк, сол ацымацтардын, ак,ылды болгысы кел!п туратыны нес1 екен? Каре турып буран шыдау - тары азап. ...Шыдай алмау - азап. Грибоедов айтцан «Ацылдын, азабы», Магжан айтцан «Сум ем}р абацты гой саналыга...», С1рэ, осындайдан туган болса керек. Абай пайгамбар емес Пайгамбарльщ, эулиел!к, cepiлiк сияк,ты эруак,ты, ардацты урымдарды дуры с д эр ш тесек екен. К,анша кaд^pл^ болса да Абай пайгамбар ем ес. О бастан Алла пенде к,ылып жаратцан. Ацын боп туган Абай ез!н}н, пенде е к е т н езгеден бурын м ойы ндап еткен. Эулиелш хацында да айтарымыз осы. Эулие, эруац, рух жер басып журмейд1. Оз1н эyлиeмiн дeyш iлep е з т - е з ! мацтаган ег}з тентектер. Ал серМ кке келеек, муньщ аужайын Магжан элдек,ашан-ак, айтк,ан: «Ак,анныц жат м^нeздepíн eм íp бойы тэщ р! кер1п, сулульщца табынуын кез алдыма алып келсем, менщ ес{ме агылшыннын, ацыны Оскар Уайльд к е л т тусед{. Оскар ем1р бойы сулульщты жырлаган, жалпы журттан Сер1 деген лак,ап алган. Ж урт оны да cepi деген. Сол с е р М к уш ш оны абацтыга жапцан. Ак,ан да сулульщца табынган. Алты алаштан сер1 деген ат алган. Б1рак, Ацанньщ сулульщк,а табы нуы терещ рек. Ацан eм^p^нiн, жумбагы TYЙiндipeк. Муньщ ем!р1 - мун, мен зар. Егер Ацан Оскар Уайльдтай енерл{ елдщ 1Ш1нде туса, бул т!лекке жауап табу к,иын». Кец{лге не тyйд^цiз? Cep^лíк жолы сулульщца табы ну гана ма екен? Жоц, мeнíн;шe, сулулыкда табына жур)п к,урбандьщк,а шалыну! Курбандьщкд шалыну - М1ндетт1 турде найзага кеуде тосу немесе к,ылышк,а мойын усы ну емес. Муц мен зар к,айда
к,алады сонда? Ал муны бастан кешпей сауьщ-сайран, жецш- ж е л т сей1л-серуен цуру - сер1л1кке жатпайды. Ойткен1 cepiлiк баска, секектеу баска!.. Жас акын жаца туган Ай сияк,ты. EipTe-6ipTe сэулелен1п, децгелен!п, жарыгы молыгады, жамалы толыгады. Аспанньщ ажарын ашып, айналага саумал 6ypKÍn, e 3¡ де коргасындай балцып, аккудай к,алк,ып, эт!рдей ацк,ып бара жатады. Жацаныц аты жана, жастыц аты жас. Оран кец Ы кулап, кез тастамаган адам болмайды. Жаца дeгeнiм^з - жацальщ, жас дeгeн^мiз - жасампаздыц! Жацальщ пен Жасампаздыц - жаратылыс сыйы. Ол - ултты ц yneci, хальщтыц цазынасы, ашылган жаца рухани элем, кеуде кен1Ш[. Сол жас ацыныцыз (жазушыцыз) есе келе, есейе келе сэбил!к, пep^штeлiк пэк, таза табигаты н сацтап цала ала ма? Ж анындагыныц бэр1 жацсы емест1Г!н, мацындагыныц бэр 1 дос eMecTiriH сез1не ала ма? Бэрш ен де бурын киел: енерге иел{ бола ала ма? М ш е, бар гэп осы нда. Ж анбай жатып еш кенд!, цонбай жатып кеш кенд! онсыз да аз Kepin журген)М!з жоц. О ныц K Í M r e цажет! бар д е й с 13?! Ten ip сы йы на опасыздык, жасау да кунэнщ ец улкен) саналады. Алла м етр ш е кенелпр, адам алгысына беленпр, айналайын, жас буын, e3Íne-e3ÍH абай бол!.. Ацын - ею дуние елш1С1. Ол кейде пенде цатарына Tycin, кейде nepimTe канатында ушып жYpeдi. Алланыц азат кусы да 6ip, ол да 6ip. Алланыц азат кусы аспаннан жерге т у с т азапты гумыр Kemin журсе - канатынан цайырылганы, кад!р1нен айырылганы. Кундердщ кyнiндe 6epi6ip ез!Н1ц мей1р1мд1 м е к е т н е ушып кетед{. Наласы да, тобасы да iшiндe... 8лец1 цалып, ез1 кеткен акында eлiм болмайды. Абай элемш, Магжан муцын, Муцагали муратын, Жумекен жумбагын, Телеген терюн1н, Жуматай жумагын таныган журт - ардацтауга, абзалдауга туратын улт. К,ожа Ахм ет Иассауцщ 9M ¡p TeMip, Эл1шер
Науаиды Хусей1н Байцара, абыз Букдрды хан Абылай ульщтаса, муны улылар улагатына баласац керек. Ешк,айсысы да ю п и р ей т цалган жок, - леб1зш тьщдап, непз!н таныгандыцтан тагынан т у с т cэлeмiн берген, epir^н шагып дэн еп н берген. Так, иес!не де, бак, иес!не де тагылым осы!!! Эрине, сен сымбаттысыц, сэулем. Сымбатьща сай сынын, да, сэн1ц де келккен, Пер1штем. Сырга да кен!шс1ц, сицырыца да кел1ст!м. Б1рак, сенен де цымбат, сенен де жумбак, б1р элем бар, жаным. Ол - Уацыт. Шын жуйр!к тагасыз, шын цымбат багасыз. Сен!ц кымыздай ц ы зы гы ц д ы , уыздай цылыгьщды сол Уацытца к,идым. Кеш1ре гор мен! - ацылыцмен, керюцмен, ерюцмен, д е р п ц м е н ... Ал, Уацыт дейс1ц бе? Уак,ыт, ол - еткеннщ елее), бупнн{ц енес! (анасы), epтeцнiц eншici. Эткен - келер-кетер тус1м. Бупн - болар-болмас М м . Ертец - к,онар-к,онбас к,усым. М енщ тагдырым осы ушеу1не б!рдей цатысты. Бацытым да, сорым да сонда... Мен саган гул сыйлайын - ез{мд: к,осып. Сен маган Уак,ыт сыйла - сез!мд1 цосып. Жарай ма, жаным?.. Адамзаттык, тагдыр мен элем оцигаларыныц цайнаган к,азанынаРесей журты цанш атусп, к,анша п к т 1... Ал цаншамаулт- улыс муньщ бэр{нен болмаганмен д е тн е н шет-шалгай, бэндэуи гумыр кеш1п жатты. Ыстык, от пен муздай суда шарболаттай шындалган орыс тагдыры элi талай-талай талас-тартыстар мен тeбiцг^ узер тентексурец текет1рестерд{ басынан етюз1п, элi талай-талай тацгажайып тамаша улдар тугызатыны айдан аньщ, бесенеден белпл!. Империя кулаганымен, улан-байтак, жерд! мекендеп жатк,ан орыс рухы орыс журтына талак, тастап кете цойган жоц, кeтпeйдi де. Пушкин!, Е се н и т , Толстойы, Чеховы, Гогол1... бар ел езгелерден цашанда ецсель Империялык, ¡ндет так,тан тайганаганымен, эл{ толайым тоцыраган жок,. Ол тек орыс ш ови ни зм тщ менменд!к, астамшылдьщ эпербакдн эс1ре м!нез{н гана эшкерелед). Орыс тектпнп, орыс рухы сол баягы цалпында.
Адамнын, ашулы кездеп кейгпн керг1м кeлмeйдi, керсем, Жаратушы жарыцтыцтын, оны «суй1спеншш1кпен жараттым» деген1не сенпм келмейд1. Ак,ку - келд!ц с э т , Ацын - елд1н, сэн1. Батыр - ацгал, XXX Ак,ын - ацгал-сацгал. Сер! - сырбаз, С ал - кербез. Бала ж епге жеткенше жерден таяк, та жейд!, тамак, та жейд1. Еркектщ тэбет} аста, Эйелд]ц тэбет! - ацша. Алцым керме, Алабетен асцынба, Айдалага алып к,ашпа ат басын. Абайлап бас, аягыцнын астында Ата-баба эруагы жатпасын... К еш еп -бупн п урбанизация урд1с! цала цазагын к.азымыр, к,атыгез кдлыпца цамап тынса, ауыл казагын к,ан цацсатып, кацтарып, кацгыртып, к,ак,пацылга салып к,ойды. Осылай бола берсе, «Ацындар ауылда туып, астанада елед1» деген айтулы афоризмн1н,де аягы кектен к ел етт шыгар... Сен мeндeciн„ Шер-муцлы ш ерм ендест,
Кец сарайым - кеудемдес1н, Кеудемдеп журепмдес{ц, Ж урепмдеп ж!бек ундес1ц. Жалганда мынау Жаратк,ан ием Ею муцльщтыц TmeyÍH 6epciH! Эле турып ере турегел, K ep eci^ i кере турегел! 6з кер1це ене турегел, 6лмейт!н!це сене турегел! Ж епм нщ жасын не жел, не ел кургатады. Актер шеберлМ барша сахнагерге сын, Феномен жен! 6ip басца. Улттьщ улы ураны: «Тэн'рщд! таны, тамырьщды тап!». Нэпс1кумардыц кулк,ы: «eзiнд^ тыйма, езгеге к,има». Сезд{ц шуынан Т1ЛД1Н уы элдекайда уытты. Патша парманшыл, Ак,ын арманшыл. Жем{сс13 дарац эуелеп eceдi, Ж е м к п дарак, мэуелеп есед). Атадан тал да калсын, мал да калсын, Бул екеу! болмаса, кэмбагалсыц.
Сенде к,андай мэн к,алды, «айцын» галам? Менде цандай эн к,алды айтылмаган? Бостанымды сурайын к,ай заманнан? Астарьщды сурайын к,ай тулгадан? Менен басца пeндeнiц бэр1 ацылды, Дэлдур1ш пен кергем жок, дарацыцды. К,ашан ушар екенм1н саган, Алла, Кднатыммен к,ак,жарып к,ара тyндi?.. К,орк,ытты керд1м тус!мде Цобызсыз, к,он,сыз ти н н д е. Дум{не жалау байлаган Дуниек,он,ызда icÎM не?! Цобызсыз К,орцыт KÍM ед{? - Tmci3 6ip жан гой T ip i^ i. К,обызсыз мынау к,огамда К,орк,аулар eMÍp суред1! Беу, бейкунэ Жэннэтлм, Саган жетер бар ма кун? Сан соцтырса к,айтей!н, «QMip» деген салдак,ым?! Салдак,ыдан кете алмай, Ж энн этте жете алмай, К,ай сапарда цалды Ак,ын?.. Ол елген жоц, ацицат сапарына аттанды. Рабиа анадан енеге: «С1здщ айтк,анын,ызды балык, та айта алады, мен!ц ^cтeгeнiмдi кус та ¡стей алады. Одан да, келщ13, жерге T ycin сыр-сухбат куральщ».
Сагдидан сауга: «Сейлемесем - 83ÍMe ез1м терем1н, Сейлесем - сез!м e3ÍMe тере». Ацын мак,таса, маймылдыц мэткес! де ару цызга айналып журе беред4. Ацын бакыты - азабыньщ рахатын басцалардыц Kepín жатцаны. Pyx K,ahapbi батырдын,, рух кдйырымы ацынньщ бойына 6¡TKeH. Eipeyi жердщ - цорганы, 6ipeyi - елдщ ардагы. EKeyiH елеус!з цалдырган ел телегейдеп ескекс13 кайьщтай цалт-к,улт. Ген, К,ан - 6api 6íp сез. Жан А л л а тю , К,ан адамд!ю. Рас, хайуанда да к,ан бар. К,аланыз-к,аламаныз, макулык, болса да, олардьщ цаны адамга Караганда анагурлым таза. Таза екен деп теки деуге тагы болмайды. TeKTmiKTÎ казак баласы тек жылкыга гана циган. «Сулу ат, жак,сы катын - ер кднаты» дейт!н! содан. TeKTmiKTin жадында да, жатырында да тазальщ жатыр. Адамнын азгындауы тобырлык тозгындауга экел!п согады. Тобымен тобыр дейт]н обырга тогытылган улт ешцашанда eci бут1н елге айнала алмайды. Жан узшсе - ЖаЬанга ушады. К,ан бузылса - жапанга лагады. Абайга кулак, асыцыз: «Адасцаннын алды жен, арты сок,пак,». К,абылдамаск,а шарацыз жок,: Адам ата - Хауа анадан 6epi адам адамга кандас, кардаш, карындас. К,асиет те, KacipeT те цанда! Улт басына тенген сонау 6ip циын-кыстау, сын сагатта Мустафа Кемал Ататурж TypiK жастарына: «Сен муктаж болып турган куш-куат алпыс eK¡ тамырьщдагы асыл каныцда бар!» деген екен. И з, а за т к,ан га н а а сы л !!! М асы л т э н д е асы л к ан н ы н азат гумыр кешу} мумк!н емес! М эж нунс13 ем !р - м азм унсы з.
Жалк,аулыц - жан саулыгы ны ц ец к,атерл1 душ паны . Жалгыздыц аты шыгар, жат болмаса, Жаяудын, шан,ы шыгар, Хац цолдаса. Алпыс ею там ы рьщ да кун д13-тун 1 ак,к,ан к,аныцда да, ж урегщ нщ 6 ip TyKnipÍHAe ж асырынган ж аныцда да Урейд1ц yxí кез! м енм ундалап тур. Уйк,ы керм ейт!н, тыным бер м ей тш , к,усац к,уысыцнан ш ьщ пайтын сол Урей K63in жумылганш а келецкеце айналып сенен 6 ip ел! цалмайды. Оны куаты н да, к,айта туаты н да сенде хэл жоц. Аурудан айыгуга, дерттен арылуга болар, ал Урейден... ез крлыцмен ез!цд! елт}ргенде рана куты ласы ц! EipaK,, eKÍHÍmTici сол, 03ÍH-e3Í ел ^ р ген адам ды , К,удайдыц к,уп Kepyi былай турсы н, еш ю м не цоркац, не батыр демейдь Ум1т - Кущк пен CeHÍMHÍn арасы ндагы алашапк,ын елын. А нау eneyi торге таласы п ж ургенде ол босага багып отырады. К,алгу-мулгу былай турсы н, eKeyiH кезден таса цалдырмайды. EKeyi 6ip-6ipÍH элдек,ашан жеп к,ояр ма ед1, амал не, YMÍT цара узд!рмейд1. А дам тагды ры ны ц таразынын, к,ай табагы нан табылмагы YMÍTTÍH тац дауы н да. Дуние урш ы гы нда YMÍTTÍH, узш ген KyHi Куд!к бел алады, С е т м жогалады. Ар жагы айтпаса да TyciHiKTÎ... Мына парадоксты царацыз: «Арийлер империясын» цурмак болган Гитлepдiц ен, алгашцы цурбанды гы баск,а ем ес, ез отандасы - Ницше. Eipi - арий туцы м ы ны ц ак,икез{, ешнш1С1 - адам зат кдуымыныц ак,иыгы. Eipi - бYлдipгiш куш, eKÍHmici - ацыл-ой кемецгер!. Eipi - к,уныкер, eKiHiiiici - цурбандыц. Еулай дeyiмiздiц ce6e6i - алдыцгысы 1889 жылы дуниеге келсе, eKiHmici сол жылы кез жумган. Ак,ыл-ойдан баз Kemin, эс1реарийл!кке бой алдырган ур да жык, ултшылдык, цызды-
цыздыга келгенде к,ызыл к,анмен шел кдндырып, дуй1м дуниен! алатайдай булд1рдь Эрине, бул Алла эмipiнeн тыс эрекет ед ь «Арийлер империясы» 1ске аспай эд1рем цалды. А лапаттьщ б е т ж цайтарган «К,ызыл империяньщ » да жарты гасырга ж етер-ж етпесте желкес) узш д!. Ал Ницше эл4Т1р)! Эткенде де ет1р)к пен шындьщ жетюл1кт[. Б1р гана мысал: Гитлер элемд1к согысты ашып к,ана к,ойган жоц, жеб]рей журтына жеб{р-обыр жут болды. Ипт1, нэпс1с!не нэпаца, енш{с1не еркетотай Ева буйырса да. Содан да болар, Гитлер десе ж е й т щ з элi кунге жендеп уйьщтай алмайды. Ал Сталин ше? Мушгект1 бул муттэЙ1м{ц}зд!ц де, эс1ресе, мусылман журты дегенде мурты мен курты к,оса жыбырлап, жыны устай женелет{н!н юм бш1п, юм елемеп ед1?! К,ап тауыныц кдпталындагы к,ай ел к,ан кeшiп, цайгы жутып, дуние дурбелец!не ушырамап ед1? Атамекен1нен ауа кешкен ел-журттыц кез жасы мен кеюрек шемен! юмнщ мойнында? Тутас улт-улыс рухыныц жер болып, жет1мс{реу!нен артык, к,андай цас1рет болушы ед{?! К,аргыс, нала юмд! к,аб1р1нде тыныш жатк,ызган?.. Атам к,азак,тыц «кер!цде ею рпр...» деген} бул орайда юмге царатып айтылганын ез!щз-ак, ацгара бер{ц13. Турюн1 туртюлеп, мусылманды муцатудыц ар жагында не жатыр деп ойлайсыз сонда? Уцше бшгенге, муныц жауабы тарихта... Алла тагала А дам ды ез к,уд ^peтiмeн жаратып болган соц оран к,арата былай депт:: «Сен! eзiм yш iн жараттым. Жер бетш д еп кулл1 ж ан-ж ануар мен eciмд^к атаулы сен1ц иел1Г1ц Ьэм ипл1п ц. Сен олардыц бэр1нен де ульщеыц, бэршен устемс]ц. Саган аз- кеп ем ес, 20 жыл ем)р бepдiм. Эн, ес...». Сонда Адам: «К,айырк;ылсац,бут{нк,ылмайсыцба?Осыншама кец де жарыц дуниен1ц к,ызыгын керу уш1н бар болганы жиырма-ак; жыл берген1ц не?» дей б ер гетн д е, Алла тагала: « бзщ н ен баск,а да Т1рш т!к иелер! бар екенш умы тпагайсы ц» деп жуз1н Есекке бурыпты: «Эле-елгенш е арк,ацнан жук туспейдь Ецбепц тер, тузыц сор, тагдырдан алган нес!бец сол.
Саган сол себепп 50 жыл жетед{» дегенде, Есек байцус ацырып- ек!р1п Алланын, алдына цулай кeт^птi: «Ойбай-ау, ем{р1м к,ор, тузым сор болса, маган мунша жастын, кереп не?». Муны ести сала Адам: «Олай болса сол отыздыц жартысын маган циыцызшы?» деп ет ш т т 1. «Жарайды, солай-ак, болсын» деп Жаратцан ие Итке иек цагыпты: «Сен, Ит, мына адамга б 1рден-б{р кемекш{ боласын,. «Жат» десе, жатасын,, «тур» десе, турасын,, «ур» десе, уресщ . Оз!н,де ер!к болмайды, бар н е а б е ц Адамнын, мойнында. Олай болса саган 20 жыл жетш цалар» дегенде, «Мундай мырзалыгын, бар болсын. Оз ерю м ез!мде болмаса, мунша жасты аталама ез!п 4шем бе?!» деп Итекен, де назалана цыцсылай бастапты . А дам к,арап турм ай: «Ендеше, И ттщ де жарты жасын маган к,ия к,ойьщыз» депт!. Кезек М аймылга кел!пт{. «Уск,ынын,ды А дам га ук,сатып жаратцаныммен, - дeптí Алла тагала оган, - Букш ¡с-цимыл- эрекепн, балага ук,сайды. Туганнан елгенге дей{н белщ букшиюмен, к,абагьщ туксиюмен етед1. Эйтсе де саган жомарттыгым устап 50 жыл гумыр сыйладым!» депт!. Сонда Маймыл Хак, тагаланьщ алдына ет б е п м е н жата кет!п зар кдгыпты: «Адамды былай к,ойганда, бала гурлы миым болмаса, оньщ уст1не еле-елгенш е бел!м букш июмен етсе, м ундай узак, eмipдiц маган не кереп бар?». Адам тагы да арага тусе к е т т : «Онда Маймылдыц азар-безер болган жасынын, жартысын маган бере цойыцыз, Жаратцан ием?» деген екен. Алла тагала Адамнан несш аясын, «макул» деп месел1н к,айтармапты. Жаратцаннан жалынбай алган 20 жасында Адам алацдау былай турсын, уайым-цайгысыз жастыц шагын етюзед!. Ал 50 бен 4 0 -тын, арасында есекш е ецбек ет!п, ^ р л ж цамытын мойнына ^лeдi. 40 пен 50-дщ арасы нда, к,аладын,-к,аламадыц, эрю м м ен б1р арпылдасцан-алы сцан ит-ыргылжын, ем1р басталады. Ал 50-ден аргы ем!рде Адам е з т щ емес, бала- шаганын, к,амын ойлай-ойлай кдртайып, немереге мели1п, ш еберем ен ш ем ш п, бала к,усап жан-жагына жаутецкезденчп к,алады. К,азак,тын, «Цартайганда бала боласын,» д е й п т о сы д а н ... ¿¿а
Ж усш бек Аймауытулы: «Зорльщ, циянат, ц атш ер л ж жогалып, 6ip заманда адам баласы 6ipÍH-6ipi мандайга шертпейт)н, жер жузше ужымак, орнайтын шак, бола ма, жок, па?». XXX 8сер елд1ц баласы - ултынын, улы, 8ш ер елд{ц баласы - кулк,ынныц кулы. Бостан дьщ тьщ жeм^cíнeн т э г л к,ай м эуе, epк^нд^ктíц ел1нен артьщ цай Жумак, бар? Саясат бил1к к,урган жерде aдaм repш íлíк бастауы суалады, имандыльщдарагы цуарады. EÍ3 шешпеген дау бар ма? E¡3 жецбеген жау бар ма?! E¡3 ¡шпеген су бар ма? EÍ3 татпаган у бар ма?.. Пазацтыц 6ip-6ipÍHe кез алартатыны, Tinii, кеш}рместей кектен1п кетет1Н1, жацыннан безш жатк,а жем болатыны, мунын, 63Íайыцпас аурудай ен бойымызды жайлап алганы урыгымыздыц элс1реп, рухымыздын, тебе керсетет1н жерде теменш жтей беретМ нен емес пе екен?.. XXX Цаз1р 6Í3re К,асым ханныц TyciHeH repi хан KeHeHÍH купи Ke6ipeK цажет болып тур-ау... Рухтьщ суйен!ш1 - Ар, Ождан, Намыс. Рухтьщ CYЙ^нíш^ - арлы цыз, ожданды огылан, намысты ул.
Фаридиддин Аттар: «Адам эуел! пендел1к TipmmiK - пэни дуние юр{птарлыгы мен муцтаждыгынан кулан таза кутылып алмай ацик,и рухца кол жетюзе алмайды». Б1зге саяси сауаттылыцтан repi сана са н а тк ер л т кеб!рек керек. 8йткен1 санаткерл!к - Оркениеттщ ез баламасы. К,ырык, жыл кыргын болса да суалмаган, тэтм {зд1 де, жанымызды да суарган алпыс eKi тамырымыздагы асыл цанымызды тулатып та, кунатып та турган асцак, рухымызды елпр1п алмайьщ. Ол елее, Tipi елжке айналамыз. Tipi елжтщ MeKeHi - Жер емес, кер! Рух - адам баласына Алла тагала дарытцан дури rayhap Hyp. ...Бас KeTTi (кeciлдi, асылды, атылды), дене цалды. Бас орны бос. Содан да Мойын бурылшак,, Иык, именшек. Бастагы кез болмаган соц жаксы мен жаманды керуден к,алдык,. Бастагы цулак, болмаган соц Кудай ce3ÍHe кульщсызбыз. Бастагы пешене болмаган соц тагдырымызга не тацылганын, жазмышымызга не жазылганын бiлмeймiз. Бассыз дене де 6ip, баянсыз бакыт та 6ip. Ойткен{ бак, баск,а к,онады, бас болмаса цайда к,онады? Халык, царгысы к,ара дауылдан да жаман, ал алгысы ана CYтiндeй абзал. Улт к,алыпк;а rycin, к,атарга к,осылмай халык, бола алмайды. Аруак, та 6ip , 6eciKTeri бала да 6ip . Ол сары алтындай салмактаганды, алгыстап, ардак,таганды унатады.
Рухты ту еткен, Аруацты тэу еткен елд1н, enceci цашанда би!к. Рух ушпалы, Аруак, кешпель Молада уйыцтасац уйьщта, мазарга маза бер. Тун тунерген сайын Кун кур стед!. I6^ic жаулаган елд1н iiiiiH ipin жайлайды. Рухы кушт! ел Алладан баскага бас имейд}. Батыстьщ кезге кер!нбейт1н KeceMi - Демократия. Орыстыц рухани nipi - EipiHmi П етр.Турж туы стардьщ ту устары - Ататурж. Иранньщ имамы да, иманы да - Аятолла Хомейни. Эзбек агайындардьщ да 3 Mip TeMipi ат устшде. Б1зге де 6ip TeMipna3biK, керек-ау!.. XXX Уй ¡цпнен уй T ir in к,араны да, ханды да менс}нбей к,асцайып отырран кдндасьщды кергенде кара жерге Kipin кете жаздайсыц! Кеп кыздарымыздын, caHa-ce3iM i каз1р сынаптай сыргып жур. Олар ушш: Б у р тт те 6ip, б!регей де 6ip, Шурш1т те 6ip, шурегей де 6ip. Ei3 KenipciTin журген Heoинтepнaциoнaлизмнiн 6ip сьщпыты осы болып журмес!н... Ш 1ртн-ай, Демократия дeгeн^нiз рахат 6ip дуние екен гой: капитализмнщ meKneHiH к и т , социализмн}н ce3iH сейлеп журм{з!
Ойдан к,ашк,ан Отызбай, цырдан к,ашк,ан К,ырык,бай, елден к,ашк,ан Елубайлардьщ есеп-к,исабына е л т п , e p in KeTKici кeлiп журген «элиталарымыз» к,аншама... Олар ymiH ерл1к - ертеп, елд{к - ан,ыз. Бас болмаса аяк,-саяк,тыц куй{н кешед1. Басцаны цайдам, осы MeH¡H¡ басым кейде бар, кейде жок, сияцты. Басым барда - ояумын, басым жоцта - цаяумын. М е т ц азабым да, газалым да осы. XXX Ш енеутктщ meKneHÍH ки1п, шепрткеш е билеп журген к,азагыма к,айранмын!. ...Эл1 кунге yxi кезд! урейден арыла алар емесп!н. Юмнен, неден к,орк,ам - бшмейм!н. Кезд{ц жалтак,, кулацтыц к,алк,ак„ тшд1ц тантык,, жанньщ Жантык, болганынан жаман нэрсе жок, екен... Баягыда 6ip гулама цасындагыларга: «Дуниеде не к,атты, не T8TTÍ?» деп сауал тастапты. Eipeyi «Жут к,атты, сут тэтт!» десе, eKiHmici: «К,аргыс цатты, алгыс тэтт1» депт{. «Жок;, таба алмадьщ дар, - депт1 сонда гулама, - Tic кдтты, Т1л тэтт!. Ал eндi осы екеуш щ к,айсысы ем!ршец?». «Эрине, к,аттысы» деггп к,асындагылар. Гулама басын шайк,ап : «Тагы да таба алмадьщ дар, к,атты болса TicieptH, к,айда? Ал тщ церщ эл! кунге сайрап тур!» деген екен. Адам тагдыры ойыншьщца айналганда - арга дак тусед1, арамзага бак,тустенед!. Сауаты шала, KOH,mi бала, бейпн дала кеш еп кыр цазагы мен 6 y riH ri 6 ip i зиялы, 6 ip i к,ияли, 6 íp i к,алталы, 6 ip i алкдлы, 6 ip i ойшыл, 6 íp i тойшыл, 6 ip i дарынды, 6 ip i к,арынды, 6 íp i Шыгайбай, 6 íp i к,удайдай, 6 ip i Жантык,, 6 ip i тантык,, 6 ip i Батыраш, 6 ip i К р ты р аш , 6 ip i дацгой, 6ip i сэнк,ой... цыскдсы, сан тypлi, сан
цырлы к,азекемд! салыстырып керген жер1щз бар ма? Айтары жоц, 6yriHri к,азак, бэр1не 6eñÍM , бэр!не дайын. Шамасы, Ол цазак, бола-бола цажыган, картайган, зер^ккен, жалык,к,ан. 0 3 ÍHe - жаппай кдсцыр, езгеге - «лэббай, так,сыр»... Зэу1де эйел ж урег}не зер салгы цы з келсе, С1зге не аттан тусу ге , не кекке уш уга тур а келед1. MeHÍH, боз басы м да, кез жасым да, бак,ытым да, сорым да, ак,ик,атым да, ац ы р еп м де, муным да, сырым да... эйел затынын, тылсым табигаты мен толайым тагдыр-талайында. Акын ymÍH ерю ндж пен азаттык,тьщтерк1н) - онашальщ! Маган о ц аш а л ы к , сыйлаган адам MeHÍH ец жацсы кер еп н жанашырым. Ана 6eciK Ti тербетсе, эн элемд! элдилейдИ Сез1мцнл 9HHÍH е з!м ш т жанга жаны к,ас. Санасыз сатцындыц, оспадар ойсыздыц, жалац жадагайльщ, жетес!з жец{лд{к - 9cipe ayecTÍKneH, елп етпе ел!гумен етене епз. Kemipepci3, С1зге дарыган енер, шынтуайтында, ciздiкi емес. XXX К,ул пулга емес, пул кулга кулдык, урып к,ызмет етпей1нше К,удай берген енерд1н куны журт алдында кулдыраганы кулдыраган. Keн,пeй^лдiлiк пен кецнр1М1шлд1к кемелд1г[м1зд1н, белпс! ем ес пе ед1, «бас-басы мы зга би болгымыз» кеп тураты н
кeceлiм^здeн кулан-таза айыгатын кун цайда? Неге би екеу болганда дау тер теу болмак,шы? Дауласпауды ц, жауласпаудыц амалы бар ма? ErecTÎ елемесец - ерегеске, eperecri елемесец - тебелеске, тeбeлecтi елемесец - тенкеркке айналады. Ошацтьщ уш буты 6ipirín ортак, цазына - Тайкдзанды кетер1п тур. Турк1станда. Ал уш жуздщ улдары 6ipirin неге Улы журтца уйыса алмай жур? К,азак,ияда... Сез астары магынасында, Ой астары кагидасында. «Ауру к,алса да, эдет кдлмайды». Эдеттен эдепке кеш удщ айла- амалын ел-журт езгеден емес, езш ен 1здес1н. Ер санатына е н т , Рух цанатына М1нген елгезек жан жак,сыны да, жаманды да, циянатты да, зиянатты да елден бурын таниды. Б уп н п к,аймана к,азак,тьщ пеш енесж де «балапан басымен, турымтай туе ымен» деген жазу баттиып тур. Ecepi ел{рген, ecci3i сем1рген Ka3eKeMH¡H есш -дерп - 6ipiH- 6ipi, эл! келсе шалып калу, амалын тапса кауып калу. Eip-6ip¡He К,арашаныц кара суыгындай K,aTire3 . Улт тагдыры уыстан сусып, царацан бас к,арак,шыныц карауылына {л1ккен шак,та «бас-басына би болу» - аяк, астына илену емей немене?..
«Уйьщтап жатк;ан журект1 эн оятар» - муны кеше Абай айткдн. «К,алгып кеткен Рухты к,ан оятар!» - муны бупн бкз айтуга ти{сп1з! Нэуетек улдан, желетек цыздан ак, желкен1н жел керген жеткшшек, туырлыгын ту еткен «Турымтайдай» Абылайлар тумац емес! Кайрауы келсе, шьщдауы келксе, к,алам к,аруы алмас к,амал бар ма?! 6 з миссиясын умытцан сыншы - эдеби к,ылмыскер. Тагдырына налып, енген-ескен кезец1н жазгырган жаста даусыздарын,дауасыздаралык.боладыдегенгесенбейм1н.Себеб1, ез элем!н жасай алмаган адамньщ эдебиетте де тындырары шамалы. Олшеуспз байлык, жок,, таусылады. М елшерс4з уак,ыт жок., к,аусырады. Жадыгеймен есептес, жезекшемен тесектес, жагымпазбен есектес саясатьщыз, элi к ер еаз, талайларды талма тустан тас кдптырады! Буран кyдiгiцiз де, к у м э т щ з де болмасын. Сен!м - Ум!т пен Куд{кт1н, эл1мсак,тан берп ара агайыны. Ал Цанагат, Тэубе, Ш утрш Ы к - Адам ата, Хауа ананыц ушем1. «Алтын керсе, Пер1ште жолдан таяр»... Жалт етпе жалтырак,к,а жанарын жумсай берсе, Пер{штеде не сэн, не мэн к,алмак,шы?
Тепнде, бул ез!н пер1ште санап журген «перуайымдардьщ» ойлап тапцан сандырагы болса керек. Жаны НЭ31К, жазмышы озьщ, жалбагайы то зык Ак,ын азабы айтып тауысцысыз. Тагдырмен егеске тусет!н де, тамшыдай у 1шепн де, цилы-к,илы тагдырдьщ к,июын табамын деп К,ылкетрден OTeTiH де, К,ылуетке TyceTiH де сол!!! Ак,ындык, - Tanip сыйы, тащ ы р сыбагасы. Тэщ р сыйы болган сон да eKÍHÍH 6ipÎHe К,ыдыр цонак, бола бермейд1. К,она к,алганныц ез1нде цад1р-к,асиет!не жетпесен, желмен ушып кетед1. Жете цойганньщ ез1нде азабына азан шацырып, тозагына тоба айтып, кулк,ына цулша ж еплу - к,ылык,ты к,ыздын, да, к,узырлы бид!ц де, базарлы байдьщ да, к,азыналы ханньщ да цолынан келе к,оятын шаруа емес. Алла мен Ацын арасында анау-мынау ацгара алмайтын тылсым-гайып 6ip ук,састык, бар. Мен белеем, ец алгашцы ацын - Алланьщ езН!! Буран ти п м тай да кумэн!Н!з болмасын! Аруацты, ареалы Б1ржанды «ел{рме есуаск,а» балап, айбозым Ацанды «nepi шальщтап, жын иектегенге» санап, сер1Л1к пен салдьщ тьщ кудайацы к,унын к е к т и ы н г а тус1рген нэкэс надандыкда не дерс!ц?.. Рух элciзд^ri улт дэрменслздМ нщ б!рден 6ip белпс1. Дэрменслз, элжуаз адам дерт пен науцаск,а тез бой алдырады. Дерт цайгыга, ауру айык,паск,а айналып кетсе, жарык, дун иен 13 жалган дуниеге айналады. Жалган дуниеден KÍM бак,ытын таба алсын? Жанарьщыздьщ жарыгы мен жарцылы да, жарьщ дуниен1ц жацсылыгы мен жасампаздыгы да жypeгiцiздi мекен еткен улы Рухтан нэр алады. Рухьщызды елпрш алманыз!
Жел eiiHe кек байрагымызды цанша жeлбipeткeнíм^збeн, ондагы бэд!зделген Цыран к е й т н е жан ôiTipMeceK, уранымыз да, «жумагымыз» да жалган эуезеге айналады. Драматургия цалыпца салып к,атырып тастайтын немесе мумиялап сацтайтын мысырлык, мул1к емес, Kepicimue, TipmmiK к,аны алпыс ею тамырында тулап турган нагыз ем{рдщ e 3i! Ерте есейген iHmepÎM ерте кдртаймаса екен, Ерте толысцан ¡HmepiM ерте ортаймаса екен... К,исьщ агашты тез тузетед!, К,исык, м^нeзд^ сез тузетедь Саясат - ойын. Ойнап ж у р т от басу оп-он,ай. Ал мен ойын баласы eMecniH. Отагасымын... Б]здер - ак,ындар Антикалык, элем деп Антей тект1лерм13. Кектен шуак,, жерден куат аламыз. Б4зд1ц курестен жыгылмайтынымыз да, ж ещ лмейтш 1м 13 де содан! Мен саясатца емес, саясат маган кызмет етс1н. Epi азайган, ез1 кебейген ел улы кешке ¡лесе алмайды. Кудай m 6 ire H мен мулпгеннен сацтасын! Мэдени-рухани ен1м 6epymi ат тебел!ндей азаматтарын ардак,тай алмаган к,огам - нэуетек, нэркум эн цогам. А дам
enceci pyx эл с1зд тн ен ецк1ш тартады. Ал эн - рухтыц заманауи азыгы. Поэзияньщ табигаты тарпан,, тагдыры тылсым, мшез) MtHCÍ3, жаны нэз!к, кен,м1 юрпияз. Оны толгандыратын да, толк,ытатын да - телтума сулульщ, пэкиза-пэк жаратылыс. Алапат ауру, жойцын жем!т алые к у р л ы ц т а н жер-жаИанга Ж аЬандану ж амылгысын ки1п, к,ара келецкедей к,аптай жайылып келед1. Оран ц а р с ы цам-харекет ane3ipre пенде тарапы нан так,-тук,. Тэц!рия к,уд!рет1 болм аса... Урысса да уйк,ас 1здеп, таласса да тауып айтуга эуес к,азак, уынн елецсез цашаннан 6epi к,эт болып ед},тэй!р1?.. «Махамбетт:ц басын бэске салган, Абайды к,амшыньщ астына алган, Мусаны жаяу калдырган, Шэкэр!мд{ шьщырауга тастаган... дей1нмен дойырьщмынаб1зболамыз!№ деп кеуде к,ак,цан казак,ты K,a3ipme кездест1ре к,ойган жоцпыз. Кездеспес1н, жольщпасын... Алайда... «ак,ынньщ ce3ÍHÍH, елген! - е з т щ елген1» дeгeнд^ к,айда цоямыз? Оскен ел, еркениетке кешкен ел ец эуел1 ез ул-цызын улыцтар болар. 0 3 i ^ i тэрбиелеу - езгеге танылудыц эл1мсак,тан 6epri улпс!. Анасын аялаган адам гана Алланын, ушпагына к,ол арта алады. НАЗЫМ Азайды кешт1 бастар есю достар, КебейШ KemTÍ бастар еш тбастар.
МуйЫ карагайдай, М{нез1 Карабайдай... Сутерк1Н1 - э у 13, Сез терюн] - ауыз. Табаныньщ бур1 жок,, ЖXX Бармарынын, мер! жок,. Сана сардары - Абай, Сана сарбазы - халык,- Рухани к,азына хан сарайында емес, Халык,тыц жансарайында! Кул[мдеген кезщнщ садагасы Д1ршдеген кеп жулдыз аспандагы! Итт1ц урген1 уйренш{кт!, Абалаганы болмаса. Душпанньщ кулген! уйренш!кп, Табалаганы болмаса. Сез сейлеуде б!р енер: Б1реу кестелеп айтады, Б!реудестелеп айтады. Кестелеп айткдн - жанга азьщ, Дестелеп айтцан - малга азьщ.
Ит урм ейпн жерде уред1, Бит журмейт1н жерде журед1. XXX BepÍH¡n баласы - белпрж , 6сект1ц баласы - OTipin. =р}¡==¡= QTÍpÍK63ÍMmm келед{, LÜHnn,biK,Te3ÍMiHÚi келед!. Керш! жаньщда, Арайын жадында. Жапырак, - талдыц керю, Абырой - ардын, KepKÍ. Аспанда шырак, болмас Ай болмаса, К,ацбак,та турак, болмас сай болмаса. Кудын, курыгынан сак,тан, Судын, жылымынан сак,тан. Ел болмагы басшыдан, Жол болмагы цосшыдан. Жацсыга сез!м батпайды, Жаманга сез1м етпейд1. Жамандар маган жацпайды, Жацсылар маган жетпейд!.
Телеген, сенде арман жоц! Дон Жуан, сенде уят жок,! Жер ажары жабылмас, К,арашада кар к,онбай. Жан азабы жазылмас, Жаппар ием жар болмай. Алланыц 6ip ecÍMi - Халык, болар, Халыцта rapin те бар, алып та бар... Кенеге K63ÍH салган кесем ж т т Онеге еткен куннен алып цалар. Санага Сайтан кел1п элек салса, Арада Ар мен Намыс набыт болар. Тэж бен так,, ат пен бацтьщ тасасында П ен д етн 6ip H9ci6i - Табыт та бар... Батырлардьщ Keri к,айтар беренмен, А ц ы н д а р д ы ц шер! тарк,ар елецмен! Kenierí KopÎKTi бак, Бyгíндe - келпстурац. Ke3ÍHe куйе жакканга KepiH ep к,ара ак, тан да. Жазушыныц бэр) мыцты, Жаман т т а п к,айдан шыгады?
Ак,ша даццымен пул етер, Патша дац^ымен ул етер... Кез жабьщка кумар, Кебелек жарык,к,а кумар. К,ар кетед{, Жер калад ы. Хан кетед1, Ел калад ы. Бак, пен так, патшага лайык, Бар мен жоц баршага лайык,. Унатпайтын уск,ынсыздарым: Кешен1н туйыгы, Кежен1ц суйыгы, Кесенщ миыгы. Алганша ажал - сур мерген Ацынга Алла Т1л берген. Талайды керд1м турленген, Талайды керд!м сыр берген... Ipice 1Ш1Ц, не кдйыр, Сыртьщды сылап жургенмен, Алшайып атка м1нгенмен, Талтайып так,к,а мшгенмен! Сауда журген жерде Сауга кем болады. Саудагер журген жерде Тэуба кем болады.
Адамнан кайыр, мeйip кашк,ан куш Кебейер жер к,айгысы, аспан муцы... Жак,сыга кез к,анбайды, Жаманга сез цонбайды. Бепн булт жапк,анмен, Кершбей к,алмас Ай болмас. Ертел{-кеш бакданмен, Есек атца айналмас. Сагынып куту - сертке сын, Зарыгып кугу - дертке сын. Жiбeкт^ туте алмаган жун етед!, Жуйр1кт1 куге алмаган жудетед1. К,ыздьщ керк! - кундыз берю. К,айьщдар кектем сайын кеш бурлейд!, 8р{кке ескен сайын ес юрмейШ. Шыршалар кенермейд!, есюрмейШ, Еменге муньщ бэр! естшмейд!. Шет{м!зден {р1м!з, улымыз, 6нерд1ц кулымыз д е й т т б!реу-м1реу болсайшы!? Адамды алдаган - азалы, Алланы алдаган - жазалы.
Пендел1кт[ц кун{ уынн, Keндeлiктiц к,уны Yшiн Арысыцды дауга берме, Намысыцды жауга берме, Улысым! Тацияцды аспанга атпа бекер, Жерге туссе кершген таптап етер. КелМ нен айырылган адам Жел1пнен айырылады. С етм ш ен айырылган адам eмip^нeн айырылады. Кудш-кумэншш адамныц айран-асыры: - Эуел1 мен ешюмге сенбеуш1 ед1м, Eндi маган ешюм сенбейт!н болды. Ею шоцып, б1р царау Цанаттыньщ эдет!. Ею нук,ып, б!р к,арау Жарак,тыньщ эдетл. Болмашыга сыр алдыра берсен, К есем дпщ к,айда к,алады? Болымсызды уран к,ыла берсец, Ш ешенд!пц к,айда калады? Жас кез1мде «Перуайымга» салдым, К,артайганда сарыуайымга салындым.
Тамырсыз агаш кектемес, Тэц1рс13 адам кебеймес. Жатырына к,арай баласы, Ак,ылына царай данасы. Cepxeci жок, мал к,аск,ырга жем болады, Cepxeci жок, ел «так,сырга» жем болады. Бозбалага жарасар XXX Серинк пен серкел1к. Цыз балага жарасар Естш1к пен еркел!к. Бурынгынын, мак,алы: «Цызды жецге бузар, Жeнгeнi тецге бузар». Б упн пн щ мак,алы: «Пей1лд{ пенде бузар, П е н д е т тен,ге бузар». К,азаган, сезге кумар, бзагац безге кумар. Сезге кумар аузымен орак, орады, Безге кумар к,олымен орак, орады. Ауызбен орак, орган барын жeйдí, Цолымен орак орган 6apÍH жейд1. Бул жалганда не кермейщ жазган бас, E iiep ÍCTÍH машацаты аз болмас.
Сацысыз - адам саран,, Акынсыз - к,огам к,арац. Жел1к кебейсе азгынныц, Жемт1к кебейсе, кузгынныц жолы болады. Сунцардыц муцын Суркылтай к,ашан тус!нген?! Дуние - цолдыц Kipi, жусан гайып, Дуние - к,ызыл тулк!, кусан гайып. Ашылган алак,анда Алла ырзыгы, Ырыс-кут жудырьщты жумсац гайып. Bip жазушыныц естел{пнен: - 9nrÍMeMÍ3 Ke6iHe сыр ашумен емес, сыра ¡шумен аяк^алушы едь Бар айтцаньщ - кур мак,тау, Кур мак,тауыц кургак,тау. Одан repi керек ед1тш кдтпау. Tin цатпауын, - Кур мак,таудан цымбаттау. Толцын жартасца сок,са, Kepi цайтады. Жацгырык, жартасца соцса, eлi цайтады. Кун бола ма бултсыз, Ел бола ма рурыпсыз?
Тай бола ма тацбасыз, Жан бола ма yM¡TCÍ3? Ак,ын ж урепщ зде болсын, Алла Т1л еп н ,1з д е болсын. Иман Пайгамбарымыз Расулулла с.г.с. xaдиcтepiн^ц б)р)нде: «Кел, б)збен 6ipre отыр, Иман хак,ында сухбаттасалык,» деген сез бар. Адамныц эр басцан цадамына Иман таразы. Царгыстыц жаманы - «имансыз». Жан - Иман уй1 болса, Тэн - оныц eciri. Абыл мен Цабыл Адам улдары болса, Адал мен Эдíл - Иман перзенттер1. Мунымен к,оса Иманныц Иба мен Уят деген гуснижамал цыздары бар е к е т н де естен шыгармаган абзал. Базар нарк,ы сияцты адам парцыньщ да эркдлай болмагы имандылыц eлшeмíнe саяды. Жацсылар неге сырласуга дшгер, сухбаттасуга кумар? Жамандар неге ер к етр ек , e3ÍMium? Мал аласыньщ сыртында болуы бесенеден белгЫ , ал адам аласыньщ ittiTe болу ce6e6i неде? Екеу де тек урьщца, текке байланысты болганы ма? Сонда тэрбие тану, гибрат алу цайда калмацшы? Кез келген адам ез!н-ез{ Иман таразысына салып елшей ала ма? Keцiлдiц Te3i, ж урекпц K63Í дегенд1 цалай угынсак, керек?.. Иэ, Иман neci осыньщ бэр1не жауап 1здейд!. Ец эуел! ез1нен, содан сон езгеден!.. Иман дарагы Иманньщ мукэмал (толык,) болмагынын, уш шарты бар екен. Олар: - айнымайтын тура, 6epiK сен1мде болу; - адамдармен жак,сы царым-цатынаста болу; - адамнын, 63¡H-e3Í тэp би eл eyi, ги бадат п ен к^ш^пeйiлд^ккe 6eñ¡M болуы. EipiHiiii шарт ец алдымен адамныц ез1не цажет. Ек1нш1 шарт ез
с ы й ы ц м е н е з г е н 1 с ы й л а й б ш у к ,а си ет1ц е ц а т ы с т ы . YmiHmi ш ар т , acip ece, у л к е н д е р ге тиес1Л1. Кез к ел ген а д а м 63ÍH-83Í т э р б и е л е й ал а м а ? К д си е т ц а н д а , nacipeT K,aHine3epniKTe ж а тс а к,айтем13? А л д ь щ г ы с ы т е к к е тел!н 1п , K em H rici ж е т е с ! з д 1к к е ж е п л !п , к,ара жол цайы ры лм астай цац айы ры лы п кетсе, тэpбиe-тэлiм ^ цайда цалм ацш ы ? ¥ят Еибадат - киел1 жай, цасиет мекен!. Teктiлiк терю нш де юшiпeй^лдiлiк жатады. Момын (муИмин), м усэ тр л ж угымын цаймана цазацез керепнше царабайырландырып алганы болмаса, мусылмандьщ тус1н!пнде олар имандылык, ишарасына ие. Ал имандылык, дарагы анау-мынау емес, алпыстан аса бутацтан турады. Абайлацыз, ол а з д щ арзан,ыздагы алпыс ею тамырьщыз болып журмес[н... Алла тагала мен оньщ пенделершен уялу - осы бутацтардьщ тек 6 ip e y i рана екен1н ескерсек, Абай айтпацшы, кемел адам болу ею нщ 6ipÍHÍH¡ цолынан келе ме? Алла тагаланыц пep^штeлepiнe: «Журепнде зэредей иманы бар адамды тозацтан азат ет!>> деп 3MÍp беру1нде K e n n e ñ ^ ^ ÍK пен кеынрш дЫ ктщ шынайы улпс! жатцан жоц па? Ей, жер басып журген (жетес1з) пенде, осыдан кей!н н зге eндí не керек?!. Тарыдай тагылым Сахабаларыньщ 6ipi Пайгамбарымыздан: «Ей, Расулулла, цайсы цасиеттер исламда ец улгип Иэм к,ад1рл1 саналады?» деп сураганда: «Аш-арыцк,а тагам берген1Ц, танитын-танымайтынга сэлем берген!ц» деген жауап алады. Хадисте буран к,оса: «8з1ц тоя жеп, кершщ аш-жалацаш отырса, Алла алдында да, адам алдында да кунэга батцаньщ» деген сез бар. БЬдщ цазацы ортада буран KepicÍHme «танымасты сыйламас» деген угым орныццан. Бул не - улттыц MÍHe3 ер е к ш е л ^ ^ з бе, элде ислами ибага ис1не цоймаганымыз ба? Жарайды, бурынгыны бурынры дел1к, K,a3ipri цазак, цандай? Арамызда, К,удайын былай койганда, экес1н танымай бара жатцандар аз ба? Кулцын меш1тке емес - мешкейл!кке, аш-арыкда емес - aшкeздiккe, дарцандыцца
емес - дарацы дацгойльщка жещцргендердщ элпндей аталы сезге, баталы байламга кулак, аспауы к,алай? «К,удайдан цорьщпаганнан к,орык,» дегенд! казак ез1не емей юмге айтцан? Элде... «Айтып ктеген урльщтын, айыбы жок,» па? Жиырма 6ipÍHmi гасырдьщ казагы кандай болар екен?.. Рух Рухтын, он ею Mymecí бар. Олар: кажыр, цайрат, ождан, ар, намыс, уят, абырой, сен1м, тез1м, ум1т, иба, иман. Цажыр кажыса, цайрат картайса, ождан ортайса, уят урланса, абырой тоналса, с е т м семсе, намыс елее, ар азса, тез!м тозса, ум!туз1лсе,иба ешее, иман кешее - Рухтан не цалады? Сана сабагы Сана-сез1мнен ада-куде адам болмайды. Ол Tya6ÍTTÍ цасиет. Алгашкы 3HÍ - ана э л д т , алгашкы дэм1 - ана сут1, алгашкы д э т - ана Meñipi. бее, есейе келе бул м т д е т когам мойнына жуктеледь Егер арамызда ата-ананы, улкен-юш!н! сыйлаудан калган адам болса, оган юнэл1 когам. Бойымыздагы рухани мугедект!кт} т и т й к кубылыс деп TyciHceK, к а т е л е с к е т м 13. Тэн м угедектМ тагдырдан, жан мугедект1п когамнан! Алгашкысынан жеке адам зардап шексе, соцгысы когам агзасына аса к,aтepлi кесел! Оныц к,ау!п-к;атер) бурынгы оба, бупнг) СПИД-тен де артык, eKeHÍH 6ip сэт те естен шыгармаган жен. Сабау Бала кездщ 6ip KepiHici кез алдымда.Анам маркум кара жумыстан шаршап келген!не карамай, кара тай га канып алган соц кара 1Ц1рде бурьш та буктеул1 жаткан жабагы жущц кой TepiciHe жайып салып, колындагы кос сабаумен он,ды-солды сабалайтын да отыратын. Сабау сартылдаган сайын жабагы байгуста жан калмайтын - купсМ п, кобь[рап, кой TepiciHe сыймай юр-кустен, шац-тозацнан арылып, мактадай мамьщтанып, уюдей улпмдеп шыга келет!н.
Жабагыдай жабысцацтанып, жамаудай жалбырап, т{пс!нен сепл{п, астарынан ажырап, к,ожырап, божырап бара жатк,ан журтты цагы п-сш кт, оган кенбесе, сабаудай сабап санатца енд1рмеске, сауапца кенд!рмеске амал жоцтай кер{нед1. Саязды санга, саяцты малга косатын к,ос сабау К1МН1Ц крлында болмак сонда? Тут1лген жун т р и н п Ж1П, ж4п ток,ылып ки1м болганша к,ай заман? Ол ки}мд! юм киер? Ол кунд! юм керер?.. Жалацаш цогам Жалацаш ургашы кейп!н экраннан, яки газет-журналдан каре цалсак,, уялгансып, к,ызаргансып цалатынымыз бар. Онымен турмай кептщ кез1н ала бер!п урлана уц Ы п , сук,тана царайтынымызды к,айтерс1ц?! Бул не? «Кермегенге кесеу тан» ба, элде тэн жалацаштанып, жан шала мастанып, лыпа жук,арып, иба азайып, есесш е имансыздык, етек алып бара ма? К,азак, уш1н абырой буркеул1, уят Ш)ркеул1 болмайтын ба ед) ежелден? Ал ар- уяттан, абыройдан ада-куде айырылган мына к,огамды жалацаш демей не дейж ? К,ысылмаган к,ыз, цымсынбаран уррашы, тэЙ1р1- ай, кiмгe дэр1? М ундайда Абайшалап ер!кс1з: «Бетт[ бастым, К,атты састым, Тура к,аштым жалма-жан» дейлпз бе, цайтем!з? К,ашк,анда цайда бармак,пыз? К,огамнан тыс ем1р бар ма, заманнан тыс к,огам бар ма? Т э р т!п т э л 11т Эм:р Тем!р былай дейдй «Басында алтын толы табагы бар бала онын, нэйет! тары дай т у т р ш урлатпай, тус)рм ей мен курган улан гайыр мeмлeкeттiц о ш еп мен бу шетш жаяу аралап шыга алады. Мен орнатцан тэрт{пт{ц тагылымы мен тиянагын, м т е , осыдан-ац б т е бер1ц!з». Иэ, тэрт1п бар жерде артьщ нэрсе жолда жатпайды. Улкеннщ де, к^ш^нiн де нэпе! тежепнн - улы мэртебел1 Тэрт!п! Уйрене б{лгенге улп, жирене б!лгенге н эк э сп к жeтeдi. «Оз) болган к,ыз т е р к т ш танымастын,» кер!н келт1р!п журсек, сез баск,а.
9pí-capi Туйек,уск.а: «К,анатыц бар гой, уш сацш ы?» десе, «Мен туйем1н» д е й т ш кер1нед!. «Е, ен деш е жак,сы болды , арцаца жук артайьщ» десе «Мен куспын!» деп кергид1 екен. Сол айтцандай, б1зде He6ip кержалцаулар бар-ау... Tirni осы Т уйец усы ц ы з тула бой ы м ен к,азак, д еген халык,тьщ м енталитет!н м ецзей ме, к,алай?.. Мыц жылдыц арман Паустовский айтады: «Ана т¡лiн умыткдн адам - Отанга аса цауттН » деп. Мен айтамын: «Сол аса n ayin ii адамдардын, к,аншасы к,азак,к,а т и е с Ы к,ара к,азанньщ кулагын устап отыр?..» деп. Абай тусы ндагы «Цазацтьщ жауы - цазак,» к,азак,тьщ санасы нан к,ашан сылынып тастар екен? Арамбутац Ж уз{м де KepeKTi ж эне к е р е к с 13 б у т а ц т а р бол ады . KepeKTici жуз1м салады . KepeKci3i корек сорады , ягни арамбутак,. e c iм т a л да ен1мтал e3i. Пей)л) ж аман, дер кез1нде отап таста м аса , жeмicт^ бутак да KecipiH тиг1зед{. М уны отап та ста у баск,а ем ес, багбан н ы ц гана цолынан келет)н шаруа. 1н д ет пен д е р т ж ай л аган 613Д1Ц ц о гам д а д а а р а м б у т а ц т а р аз емес. 3 cipece, а-ан-ау жогаргы жацта. Адам мен заман агзасы н азды ры п, тук,ымын тозды ры п ж атцандар да солар. Цаулай ecin бел алып кетпеу1 ym iH ауьщ -ауыц цыршынынан к,иып т а с т а п о т ы р а ты н Б агбан к ер ек -ац , Б а гб а н ... Цатты мен Жумсац «Жумсак, ем1ршец бе, к,атты OMipmen бе?» деп сурапты 6ip данагейден шэюрт:. «Жумсац, - деп п сонда устазы тпнн керсет1п, - ал TÍciM жок,».
Конфуций: «Ец улкен саясат - тэрбие» депт{. Ал 6i3: «Ец улкен тэрбие - саясат» деп Kepi кергумен кeлeмíз. «Ак,ымак,тыц айтцаны келмейд!, сандырагы келед!» дегенге сай емес пе мунымыз? «Туске д е й т хальщпен бол, Тустен кейш Хацпен бол» дейд! Имам Бухари хадись Ал казекем: «Халык, - Хацтыц жердеп аты» дейд1. Имаммен имандылык, жагынан ундес екенб!з-ау! Тек сез жузшде болып журмегей... Ацик,ат Уацыт пен оньщ шеж1рес1 - Тарих к,ана 6opiH оз орнына к,ояды. Мэселен, Пушкин дэyipiндe Нестор Кукольник^ поэзия оцырмандары алак,анга салып, аспанга котере дэр1птеп бацты. Эуел1 муны дуалы ауыз сыншылар бастап бердь Келе-келе KepiciHme болды. Аптьщ басылды, ак,ик,ат ашылды. Ацылды алга салып ак, куймеге пар ат жеккен Парасат «nah, Ш1рк!н» деп даурыкдан жок,. Тец1здей толцыган, тем!рдей балцыран поэзия оз деген1н ¡стед1 - Уацыт жадында, адамдар санасында Пушкин к,алды. Обалы не керек, Кукольник те осал ак,ын емес едь.. Томас Джефферсон 1816 жылдьщ езтде-ак,: «Мемлекет неден турады? Шарыцтаган цоргандар мен карауылды, карулы к,ак,палардан емес, мунаралары кумбезделген аск,ак, айбынды цалалардан емес! Жоц, адамдардан - саналы адамдардан турады. Оз м!ндет!н бшетшдерден, оз парызын отейт{ндерден турады. Олар тек парыз-к,арыздарын бш!п к,ана цоймайды, оздер{н!ц к,ук,ык,тарын да биед1, оны сацтап, цоррай алады. Олар мемлекет курады. Мемлекет солардан турады» депть Буран алып-к,осарьщыз бар ма? Шынында да, Жаратк,анньщ кулацкест! к,улы, улы мэртебел1 Адамнан артьщ цандай цазына-байлык, бар дейс13?! Патша да, баск,а да ерте демей, кеш демей осыны ойласа, кэнИ..
Моцарттыц тусындагы б1р композитор эуелк «Мен ганамын!» деп ЖYpiптi. Бертш келе «Мен жэне Моцарт» дейтш болыпты. Тары б1рер жылдан сон, «Моцарт жэне Мен» депть Ацыр соцында «Тек к,ана Моцарт!» дейтш болыпты. Кене деректерге кез кдндыра отырып кейде к,ырык, кез кудьщтан цаугамен су тартк,андай эсерде цаласыц. Шэжipaи (шeжipe) «Насабнамада» мынадай жолдар бар: «Райс дариячасыныц бойында цорган бина цылып, жeтi кунде тамам к,ылып, муг черикидин хабар алдыра йубарган газилар (огыздар, халлуктардеген1) 3000 тарсалар ¡чшдаки мусулманларны кочуруб алыб келдмар...». Харса хушхал халцыныц йоцсызлыгыны коруб, цорганга кочуруб, Калаш ат бер1б, илгари тушуб...». Калаш цаласы хак,ындагы маглумат к,азак, арасына тараган д!ни дастандарда да кездесед1. Мысалы: «Ногайлы деген ел ед!, Калаш деген шаИардыц Падишасын Жамал дер едь Атырабы к,ырык, кунд{к, Тещ реп шел ед!...». «Муцлы СеЙ1л» дастанынан алынып отырган бул жолдар нен1 мецзейд1? Тарихшыларымыздыц будан хабары бар ма? «Насабнамадан» ше? Айта кететш нэрсе, элi кунге дей{н Арыс тeмipжoл стансасы мен Бадам арасында Калаш деген шап-шагын рана бекет бар. Купия кулыптыц юлт! осы жерде кему^н жатк,ан жок; па екен?.. Ойды ой турт{п оятады. Куд!ктен кумэн уркед}. Буркеул1 жатк,ан уакыт смем1 тipкeyлi турган мурагат мулю емес. Мэселен, цыздыц ж т т к е айтк,ан назын эcпeттeйтiн ел аузындагы мына б!р назымга назар салыцызшы: Ергене тасты унтап кел, Есю эн!цд! шырк,ап кел.
«Ескенд!р к,айтк,ан» тебеден EceTÍH желдей бурцап кел... «Ескещцр к,айтк,ан» тебе нен1 мецзейШ? Кене тарих KemiHin бул да 6ip 6i3re беймаглум 6eTTepi болмагай... Ж1пт к,айда, к,ыз цайда? «Ерен цабырга» немесе TenipTa^ (K,a3ipri Тянь-Шань) сияцты Ергене тастыц датарихы болганы рой. «Ecкeндip цайтцан» тебе сол тарихтыц Kipep eciri емес ne екен? Эткен ем1рден езек тарта отырып тарих Т1Л1Н угына алмасац, туган топырац 6¡3re сырын аша к,ояр ма? Келер урпак,тьщ сауал сауган кез!не не деп цараймыз? ...Эз жepiмíздiн егей улы болудан сацтасын Кудайым!.. Сез - жанныц тин. Эн - журект!ц муцы. Tui - рухтьщ унИ Жан кеудеден ушк,анда сез eлeдi. Мун,нын, аясында сагыныш, ацсау, аяу, арзу, к,аяу, уайым, к,айгы, зар бар. Муны ж е т т з е алмаган эн журект! каппайды, есте калмайды, ескен желдей елеус13 ете шыгады. Кулацта тек ызыцы к,алады. Ал рухтьщ жен1 6ip баск,а! Эз т1Л1нде сейлей алмаган Адам - рух атаулыдан ада, мугедек 6ip бейшара. Улттык, сана-сез1мнен саяк, жанда турак, та жок,, тиянак, та жок,. Руханият - улттыц урд!с пен дэстурд!н, жиынтыгы болса, оньщ теп де, т е р ю т де - Рух. Эз рухыньщ ун1н еш}рген жан ешюмге опа бермейд!. Сатк,ын да, опасыз да, ождансыз да, отансыз да солардын, арасынан шыгады! TanipiM текс1зд!ктен сацтасын. Егер залым адам бул дуниеде жазаланбаса, езш ен сон оныц азабы мен зардабын урпак,тары керед!. Такда отыру он,ай емес, тусу одан да к,иын. «К,ауыснамадан»: «Патшаньщ куаттылыгы ез жасагынын, KenTiriMeH, ал бай-дэулеттш ердщ к,ад!р-цасиет1 жок,-жук,анага, Kapin-^acipre, жет{м-жес1рге керсеткен септМ мен артады».
Бузырыжметр данышпанныц былай деген{ бар: «Терт нэрсе ауыр бэлекет: Б!р1шшс1 - жаман керш!. Еюнш1С! - бер екеаз отбасы. Уш!нш{с! - жузщара цатын. Терт1нш1С1 - муцтаждык,». Фашегурс (Пифагор) данышпан ез1нен кей!нпге былай деп есиет калдырыпты: «Он тypлi цасиетке ие болгьщ келсе, мыналарды жадьщда сакта: Б1р!нш! - езщ нен кушт1, улкен ульщпен урыспа. Етнын - цызыленеш цызбалармен мэжiлicтec болма. Уыннин - одагай, ожар мшезд! адамдармен алысып-жулыспа. Терт}нш1 - надан адамдармен п М р таластырушы болма, бэр!б1р жеце алмайсьщ. Бес{нш! - ек1жузд1 адамдармен дос болма, к,арым-к,атынасты узущ кeшiкт^pмeгeн жен. Алтыншы - жалганшыл жылпоспен м эм те цылма, уагда байласпа. Жетшин - бак,ылмен сухбаттас болма. Сепзш ин - кызганшак, ¡ш1 тар адаммен шарап ¡шпе, дастархандас болма. Тогызыншы - к,атын-к,алашпен б!р жерде кеп отырып калушы болма. Оныншы - сырьщды ешюмге айтпа, абайсызда абыройын, теплмес1н. Жерд!ц музы цатады мамырда да, Шерд!ц сызы батады кабыргама. Keцiл^мн^ц cep^г^ - сабыр гана, eм ipiм н íц сен1М1 - Тэщ р гана! Жуца бояу жугымды, К,алыц бояу - жугынды.
XXX Кел4кт1н)ц к,алтасы цальщ болса - К ерж пнщ алк,асы алтын. Туранынан юм безсш, Туырлыгын т м кecciн!.. Мен бупн ец соцры досымды eлт^pдíм... прщ ей. Цош, «дос», бакул бол... XXX Урыгы семген, унжыррасы тускен елд1ц ертен.! кepiнгeн кек аттыныц ермепне айналады. Бупнп бейжайлыгымыз осы бей- бepeкeттiц басы болмагай... К,алыпца сыймаган дуние к,ауызда цалай цамалсын?! Заманнын, Зацын саясаткерлер жасап, зарын цаймана халык, тартады. 1ин!цщ 1р1ц жайлап барады. Куресерге дэрмен, алысарга пэрмен, егесерге жэрдем жок,. Эттеген-ай, ашыган айран болсам, ащысыраган б!реу-м{реу c^мip^п салар ма ед!?! Не елге себ!м жок,, не ертецге с е т м жок,. Сыртым буп н , ¡инм тут{н. Ж анартау цусап жалын б у р т п , от к,усцанга не жетс1н, Ш1ртн!.. Шекспирд!н, тары б!р кешпкер! Энобарб Антонийге: «Ол (Цезарь) сенен жиырма есе бак,ытты)> дейд!. Е рж аз елец ете каласьщ. Ею есе десе де жетпей ме? Меюн, он есе дей-ак, цойсын. Ал жиырма есес1 нес1? Aнтoнийд^ соншалык, ауыр сезбен сшейт1п салмаса да болатын ед! рой? Сейтсек, бул: «Цезарь сенен жиырма жас юин» деген1 екен рой. Бэсе деймш -ау, сарац сейлеп, астарлап айтпаса Шекспир Шекспир бола ма?!
Ормандагы epттi ауыздагы сезбен ¡рюп, сумен бурюп еш{ре алмайсьщ. Маркум Мэкен апамыз (Абайдыц немерес!): «Менщ балаларым мен{ц Абайы м ды ок,уды керек цылмай к,алды» деп курс1Н1п салып ед1... Кандай к;ас!рет! Тагдырына налып отырган жалгыз Мэкен апамыз ба екен? «Менщ балаларымды» «б4зд1н, балаларымызга» ауы сты ра цойсац, буг!нп б1р сумдык, шындьщтьщ бет1 ашыла туспей ме? Кайран, заман-ай, Абайды ок,удан к,алган урпак, к,алганымызды к,айтс1н.Улы ак,ын б1р eлeцiндe: «Келер кун келер екен не дайындап?..» деп ез!не де, езгеге де сауал тастап едь ...Денемнщ тYpшiккeнi нес! екен? Юмнен? Неден?.. Е т кесе, б1р шэйнек Ш эйханага бас суцтым. «Келщ13, терлет!н!3. Не цалайсыз?» дед! Кыз циылып. - Кек шэйдан болса... - Каз1р, ага... Кыз к,имылы ылдым-жылдым екен, э дегенш е алдыма ею кесе, бip шэйнект1 к,оя берд1. Булдырьщтай гана ыстьщ самса буы бурк,ырап тэбет шак,ырды. «Ею кececi нес1, б1р кесе де жетпей ме? Элде, цасыма келт...». - Мына кесен1ц б1реу{...-дей берд!м жанай ет!п баражатк,ан Кызга, - мен ез1м ганамын гой?.. - Жалгыз отырган юс!ге жалгыз кесе экелу жацсы ырымга жатпайды. Муны маган анам айтцан... Пер1ште пейш , тэтт{ жымиыс. 1ш{м уылжып сала бердь Анасын кер де, к,ызын ал... Элденелерд! куб1рлеп кетсем керек. - Ага, шэЙ1щз суып к,алды гой, жацартып экелей1н бе? Тагы сол мэЙ1н макам, тэтт! леб13... Жанары жаудырап жанымда тур.
