- Жо-жоц, рацмет, жаным... Тары да т{л ушына элдеб{р сездер орала берд!: Каласам, шэй да дайын, мэй де дайын, Каргам-ау, к,алай саган жэй кдрайын... Беюшт1н, самалындай сэруэр бейш «Анан,нан ceнí тапцан айналайын!». Жанартау журек манартау басца маза бермеуге айналды. Жазмыштыц б!р кун}нде жарыла ма, юм б тс:н ... Жалгандык, пен жасандылык, жасырынган ж е р д е ж а с а м п а з д ы к , к , а ж а й жок,. Ак,ымак, екеш ак,ымак, адам да ак,ылды итке айтцанын ¡стете алады... Адам баласы анадан туганнан бер! мынау алацандай жерде адасумен келед!. Ес жиып, етек баскдннан бер1 Шындьщты ¡здеумен келед1. Таптым деген1 тагы жоц. eм ipiн iц аягына д ей 4н п эуре-сарсацы осы болса, адаспаганда цайтс1н?! Иэ, Шындьщ - ана екен де, Пенде - жеттм бала екен. Жер бет{нде к,анша адам болса, сонша жет!м бар. Мына Жер - ж ет!мдер мекенП Ата сацалым аузыма шьщк,андагы к е р г е т м мен кeзiмн^н, жеткен! осы. Кеш, ете кеш. Кандай еюн1шт1? Жет}м екен{мд! бш ген4мде гой, келер ме eдiм eм ipгe, келмес пе ед!м... Келд!м екен, амал жок,, табайын-таппайын, Шындьщты шырак, алып ¡здеу1м керек. Ол, б э л т м , шьщырауда ма? Бэлкш, шьщда шыгар?.. Таба алмайтыньщды кун! бурын б!ле турып ¡здеген болуын, - эр1 кунэ, эр! ак,ымак,тьщ! Ж арьщ дуниеге келд!ц екен - кунэл)сщ. Себеб{ сен - кунэлшер перзен псщ ! Ал ацымак,тыгьщ... Аллага жэне езщ е гана аян.
Былайгы журтца акылды болып керш у кез келген адамныц эдeтi. О з г е т алдау арк,ылы e 3ÍH, де соны алданыш тутасьщ . Эйтпесе, дуниеде сенен артык, ак,ымак, адам жоц! Из, 8MÍp деген!н,}з адасу мен алданудан турады. Ал Шындык, па, Шындык, - ci3 туа салысымен-ак, елген!.. К,азак,тыц тамак,к,а тэбет1 так,уанын, намазга уйыганындай, imTeri жыланньщ басын Kepi кдйтарганша кулк,ы 6epi бурылмайды. Аргы -берпм 1зге кецш аударып, кез салсак;, К е к б е р т т эулет1нен eKeH6 í3. Ол да мына 6 Í3 сияк,ты ас десе аранына ие бола алмай к,алатын тежеус13 немен1н, 6ipi ме ед1?.. Олай д е й т десек, К е к б е р т щ жулымыр журагатынан саналатын к,аск,ырдьщ к,ойга шапцаны болмаса, к,ылтамак,тан алганыныц 6ep¡H к,ылгытып салганын кере цойган жок;пыз. К,аз екеш, к,аз да тойганына емес, органына сем1ред1. Тэбет те HenciHÍH; 6ip ныспысы. 1ш теп жылан - аищарац ылад. «1штен шык,к,ан жау жаман» демекш1, HanciciH тыя алмаган ку пендеш1Л1к К,удайдыц улынан к,ул^ынньщ кулына д е й т кулдыраса керек. Сырт кез - сыншы. Оз!м!зд1 6ip сэт езгенщ кез1мен елшемдесек, Тэбет деген тэп -Teyip сезд! Тебет деген таптаурын сезге айырбастай салмас eдiк к,ой. Эйтпесе, ínjin-жеу де мак,тан ба, Tempi?! Бэрш ен де пак,ырга парымаган, дарацыга дарымаган сез обалын айтсайшы... Осы ит атаулы 6 ip-6 ipÍHe неге еш ? 3 cipece, цорадагы итекецдер. Босатып Ж1берсец, 6ip -6ipiH TyTin жеуге бар! Ауыз жаласып, 6 ip-6ipiHe ел4п-еш 1п жатк,ан тумсьщ ты тук,ымдастарды эл1 кунге к е р м е п т з . Иэ, к,айсыб1р уак;ыттарда, кектемде болса керек шамасы, урыншак, 6ip ургаш ыныц сонынан ур да жык, бес-алтауыньщ сум ецдеп журет!н! болмаса... Соньщ е з т д е де кел!суд1ц орнына кещ рдепн созып кершдес!п жатады. Айтпак,шы, анау 6ip жацындасып-жандайласып...
к,ара басып цалганда да 6ip-6ipÍH енд1гэр{ керм естей ею жакда шатк,аяк,тайтынын к,айтерс!ц?! K,aйcыбip бíлгiштep айтцандай, осы Ш1рк1ндер шынымен-ак, К,аск,ырдын, азгындаган T y p i - ау дейм1н? К,аск,ырдьщ ар жагында Кекжал арлан... Оныц ар жагында KeKÔepi... Кекбер1Н1ц ар жагында... Не боп барады ез1? К,ой, долбарламай осы арадан догара цояйын... М ынау мазасыз м езпл, тынымсыз TipmmtK тауцы м етш де жYpiп аяулы 6ip C3TÍH ез ж урепне e3i уц1луге жумсайтын жанра ж а н -т э тм м е н тагзым етер ед1м! У ш ж уЗД 1Л 1К Басына к,иын-к,ыстау ic туссе болды, ел-журт epÍKCÍ3 exire бел1Н}п кетед1. Eipi - нацурыс пен надан. 1иннен ipm, ¡Ш1мд1кке салынады. EniHnnci - eciici мен epeceri. Д т г е дiлiн аударып, д)лмарлык, жолга тусед1. Рушылдьщтьщ туп-тамырына дей!н кулдырап, ушжуздпнктщ (еюжузд1л!ктен кудай сацтасын) ушар басына шыццан цазак, na3Íp осылайша еюге айырылу кезец1н басынан K em ipin жатыр. Алгашкысы азгындыц жолдагы, кей1нпс1 аз кундж алданыш. Эйтпесе, к,азак, д т п н л болса, бурын к,айда журген? Юм ôm im i, ертец царнымыз тойып, к д л т а м ы з томпайып цаз цалпымызга к,айтакелгендейболсак,,Аллажолынанайныпшыга кeлмeciмiздi?.. Барынша эс1решш (эсершш емес), эулею, эпербак,ан, кит етсе К,удайды царгап-степ шыга келет)н казактьщ, басцасын цайдам, бул к,олынан эбден-ак, келед1! Ал, ¡ц п м д т пе? Ол - тал гам сы з, тэб eтш íл ж уртты ц обырына орыстан ж у к д а н оба гой. KÍM бар-ау? Bip мацалдьщ удес1нен шыга алмай-ак, цойдым: «Малым - жанымныц садагасы, жаным - арымныц садагасы». Алдындагы малынан айырылган агайын K,a3ip аузындагы нанынан айырылып к,алмаудын, к,амында. «Айдаганы бес ешкЬ
болса да бурын цазекем цараша уйд^Ц шацырагынан аспанга к,арата шырт Tyxipin жатушы ед1. Амал не, ол кун келмеске Kerri. Мал жокта жан сак,тау к,иын екен. К,иын болганы сол, к,аз1р к,ам- xapeKeTTÍH к,анбазарында к,азак,тьщ Ары да, Аруы да саудага Tycin жатыр! Шынымен-ак, ханнан к.айыр, к,арашыдан зайыр к е т к е т ме? К,азак, деген халыцтын к,асиет1н цапысыз ацгартатын аталмыш мацалдьщ астарын ацтарып, тысын cerin, imiHe уцше царайтын азамат бупнде арамыздан табыла к,ояр ма екен? Эй, сайдам... Зауал Нострадамустан бастап Вангасы бар, ецгес! бар кepiпкeлдepдiн, cayere^irÍH e кен!л аударсац, элeмдiк Апокалипсис, ягни Заманакыр зауалы к,ылтиып к,ыр астында турганга уцсайды. «Мьщ аск,анга 6ip тоск,ан» деп кдзекем де асы п-тасу аягыныц не болмагын эуелден-ак, ecKepTtn к,ойган. Эйткенмен, айта отырып айнитын да, сезе ж у р т ceMtpeTiH де, б!ле ж у р т бул!нет!н де алдымен сол казак,- Мусылманшылык, жолына бак,сак„ будан аскдн кунэ жок,. 9 cipece, acipe бил1к иелер1Н1ц бул багыттагы «ецбеп» ерен. Асауды момынга, момынды тобырга айналдырып жiбepгeндepгe ерте ме, кеш ne, 6ip жазанын, болары хак,. EipaK,... «Ern ортада шыбынньщ eлeт^нi)> жаман да. MÍHe3 Дала, дала, дала! Шалгыны шаш етектен! Жолдыц к,ай к,апталына карасан да, саяк, журген 6ipeH-capaHbt болмаса, Tirepre туяк, к е р тб е й щ . Бурындары отар-отар кой, Yйip-yйip жылк,ы болушы ед4. Аз жьшда айдаИар асап, жалмауыз жутып к,ойгандай. Ауылга Kipe6epicTe гана 6íp шогыр мал кершд1. О, тоба! Eшкicí де, койы да, сиыры да, жылцысы да - 6ip шопанныц ыгында! Мундайды KÍM керген? Yñip айгырынан, сиыр буцасынан, цой- е ш т серкесшен айырылганда естед! екен-ay!.. Онысымен к,оймай 6ip к,ойдьщ ycTÍHe к,ок,иып к,арга к,онып алыпты! Бозторгай болса 6ip capí... YcTÍMe царга цонды екен деп к,агынып-с1лкшт жатцан к,ойды кермед!к. О, можантопай момын бейшара-ай...
Казацты б]рде к,ойдай цоцыр, б1рде жылк,ы м!незд! дeyшí ед1. K,a3ip, иэ, дэл K,a3ip 6Í3 сонын, к,айсысымыз? Жалына жан, сауырына шан, жуытпайтын текчт жылцы тук,ымы к,анда тулап жатса, ycTÍM¡3re карга, кузырымызга кузгын к,ондыра кояр ма eдiк?! Мен мына заманньщ сурк,ынан шынымен-ак; цоркдйын дeдiм. Цияметцайым Bip муИмин байгус М ухаммед пайгамбарымыздьщ (с.г.с) алдына келш: - Айтыцызшы, адамзатка Алла тарапынан Ацырзаман цашан келмек? Элде, ол эр пенденщ басында болатын зауал ма? - деп сураган к ер тед 1. Сонда Расулулла с.г.с. оган: -А д а м ез KepiiiiciH, ara-ÍHMepiH, одан к,ала берд) эке-шешесш елт1рет!н кун келмеШнше К,ияметк,айым болмайды, - деп жауап 6epinT¡. 9 p 6 ip сумдьщ ел!м, сумацай суык, хабарды ecTireH сайын ж урепм суылдап, epÍKCÍ3 eciK жацка цараймын - Цыдыр емес, Цияметк,айым к е л т к,алмады ма екен деп... К^зацы пошым Кейде ойлаймын: «Осы цазак,тьщ Алла алдында да, адамзат алдында да нендей жазыгы бар?» деп. К ец Ы даладай, MiHe3i баладай. Аузынан 9HÍ, дастарханынан дэм i Yзiлмeйдi. Bip асым eTÍHeH бастап 6ip атым насыбайына дей!н к,онагынын, аузына тосып отырганы. Жацынын жатк,а цимайды, цудасын кудайындай сыйлайды. Даласы да кец, тобасы да мол. Не керек, бэр! де бар. Талай ел тацырда отырып та талцанын тауып жеп жур гой... «Отаршылдын, озбырлыгы» дедж , «Кецеспц KecipiHeH» дед1к, жарайды. Ещц б!зд] юм кеш!рер? Аса 6ip нэуетек накурыс, намакул нокалай болмасак,, ес жинайтын кез келд! емес пе? Багзы б1реулерд{ц: «Бес}ктен белд1 енд] шеш1п жатырмыз емес пе, элем алпауыттарыныц алдында 613 деген эл! баламыз гой, баламыз...» дегенш е к,арадай цаным цайнайды. Кудай-ау, цашангы бала, к,ашангы шала куй к еш п ек тз? Казак, к,азак, болгалы к,ай заман?..
Ал жарайды, бала екенб1з делж, сонда дейм1н-ау, айналдырган аз гана жыл iшiндe жэмижаЬандык, жаИилд1кт1, жалдаптыцты, жамандьщты цалай бойга жук,тырып ала крйдыц? Жeтeciз жемкорлыкты, ордашыл озбырльщты, отаусыз обырлыкты, матаусыз мафияны айтам да... «Пайырымсыз кауым, мeй^piмciз патшага Алла тагаланыц рахымы буйырмайды» деп хадисте айтылгандай, ана жатырында бала, бала бак,ырында бале жасырынып жатцан жок, па екен осы?.. **Ж Кунэнщ ец ауыры К,айсыб1рде юна мен кунэн1ц а р а -ж т н ажырата алмай жатамыз. К!нэл1н1 кепи руге болады, ал кунэл!н1... 1луде 6ipeyi болса да назарга ¡лер деген ум!тпен мусылманшылык, угымындагы ец ауыр кунэга жататын жайттарды ж!пке Т1зуд1 м т э ж т керд!к: - Алла тагала атына Kip жагып, кумэн келт1ру. - Адам елтиру. - Майдан (урыс-согыс) аланын тастай к,ашу. - Ак-адал ургашыны жезекше деп кустаналау. - Арам жолмен ак,ша табу, дуние-мал жинау. - Жет!м-жес1рдщ Heci6eciH жеу. - Адамныц арына тию, кемату. - Ата-анага жэб1р-жапа керсету. Жумацца жол KÍMHÍH жумак,тан дэмес) жок, дейс!з. 3 cipece, не 1степ, нен1 булд!рсе де «К,удайдьщ ез1 кеипредЬ деп журе 6epeTÍH к,азекемн{ц бул мэселеде талабы таудай, танауы уйдей. Тамук, оньщ тус1не де К1рмейд1. Б1лмегенге, 6mrici келмегенге обал-сауап б:рдей. «Ойбай, есер казакты eciKTeH сыгалатпацдар, - д е п п ecTi ебекец, - казак, ес1ктен енд{ дегенше, Жумак,тыц TepiHeH 6ip-aK шыгады». Сол айтпацшы, 6ip бейбак (cipe, к,азактьщ туп атасыньщ 6ipi болса керек): «Ей, Расулулла, маган Ж умакка барудьщ жолы мен жен!н айтьщызшы?» деп етйппть Сонда оган Расулулла с.г.с: «Сен суракты TOTeciHeH койып отырсыц. Адасып журген пенден1н
б1р4с1ц гой, айтсам айтайы н: бipiнш iдeн , ж ан-ж ануарларды цамцорльщца ала жур - олардын, т^лi жок,. Е ю нш щ ен, азап ш еккен, цорлыц керген адам дарды цулдыцтан к,утк,ар - олардьщ кун1 жок,. Yш iнш iдeн, ж ет!м-жес1р мен кэрш -кэс1рге пана бол - олардыц ды м ы жок,. Осы айтк,анымды мулт^ксйз атцарсац, бэлюм, Жумацца жольщ ашылар» дeптi. Иэ, Ж умацца барар жол жарьщ куннен басталады . Б1рак, жол- ж ен ек ей п жылтырак,к,а алтын екен деп бурыла б ер м еген 1Ц13 ж ен ... Куыршац цудайлар Элденеден т у щ л т , куЙ1нгенде улкендерд!ц аузынан: «Кудайын умытцан неме!» деген ауыр сез шыгып цалады. Мен!н,ше, к,аргыстьщ ец жаманы осы. К,удайды умытк,аны уцнн Шайтан да Пей!штен цуылган. П е тш те н к,уылган Ш айтан царап ж урм ей е с ш -е н ш , к,ара кебейт1п, eн дiгi б{разы адамдардын, к,уыс кеудес1не ен1п алган. Кеуде к,уысы кептел1п, сана сан,лауы б п е л т к,алгандар Цудайды естен ш ыгармаганда к,айтс1н?.. Мезплс1Э босана бepeт^н мегеж1ндер сияцты Шайтан эулет! де ты м ес1мтал. Бíp^ Эзэз1Л кейп1нде, б!р1 Жантык, бей нес!н де жур1п Цудайдын, ею аяк,ты цулын азгы рум ен элек. Эрл{-берл) азгырыстан кей!н онсыз да кеюр1п айнып журген немелер Шайтан жолына туспегенде нетед!? Арамызда журген «к,уыршак, кудайлар» осылар. Так,тан туссе де аттан тусп ей тш атам замангы шенд1, шекпенШ ш енеунш тер, шала цазак,тар мен «жаца цазацтар», мэцгурттер мен кезк,амандар жэне ер тец п «суперк,азак,тар» - аталмыш «куыршак, цудайлар» эyл eтiн íн кернект! ек1лдер{. К,аз1р олар патш а м ен бэтшанын,, хан мен царашаныц арасындагы «Цытай цамалындай» бepiк белдеуде бекемден!п отыр. Хан сезш щ хальщца, халык, ceзiн^ц ханга жете алмай желкес1Н1и, к,иылып ж атуы да осы белдеуд{ц «берекел1 ц ы з м е т т щ » арк,асы. «Куыршак, цудайлар» татары кебейген сайын ханнан пэрмен, хальщтан дэрмен цашады.
Афсана - Тацсыр, мен ем!р1мде кеп к,ылмыс-к,иянат жасадым. Сол кунэларымнан арылтып, Алланьщ KemipiMÍH anepÍHÍ3mi? - деп циылыпты 6ip бейбак, Имамнын, алдына жупн)п. - Сен1ц жанын, бес бipдeй арьщтан лай, цоцыс су агып кел1п, к,осылып жатцан 6ip тоганга ук,сайды екен, - деп*п сонда Имам. EipiHniíci - сенщ кездер1ц. Мусылмандьщта эйелге кез сузу, султану, 1Ш1п-жеу эбест1кке жатады. ExiHmici - ceHÍH, ауызыц. Ораза устап, дура оцып жур, к,арау ойдан к;аш, жак,сы сез айт. Шаригат к,аламаганды 1ш!п-жеме. YmiHmici - сенщ сана-сез}мщ. Эдепс1зд1к пен зулымдьщтан, менменд1к пен еркек1рект1ктен арыл. TepTÎHmici - сенщ кулагыц. бсек-аяц мен кеар -кесеп ат сезд! терме, еспм еген бол. Тек сонда рана элп арьщтарыцньщ суы туньщталады, жаньщ да, тэн!ц де тазарады. Ей, бейдауа пенде, езщ болмасац, ceHi кунэларыцнан мен арылта алар халде емесп]н, Аллага жалбарын, Аллага!.. Бурын кез1ккен журттын, бэр! маган ок,ымпаз, !здемпаз, 6iniMna3 болып KepÍHymi ед). Ал к,аз1р сол адамдардын, ак,- царасы айк,ындалып кдлгандай. K,añcbi6ipeyi дeтeктивтiц сонынан дедектеп жур. )Kypin те, турып та ок,итыны - ок,игасы ойга опа берм ейтш , жел1с{ желец, жалгасы жалац б)рдецелер. Сары сагыздай созылганымен сананда сарк,ыты да к,алмайтын сабыннын, алк,ындысы ацылыца ак,ыл цоса ма? Енд1п 6ipeynepi ертеден кешке дей1н сканворд шешумен элек. Кайран, MeHiH к,аракез оцырманым, Канбазарга к,айдан кеп топырладьщ? Стандартна епщандай сыймайды екен, Сканвордк,а шукдшып отырганьщ. Сагыз демекш), к,анша шайнасац да ол инрюннщ ауызга бас, агзага ас болганын KÍM керген? «KyôiciHe к;арай nicneri» деген осы. Нагыз К1таптьщ орнын сагыз ютап басты. Еезд{ц 6aci озып, сездщ Hami KeTin болган заманга тап келдж. Обалын, юмге, Ок,ырман?
YpreH шар Б)зд]ц эк1мдерд!ц 6ipa3bi Елбасыныц енш1 б е л т берген ересек улдарына уксайды. Бар б м г е т - бакыр бастыц к,амы. Ойтпегенде ше! Бупн болмаса ертен, мунын, орнына баска 6ipey келедь Келед1 де: «Эй, 68T¡p, кайкай!» дейд1. Bipep жылда жемсауы бултиган бул да: «Уэ, юмсщ , байка, эй!» дeмeйдi. OcTin жургенде ай етед1, жыл жылжиды... Уак,ыт оздырган, елд1 тоздырган «жугермектер!н», эрине, Елбасы басынан сипап, эукес!нен цасымайды. Айтылган сез - атылган оц, цайсь^реулер! асын урттай imin отырып мурттай ушады. Енд1п б1реулер1 Улкен уйден елге «улес» алып кайтады. Цайтады да 6ipa3 кун к,опацдап цол-аягын жинаган болады. Осы 6ip орайда бала колындагы урген шар кезге epÍKC¡3 eлecтeйдí. Урген шардан ум1т бар ма - ушады да кетедь Keñ6ip шар 6ipep кун tnen6ipeK атып турганмен, 6ipTe-6ipTe жeлi шыгып 6ypicin, тырысып тынады. Ал K,añcbi6ipi карадай таре eTin жарылады. Жарылган нэрседе нэж1с болса, жагымды nie шыгушы ма eдi,тэйipi... «Сем1зд1кт1к;ой кeтepeдiн^ц» 6ip Kepi осы-дагы. К,айран, Абай!.. К,азак,ы кауымда элеуметт!к белсенд!л!к бурын да он,ып турмаган ед1, к,аз!р атымен жок,. Театр мен кинодагы керермен, керкем эдебиеттеп оцырман белсендш1пн айтып эуре болмай- ак цояльщ. Ютап тупл1 6ip-6ipiHe ущлуге уацыты да, шамасы да жок, журттын, na3Ípri керген-бакканы - кара бастын, цамы, кара базардыц мацы. Ертеден кешке д е т н сендей согылысып, с1лес! к,атк,ан, cinipi шыкдан ел «ез уЙ1 - елен, тесепне» cypiHe-кабыиа кулайды. Ертещне тагы осы. Мимырт т{рл}ктеп милау цыртты, мылк,ау журтты бас кару иттен де оцай! Патша такта, кезкаман атта, мэцгурт капта! «Елу жылда ел болмактын,...» Ka3ipri кам- харекеп 93ipiue осылай, ертещн кайдам... «Адам 6ip - бок кетерген боктын, кабы...» - кайран, Абай-ай, тагы да алдымыздан шыга келд!ц-ау!..
«EmeMÍ3...» - Ага, 6Î3 С13Д1 жак,сы бш ем13, - дед! 6ip ÍHÍM цолды-аяк,к,а турмай, - о, CÍ3 деген... к,алай айтсам екен, ci3 деген... былай, мацтаныш eTeMÍ3, ага, 6 Í3 ciзд^... CÎ3 деген, элп, анау...юм бар гой... - Юмд! айтасын,? - дед1м мен де аузына Tycin элпн 1ц (мак,таганды К1м жек xepciH ). - Юм ше, элп, анау... EipaK,, ага, ci3 бэр{нен де мыцтысыз! CÍ3 б!ЗД1 бм м ейс!3, 6ipaK, 613 мзд! 6meMÍ3... Бшгенде к,андай!.. - Ой, айналайын, 6inreH¡n жацсы. Emrici келмейпндер, кезге mrici келмейт!ндер цаншама... Сен оларга к,араганда... Айта цойшы, айналайын, к,ай ютабымды ок,ып eдiн,? - Агасы-ау, ciздe KÍTan сабан емес пе?! Кеп дeгeнiм гой, агасы... цайсы 6ipi есте к,алушы ед{... - Соньщ цайсысы к,ольща mÍKTi деп жатцаным гой, ÍHÍM... - Аса царажаяу eMecn¡3, агасы, 6Í3 де ютап оцимыз... 6meMÍ3, бшген соцда... - Heмдí бшуш1 ен„ айтпайсын, ба eндi?! Дауысым к,аттырак, шыгып KeTTi бшем, анау жан-жагына алацтай берд1. - А-а-гасы, ана 6ip KicÎHi де... жак,сы ômymi ем. Алдынан шыгып, сэлем ôepin дегендей... Тура ж упрш , к,урак,ушк,ан «ÍHÍMHÍH» жагы тынар емес: - Ассалау, ага! EÍ3 С1зд! жак,сы бшем]з, ага. Бм гендж тен де... алдьщыздан шыгып, сэлем ôepin дегендей... Дешт1 цыпшацтар Так, тайганак,, бак, баянсыз. 3 Mip TeMip ажал к,ушк,ан сон,-ак, урпак,тары улы империяны уысында устап тура алмады. Кек кумбез, кеплд{р мунаралар кеп узамай кезден ушты. EipeH- сараны гана б уп н п Самарцан C9HÍH к е л п р т турганы болмаса, шаИардьщ 1ш!-сыртындагы жасыл жумац, сансыз саябандардьщ 6ipi де жок,. Муньщ себеб1н э р т м эр сак,к,а жyпpтeдí. Соньщ 6ipi мынау: Самарцан тауларынын, ар жагынан 6epi ауган Дешт! цыпшак, кешпендшер! мал-жанымен к,ала ipreciH жайлаган.
Жанга турац, малга к,урак, керек - жасыл жумак,, мамыр мацай аз етпей-ак,таз тацырга айналып шыга келсе керек. Таулы жер - баулы, сулы жер - нулы. Самарк,анныц цаз1рп керк! де кез тоярлыцтай. Эйткенмен, элп саябандар... ...ез!м м ен ез1м ойша сырласып, муцдасып келе жаткднда Ташкеннен асып, Келест) басып келе жатцанымызды жалац жол, жартыкеш тебелерге к,арап ан,гара цойдым. Жасыратыны жок,, осыдан б1рер жыл бурын сирек те болса жол цапталында к,алк.айган царагаш пен к,аратал царга да, царгага да пана болып турушы ед1. Б!р) де цалмапты... ...Еспмеэлп Д еш п к.ьmшaк,кeшпeнд^лep^тyce кетт1.«Ук,самасан тумагыр-ай» десен,ш{?! Дауысым каттырак, шыгып кетсе керек, цасымда к,алгып- м улпп келе жаткан етжецщ эйeлдiц басы к,ак,шац, кез) багжан, ете цалды. Ею цолы б1рдей аяк, жацтагы кампиган к,апшык,к,а жармасты. «УИ, орнында екен гой...». Кайтадан кез!н жумды. Иэ, б1здер - Деигп к,ыпшак,тармыз!.. Шенеутктер шаЬары Кай кецсеге юрсем де тумылдырьщ киген кусша тумшаланып алып тук,шьщдап отырган б1реу. Бас кетерер тур1 жоц. «Жyзi темен, кез1 кеген адамнан жак,сыльщ кутпе» деп отырушы eдi жарык,тык,анам... Сыртца шьщтым. Кеше кeзiп, Есш жагаладым. Кайран езен к,ар жамылып, муз жастанып жатыр. Кар цашан ерцщ, муз кашан ж4б и д 1?.. Ею колы цармацта, ею кез! оймак,та - к,аба сак,ал цария кайдагыдан дэмел!. Калт-култ еткен к,армацк,а жалт-жулт еткен жасымык, жанар туб1нен к,аг1лез де шалдуар шабак, цашан ш!гер?.. Кешкпнк пойызга отырдым. «Кез келд!к, жылдам барып тез келд{кт)ц» кер{ болды. «К!сщег!н1ц юлт1 аспанда» - шаруам б1тпед1. Ж олсер!пм цаламыньщ жел], к,адамынын, еб1 бар к,аршадай ак,ын боп шьщты. - Сенес13 бе, ага, - дед! ол, - айналдырган б1рер айдьщ ¡ш}нде Алматыны к,атты сагындым. Эншей}ндег! «ауасы бузылды, дауасы
азайды» дeйтiнiм^з бекер-ак; екен. Астанада, элп... б1р-екеулерд! еске алмаганда, ак,ын жок,! Анасыз бала жет{м, ак,ынсыз - нала жепм. Алматыныц айбары Алатау болганда, айдары ацындар екен гой, инртн!.. Ойланып к,алдым. Ацын ÍHÍM элденен! астарлап отыр. Атадан цалган а у ы з е т сез бар: «Ак,ын - К,удайдьщ кулы, адамзаттьщ улы». Анын журген жерге пер1ште у т р с е к , К.ыдыр ата да кет api емес. ...Иэ, айтты-айтпады, к,ар к,ашан ерид!, муз к,ашан Ж1би д!?.. TeMtp тауьщ «Тарыдай шашылган аз цазацты Жиырма 6 ip Í H m i гасырдын, технологиялык, тем:р тауыгы тугел шок,ып жеп к,оюы ьщтимал...». Айналайын, Марат-ай (Марат Кдбанбаев), наршадай басьщмен назагыцньщ к,амын ж е ге т щ и к,айтей{н, нарамызды азайтып кара туннщ к,ойнына к,айырылмай кете барган соц... Жамагатьщ жаца гасырда да жайбаракдт, жиярга eci, жабарга етеп жок,тай кep^нeд^... эл{ кунге. Айдьщ куннщ аманында шацырагы ортасына тускен Ауылыц анау... Ажалдыц хабарынан да, айдаЬардыц аранынан да айылын жимай далиып жатнан Далан, мынау! Кабагын к,ара булт басцан, жеб1р мен обыр жуптаск,ан, K83Í уцпге, Kipniri cynrire ук,саган сырты бут1н, imi тут1н к,аражурек натыгез К,алац, ане! Алла - TanipÍMÍ3 eдi, Ауыл - тамырымыз ед{... Тамырсыз талшыбьщта кектемейд1, Пeндeci, Алла берсе, кеп демейд1. Тал тусте тамырынан ажыраса, Бул кдзак, енд! юмге екпелейд!? Тамырсыз TaH¡pÍMÍ3re калайша алак,ан жайып, к,ол созар eKeH6 ¡3? Кекш!лден1п туратын кез! т л е ц Нала деген - моланыц 83i бшем? Тунде тагы ауылым тус!ме енд1, Кек TyTiHre туншыгып кез min ем... «6лет1н бала молага нарай жупред!» демекш!...
«Шекараны таспен цорш ама, досп ен к,орша». Бул - буры нгы лардан к,алган сез. БYГ^HГ^ мен бурынгынын, арасы бульщгырланып барады. Кез алдыц булыцгырланса, тау екеш, тау да керш бей цалады. Тас цаланса тау болар, жас шыланса кел болар. Уй болган соц кесе-аяк, сылды рламай турм айды . Ёл болган соц есек-аяц арада журмей турмайды. Басы мойнында, тасбигы цолында бола турып тасы цойнында журсе агайынньщ анттан айныганы, адамдыцтан азганы, Алладан безген!. «Бас- басына би болган», ел атанып енш1 алган Турю туцымдас Алаш азаматтары алдымен осыны ойга алса екен!.. Сократ: «Онерден жацсы, бШ м нен улкен, уяттан сулу нэрсе, цы зганш ацтыцтан аск,ан душ пан жоц». «Ею нэрседен сацтанган жен, - депт1 Патша («Цауыснама») улына, - бipi - куш п душпан, ею нш 1С1- айлалы дос». Душпанныц аты - душпан. Атына заты сай, айдан аньщ, бесенеден белпл!. К,ару асынып, к,ан ацсап к,арсы алдьщда к,аск,айып тур. К,ам к,ылмасан„ царсы цайрат керсетпесец, сурыц сарац, кунщ к,аран,. Ал дос... оньщ ¡ш!нде айлалы дос. Абай айтпак,шы, «кун шык,к,анда - мойныцда, кун батк,анда цойныцда». Сенщ к,ыр-сырын,ды бес саусагындай бiлeдi. Цазекем бул турасында «астыцдагы атьща, цасындагы цатыньща сенбе» деп айтардай-ак, айтцан. Былайша айтцанда: душпан сыртта, дос ¡ште. «1штен шык,к,ан жау жаман». Олай болса, онбай опынып кдлмас уш 4н: К,ара жерге енгенше, Достан сак,тан, ендеше! Онын, ¡р!л!пн кезшде еюн1ц б!р1 мойындайтын. Ал улылыгын ерте ме, кеш пе, прш ерге Уак,ыт мойындатары Иак,!.. Мен де Т1р} пен детн , бip^мiн - т п н к штипатымды алга салып бупн де палатасына бас суцтым. Он,-тус1 кешегщен едэу!р солып
цалыпты. Олмеш! жанарын эрец аударганы болмаса, бэлендей бeйiл б{лд!ре цойган жок,. Мен де суп-суьщ цолын алып, сулесок, амандастым. Денем Д1р-рр eTTi. Осы отырысы елген адамды орындыкка суйей салгандай eдi. Элден соц MeHÍH бар-жогымды мулдем умытты да алдындагы к,агазымен болып Kerri. Саусагы к,алам устауга кел!п-келмейд1. Дэрменслз. Элжуаз. Ку суйекке немене Lniryini eдi, кeзiлдipiгi де кун сайын нусырылып бара жатнан мурныньщ устш ен суси беред1. Тун!мен уйк,ы к е р м е ге т кук,ыл ец!нен KeptHin тур. Мына отырган адам осы TypiMeH осы сэтте K03ÍMe Сиясауыт сияцтанып кетт1. К,алам ушынан цан ба, сия ма, цагаз бет1не 93¡pre маган беймаглум бедер Tycin жатыр. Сауыттьщ сиясы таусылып, Ty6i ак;ыр-так,ыр тартцандай... Аяп KeTTÍM. Кун1 кеше Улкен 6íp Уйде, улкен 6ip кецседе Улкен 6ip адам болып отырушы ед1. Енд1 ешюмге Keperi болмай цалгандай. Ce3eTÍHMÍH, о бастан-ак, ютап к,отарып, цагаз KeMÍpin-aK, отыруга жаралган ок,ымысты жан ед{. Такда отырмаса да, атк,а к,онып, содан туспей к,ойды. Бес жыл 8TT¡, он жыл етт1... Он бес жыл етт)... Енд{, MÍHe, тарыдай шашылган, талк,андай теплген, тарамыстай сеплген тагдыры таусылуга таяу. Атак, та, ат та, кецсе де, кен!ш те жайына к,алды. Аядай куыс, салк,ын палатада жалгыз e3i. Хал1н сурай келген маган к,арайтын емес. Кдрамайын демей'пн шыгар-ау, уацыты кургыр жетпей жатыр емес пе... Жо-о-к„ OTin бара жатыр, уысынан KeTin бара жатыр! Келмеске!!! Аялсыз, баянсыз Уакъ1т н лр ктге KÎMHÎH 3MÍpi жур!п ед{, осы кунге д е й т ? .. ...EpTeciHe уз{лд1. Кез жумды. Ф эниден ешт{. Бак,ига KeniTi. «Кенсайдьщ» к,олтыгы кец екен, Улкен аганы да к,ушагына алды. Осы кунге дейш санамнан eш пeйтiнi - сарк,ылып жазган сарцыты к,айда екен? Аяк,талмай к,алган... К,азак,тыц тойдагы л е т р м е , KenípM e сез!н K em ipyre болар, 6ipan Kici к,азасына жайылган азалы дастарханда асынып- тасынып, ауыздыга сез бермеуш к,алай к,абылдарсьщ? Сезд!ц парк,ы мен нарк,ы сейленер жер!не орайлас, кдрайлас болмаушы ма eдi? «К,азак,тьщ езге журттан сез] узын» дегенде Абай муны мак,тан yшiн айтпаган шыгар-ау...
«Сез б1р шарап сияк,ты, одан бастьщ ауруы да, жазылуы да м у м т н , - дей келш патша («К,ауыснама») улына мынадай есиет айтады: адам уш турл1, сез терт турл1 болады, балам. Адамныц б!р[нш! тypi - бшед) жэне бшген сайын бше туссем дейдь Еюнш1 TYpí - бшед!, б1рак, бм е тура «бшмейм1н» деп бултарады. Булар - к,у, зымиян, залымдар. Олардан мейл1нше сак, болган жен. У1шнинс1 - бшмейд1 жэне бш геннщ ^ ¡ н алмайды. Олар - есс13, ес1р1к,нак.урыс,надандар.Буларданда алыс,аулак,жургендурыс. Ал енд!, улым, мынаны да угып ал: сез - терт топк,а бел!нед1. Б1ртинс1 - б1луге де, айтуга да к,ажеп жок, сездер. Еюнш!с) - бшуге де, айтуга да к,ажетт1 сездер. Уш}нш1С1 - б!луге к,ажеп жок,, б4рак, айтуга болатын сездер. Т ер тти н с1 - б1луге керект1, б!рак, айтуга болмайтын сездер». Осы уш турл1адамныц, айтьщызшы, с!з цайсысына жатасыз? Сез1н,!з де соган байланысты... К,ыз он бес1нде кезге ингед]. Он сепз1нде бойжетед1. Ж иырмасында толысады, п}сед!. Одан эр! п!скен ж ем к уз1Л1п жерге тусед'1. Ж1пт - он уш1нде отау иес1. Он уш пен он бес арасы - бозбала бозым шары. Жиырма - дер шагы. Жиырма бес - ер шагы. Отыз - орда бузар кез болса, К,ырык, - е м 4рдщ белдеу тусы. Орыс ацыны Евгений Евтушенконыц: «Жизнь до сорока - как хмель, После сорока - похмелье» д е й т 1Н1 осыдан. Муны к,азак,шаласак,: «К,ырык,к,а деЙ1н урты ц май, К,ырык,тан кеЙ1н цыртылбай» болып шыгады. Эйткенмен: «К,ырык,та к,ылшылдаган цылыштаймын, Цыздырып отк,а салган цурыштаймын!» деген цанатты, цайратты сезд1 де к,аперде устаган дурыс-ау... Ацт!леу Багбандай купп, баптаган, Цызым ен к,олын кдцпаган.
Озщмен жаным марцайып, 8з1цмен, жаным, мацтанам. Алтыным eдiц сацтаган, Ананыц сут1н ак,таган. Алдьщнан багьщ ашылсын, Тшейм1н саган сэт цадам, Аумин!!! Айтыс 8Hep¡H¡H алып та жыгатын, шалып та жыгатын ацындарыныц 6ipi Мухаметжан Тазабековтын, «К,ызым, саган айтам, келМ м , сен тьщданы мен,зейпн мына 6ip ею -ац ауыз ce3Í кдрсыласын гана емес, мен1 де есецпретш кеткендей: Бурынгыныц Кураны - «АллаИу акбар!», ByrÍHriHiH ураны - «Ап крялык,!». Ею ceздiц арасы тер мен кердей. Eipi - Жаратк,анга жалбарыну, TaH¡ipre табыну. EKÍHruici - 1бЫ ске Í3eT, Эзэзшд! эспеттеу. Eni аральщта eci Kipecmi-nibiracbMbi есен,преп журген к,андасымыз цаншама... ECTÍHÍH, кез алдында есуасца айналганын кергенде ез!ц де керге юре жаздайды екенс1н,. Есуас - кулцынныц кулы, ecTi - ултыцньщ улы. К,ул жиылып ел болмасын, ул жиылса кем болмасын 6meTÍH к,азак,тыц К,уранга жупнуд1ц орнына уранга жыгыла 6epeTÍHÍ Heci екен осы?.. Кулшел! бала Эр улт, улыс 63ÍH1H балальщ, ерке, есею, данальщ жене цартаю кeзeн;дepiн басынан кeшipeдi. Батые к,аз1р данальщ дэу1рш тауысып, цартаюга ауысып отыр. Шыгыс ез TÍ3rÍHÍH Батыск,а бергел! багытынан да, бак,ытынан да айырылды. Ендеше оны да «¡сепнен цартаю» caTÍ Kyrin тур. Эз тагдырына ез! ие бола алмаган адамньщ, не елдщ цожайыны кеп болады. Ацызды алданыш тутып, epTerire уйыйтын ацгалдыгьщыз, api кетсе, балальщтыц 6ip Typi. Б)зд[ц де eciMÍ3 юресш!-шыгасылы. К,ашан кореец барымыздан айырылып, жогымызды тугендей алмай жypгeнiмiз. Ата-баба дэстур!нен баз кешуге айналдьщ. Ал дэстур деградацияга
ушыраган жерде цогам агзасы азгын-тозрынра бой алдырады. Дэстур умытылган кунi улт улттыгынан айырылып, дубара-думше куй кешед!. Шаригат пен салт-дэстурд1 б1р!кт1ргенде рана к,азак, - api мусылман, api к,азак, болып кдлады. Салт-сана, урд!с-дэстур ешуацытта да есюрмейщ, жацармаса, жацрырмаса. Ал шаригат бастауы к,асиетт1 К,уран-кэр1м. Бупн, ертен деп жур1п алмай, балалык, кезецнен тез1рек арылуымыз керек. Шэркез шолжацдык, шалагай балалык,к,а гана тэн. Баланы К1М кер!нген басынады. Ei3 K,a3ip ецгенщ кез1мен к,араганда - «кулшел! баламыз». Ал баланыц (к,азак,тыц) к,олындаРы кулшеге и тте, доцыз д а,тул ю де, к,арра да... кез сурын салады. Алдымызда есею кезещ тур. Данальщтыц ауылы эл1 алые. Ал кдртаю деген1щз оп-оцай. Алла тагала бурын Жердег1 пенделер1н уреймен уркМ п, ел!ммен к,ор^ытып, жазамен жаск,ап, ажалмен а ц ы л -е ст ж идыратын. Енд1 ол да к,алды. «Кедей бай болсам дейд^ бай к,удай болсам дейд1». Ж э б 1р е т л ж ам агатты н жадынан шырып, Эзipeйiл де aAÍpeM к,алды. А дам e 3ÍH¡H эу бастагы пендел!к цалыбынан немесе цабырынан 6e3in, Алла шекарасынан аттаралы тур. К ,ущ рет) кушт1 К,удайым енд! осынау мацулырын нендей шарамен тэу б ес4не кел п р е алмак,? А пы р-ай, аягы немен бп*ер екен м уньщ ?.. Нуран KapiMHiH, цулагыма к,ырагатты эуен-ун! келед!: «Алла тагаланы emKÍM де каре алмак, ем ес, 6ipan Алла 6aptH Kepin, 6mín отыр». А дам ата, Хауа ана жаралгалы 6 e p i к,анша заман етт1... Наншама урпац жацарды, ест1, ендй.. Алланын, 6epreH i мен пенден{ц пейЫ не сай Жер кен,.Дуние шалцар. К,анша адам болса, сонша арман бар. А дам затты ц б)р арманы - Жаратушы иенщ мубэрак жуз1н, ягни керкем келбетш керу болса керек. Эрине, Алланын бар екенше кумэн келпрмейтш дер гана.
Мен де армандаймын Алланыц жузш керсем деп. Сейтсем, муным бекер екен. Бекер eкeндiг^нe сопылык, Ы м -б Ы м ге бейш бурганда барып K63ÍM ж етть Ke6¡MÍ3 оны кенерген, кентак,ы болган KepeKC¡3, K,opeKCÍ3 сана сарцыты деп ж урм 13. Бекер-ац! Бастауы бар дун и ен щ баяны болмауш ы ма ед{?! Оныц ycTÍHe mÍM -6^ÍM HÍn ecKipreHÍH KÎM керген? Олецмен жазылып, к,ырагатпен ок,ылатын, Алла тагаланыц к,уд1рет!мен Жерге тускен к,асиет\"п К,уран кэр1мд1 де дун иэуи гы лы м -бЫ м н щ болымды 6ÍTÍMÍ, болжамды бастауы деп журм!з ем ес пе?! «TeHjipi - тылсым. Ол ашылса, К,удайда кущрет, адамда бет цала ма?..» депт1 ак,ын Жумекен Нэж)меденов. К,удайдыц кущретше шэк келпрмесекте, 6Í3,адамдар, элдецашан бет1М13д[ ашып алганбыз. Жаца тускен к е л т де 6eTÍH ашк,ан 6ipep куннен соц улкенге де, Kimire де тура царайтын гадетке кешед!. Мунысын жэне epci кepмeйдi. Кундерд1ц куншде, элдек,андай себеппен Алла дидарын кер еттд ей болсац, элп бет! ашьщ, ет1 калып кел^н сияцты. Оныц кезше тура караудан ешкайсымыздыц да именбейтМ м13ге имандай сен1мд1м4н! Одан да Алла кер!нбей-ак крйсын... арзу-арманымызга айналып журе 6epc¡H... Махамбеттер кдшанда андаусыз ажал кушып, мезплс!з мерт болып жатады да, Ык,ыластар нак,ак, к,анга ы н д ьт цандырады. Дуние жалганныц ьп^ылым заманнан берп гадет1 осы. Кешеп Ер бабаны еске Tycípin, Айбынды атаны ауызга ала бер етш ^ зд щ нeлiктeн eKeHi сез угар Kicire осыдан-ак, ацгарылып турган жок, па... 6 к!Н1ш пен Онеге Адам баласы адым сайын еюн{штен ада емес. Оныц езеп ец алдымен Уацыт алдындагы элжуаздык, пен дэрменс1зд!кте жатыр. Ес жиып, етек баскдлы 6epri ecencÍ3, елеус13 еткен кундер1мд) eндi еске алсам, езепмд{ ерт шалады. Э у бастан eciM дурыс болганда, бэлюм, Алла тагала берген осыншальщты ырзьщты цур босца рэсуа етпес пе ед!м... Цейтнотца ацдаусыз Tycin к,алып амалы курып отырган шахматшыныц nacipeTTÎ хал! гой бул. Тэщр берген
, „И тащ ырды айдын, кун1 аманында ез керепцш е уксата алмау да 6ip бейшаральщ емес пе? М е т к,ойшы, ез обалым ез1ме. Ал Шахан аганы ц - Шахан Мусиндей абзал аганыц элмагайып тащ ырына не дерс1ц? Оныц обалын KÎM кетерер? Уак,ыт па? Заман ба? А дам ба? М енщ ш е, к,ай-к;асысы да! Олай демей к.айтей1к, жиырма жылдай Колымада ит пен битке таланып, к,ора-к,опсыга к,амалып журсе. Олай демей не деш к, жазарра к,агаз таба алмай, аузына Алла салган еленд1 к,айын к,абырына эд!птеуге мэжбур болса. Олай дем ей не деш к, ец аяулы да албырт, асыл да асау жылдарын ит арцасы к,иянда 6 T K i 3 Í n , 83er¡H 6KCÍK буып, eMipiH ерт ш арпы са!.. Сондагы жазыгы м ы нау терт-ак, жол елен, болыпты: MiHepre ат жок,, ¡шерге ас жок,, сендел1п, Ой-арманын элдек4мдер ецгер1п, Кулге аунатып, курес1нге тастаса, Сен оты рсы ц немененд! M enrepin? Муны агамыз цай кезде жазды дейс1з рой? 1932 жылы! Зорлык, пен зобаланныц, цорлык, пен кудаланнын, ерттей лаулап, цаулап турган кез1нде. Ж урек жутк,ан адам деп осыны айт !Баскдны былай койганда, кун1 кеш еп 86-ныц сергелдещ нде талай «тарландарымыз» бен «арландарымыз» сыр бщ щ р т алран жок, па?.. К,аск,ыр керсе ит екеш HT¡H¡3 де буты на Ж1бер!п цояды екен гой. Кдсцырга к,арсы шабар Сырттанды сырттан ¡здемей-ак„ ¡штен ¡здесек етт1. Сол Сырттанымыз Шахац емей К1М ед1?! Ат басы алтынга 6eprici3 ж иырма жылын ею м етке етеп кел1п, калган гумырыныц бэр!н дерл1к сахна е н е р т е сарп еткен осынау енегел) гумырдан к,айсысымыз гибрат алып, тэлiм таныдык? ...Улагат nec iH умытып бара жатцан жокпыз ба?.. К,умырадан шьщцан Кубыжыц Батысты коммунизм елее! кез1п жур... Бул - кеш еп кунн!ц елец-аландагы сандырагы болатын. Елд1 кезген сол Елее Едш жак,к,а цайтып оралган жок. Келмеске кетт! бш ем...
Б упн п урей мен дулей басцаша: «Шыгысты Батыстыц Жыны к е з т жур...». Иэ, кэд!м п, цумырадан шыкдан К,убыжык,! Замана цартайган. К,артайган замананыц к,улагы тас керец. Замана алжыган. Алжыган замананыц аузынан ак, ит ю р т , кек ит шыгады. М эцп жас жэне м эцп жасайтын жалгыз Жаратцан. Оныц к,улк,ы мен кулагы ж ердеп к,айсыб!реулердей тас керец емес. Оныц кез1 кергек, жердеп цайсь^реулердей туманды, кумэнд1, буалдыр емес. Ол б э р т керед4, естид!, сезед1, тусш едь.. Ей, пеш енел4п ен д е!Арзу-арманы м Алла тарапынан жауапсыз к,алады деп к,айгырма. Бупн жылап, ертец жубанамын деу эр1 кетсе - эбеспк, бер) келсе - бейшаралык,. Алла асьщпайды, эр нэрсен1ц ак,ырын кут, бар нэрсенщ байыбын ацрар. Сабыр сак,та, сан сок,па. Асьщцан - сайтанныц к). Ал Сайтан - Оныц, Алланыц ец б1р жугымсыз, жук,сыз мак,улыгы. Мак,ульщтыц к,ылыгы мен бул1Г1не бой алдырганыц - адам цалыбынан айныганыц. Кунэн:ц ец улкен! де, сорак,ысы да сол! Откен куннщ бэр! естел{кт1ц енш1с!нде емес. Б э р т е ем!рд!ц ез{ таразы. Таразыныц ею басына тускен сезд!ц к,айсысы салмак,ты, цайсысы ардацты екен!н уак,ыт елшеп, екшеп отырса керек. Адым бассак, неге Абай алдымыздан шыга келед1? Эрю м н4ц мацсаты ез керепнде, Бшмед1м пысыгын да, зерепн де... Дэл б уп н п к,азак,ы к,аумет-к,арекет1м1зд! деп баскдндай! Эулиел1к пе, керегенд}к пе, болжампаздык, па, не бул? Эйтпесе, Сарышолак, жыраудыц мына б!р ауыз кестел1 де кес1мд[ сез1н алайыкшы: Кунде жасып жургенше, Кездеп шерл1 жас к е п с т . К,улдык,пен ем)р сургенше, Цанжыгада бас кeтciн! Муныц ар жагында «мыц ел1п, мыц пршген» к,азактыц к,ас!ретт! де к,асиетт1 тагдыры жатк,ан жок, па?! Кешеп Желтоцсан
жeлeктepiнiц кекей!не цона кеткен тacтYйiн шеш!м, нартэуекел байлам да осы емес пе eдi?! Бул аз болса, мына тем ендеп терт жолга уцМ щ з: - Багымньщ неге к,айтк,аны Тэн1рд!ц кeц^лi цалды ма? Ел1мд! билеп кете ме Кешеп келген цангыма?.. Ж ырау Сарышолак, пен Эулие Мецке б1р]нщ аузына б!р1 тyкipiп к,ойган дерс1н,. Ж ырау ер л тк е шак,ырса, Эулие елд!кке, есенджке ецсес1н бер4п отыр. К,ас!рет-к,айгымен, арман-ацсармен, кднмен, термен келген тeцдiк, азаттьщтьщ паркы мен нарцы к,ымбат, алды-арты абат болса ип деген кущк-кумэн аралас кауш-катер де жок, емес. Пай кезде де кдлгып-мулгуге мурсат бермейтш , к,ас к,агым сайын цаперге алатын к,астерл1 сез гой бул! Ясунари Кавабата: «Жапон к,олынан шыкдан эрб1р дуние - жапон рухынын, айшьщты кер{н!с))>. Мустапа Шок,ай: «Батые тэрбиесш алган зиялыларымыздыц аянышты жер1 - рухани жактан ез халк,ына егей болып калуы». Улыгы керден, урыгы семген елд1н ертец! кер!нген кекаттыньщ ерм епне айналады. К,азак,ы болмысымыздьщ к,аз1рп ахуал-ауаны осы бей-берекеттщ басы болмагай... Б1р рет ж{бер!лген к,ател!к - мын, жылдык, азап. Кунэм жойцын, тэубем аз, Т1ршш!ктен не таптым? Дуние - жемт1к, мен - тебет, Соны бак,пай, не бактым?
Ырылдасып эрюммен, Не к,апк,ыздым, не цаптым... Дурыс-ак, айтцан екенс{з, Дулат баба! Б1здщ де бупнп аужай осы. Кунэга батк,ан к,ыртта, сацалын сатцан цартта уят пен ынсап болушы ма ед{?! Айтпак,шы, Ынсап та Нэпсш щ н эй еп б}р ныспысы гана екен- ау! Кешеп ¡зд егетм ]з «жок,тык,)> ед{, буп н п тапк,анымыз «боктык.» болса, не шара. Жоцтьщтан эбден зардап шеккен байгус басымыз аз жылда дуниек,он,ызга айналдык, та б 1 р ^ р боцтык,ты ерге де, керге де домалатып ала женелд!к! Ханымыз да, ц а р а ш ы м ы з д а ; Болгандар мен толгандар уш1н «бок,тык,» та жемт1к е к е т н енд1- енд! б1Л1п жатырмыз... Иэ, жылтыраганныц бэр1 алтын емес. Кумырсца баск,а, цоцыз баск,а дегендей... Шындьщты бipey шыцда дейд1, б1реу шыцырауда дейд1. Шыцдагы Шындык, шырк,ырасац да TYCпeйдiдeйдi. Шьщыраудагы Шындьщ шыцгырсац да шьщпайды дейд!. Осыдан мыц жыл бурын Шындьщты улы шайыр, сулей сопы Жалалуддин Руми де ¡здепп. Сондагы айтцаны мынау: «Мен Шындьщты шырак, алып 1здед1м. Ол Кресте жок, болып шыкты. Мен ун д ктер дщ храмына к^pдiм, ол жерден де Оныц 13-туэ1н таба алмадым. Мен Герат пен Кандагарга дейш бардым. 1здеген)м Шындык, ед1. Ол кектен де, жерден де табылмады. Мен Кап тауына жeттiм, Шындык, орнына алдымнан Анка кусы шьщты. Одан шыгып Кагбага бардым. Онда да коз{ме тусе цоймады. Мен ол жайында Ибн Синадан сурадым, б1рак, ол Эбу Эли Ибн Сина Ы м т е н де жогары ед1. Ак,ырында ез ж урепм е ун,1лд4м. Ол сонда жатыр екен». Расында, Шындык, одан баск,а к,ай жерде болушы ед1?! Кабыл Эбмд1 eлтipдi. Жулын курттай зулымдьщ осы куннен басталып бупнге жалгасты. Тан, атып, Кун шыгары кэмш болса, ол ертец де дyйiм дyниeн^ алатайдай арандата бермек...
Кабылдьщ к,aтíгeздíгi аск,ынды. EceciHe Э б тд 1н азасы артты. Дуние к,ак, бел{нд{. Адамзат ала-кула. Зулымдык, теске ерлеп, баск,а шапты. Батые - К,абыл Шыгыс - Эбiлдí аямауга айналды. Кансыраган Шыгыс жан сураган халде Хак, тагаланьщ жуз!не жалынышпен жалбарына царайды. М1нэжаты аузында, муц- азабы кез!нде. Алла yHC¡3. Уноздж созылган сайын жанды урей билейдь Ypeйдiц K63Í улкен. Кун 6y rÍH де цы зарьт батты. Батые iruÍH тартып тур, Шыгысты жалын шарпып тур. ...К,абыл Эбiлдi елт1рд1. Батысты Елее, Шыгысты Эруац к е з т жур. Ертец не болар екен?.. XXX Орыстьщ «Когда говорят пушки, музы молчат» деген типп TycTi C63ÍH уст!нен ж упн туар м ей былайша казацшаладым: Нысананы перплеп Ацырганда зецб!рек, Муза байгус мунданар Ек1 кез! мелд1реп. блец - менщ к,ан тамырымньщ булюл1, журепмн1ц ыргагы. Куана да, шаттана да, кдйгыра да, муцая да б{лет1н сол журектщ солк,ылдай согуы мен лупш к,агуы эр сэтте эрцилы. Ягни, елещмн[ц imKi эуен1, макамы, ыргагы, нэгш - журепмн{ц кардиограммасы. Мен ешюмге ук,самаймын, маган да ешюм ук,самайды. Ел!ктеу, елпшдеу маган жат. 8з эн-жырым - ез тагдырым. Заман кай 6eTÍH бурса да, ещц езгере цоюым еюталай, ете к;иын, TmTi мумюн емес! ¥йк,ым к,ашцалы кашан. Ак, тесекте api д е ц б е к ш и м т , 6epi ден,бекшим{н. Элдек;айдан Эупш дектщ эуен), eyeHi емес-ау, ун! келед1. Э уп-эуп... MeHÍH¡ эжем де ес-т-е-п эупш деп отырушы ед! - imi шэйга ма, желге ме, толып кеткенде. Зэуза да тыным алар емес. Тинн тацдайына тесеп тастап тэтт1 тунге тамсанады-ай кел!п, тамсанады-ай келш!..
Тун жарымы ауып барады, эл1 ояумын. Жулдыз б1ткен шак,ырайып тур. Ю рпМ м ашьщ, уйк,ы к,ашьщ. Ай да байцаусыз жылжып тебеден ауып барады екен. Келдщ аргы бетшен бе, эуп{лдекпц эyeнí тары естщщ. Эуп-эуп... Жарым тунде «эуп!р1м!» деп элдек1м элденен1 кетере алмай элекке тус1п жатк,андай. Орнымнан турып, жагалауга жацындадым. Сап-салк,ын саумал леп кею рек сарайымды айк,ара ашып ж!берд1. Алцындырган алгашк,ы л епн ашырк,ана c^мípiп салдым. Келге кез тастады м. Болмашы б1р леп кебелект1ц к,анатындай келд1ц бетш аймалай жупр1п барады екен. Шым-шым толк,ын цумдауытты шеп-шеп cyйeдi. Ерш жуп-жумсац, жып-жылы Еркем ес)ме туст1... Ж урепм шым ете цалды. Дэл кдз1р керпес1н жартылай жамылып, жартылай ашылган ерн1нен ак,ык, тici жартылай кер1н!п тэтт1 уйыцтап жатцан болар ма... К у р с т т салдым. Кез1м келге тусп . Туп-тунык,, тып-тыныш. Ай сэулес! аягымныц ушынан бастап со-н-а-ау аргы бетке дей!н ак,жолак, 13 тастап т е п л т -а к , тур екен! Кудды кектен кел б е т т е керше, созыла келш келбей жата кеткен кербез Кус жолы дерс{ц! Кус жолымен кустай жецш денемд{ дeгб^pc^з куй, дегдар халде аргы бетке алып етю м келдь Аргы бетке... Неше кун, неше тун маган маза берм еген м ахаббаттьщ м эн п мак,ам Музасы - Ару элем, Армандай елещ м кут1п тур!!! Ай жолагы уст1мен алтын арк,ау, тускш ем - Сол элемге ж етсем, арман жок,!.. Канш ама eм^p сурд!м - сонш ама ажалмен алыстым! Амал неш1к, KYндi тун, жарьщты тун ек ж ецдь.. Енд1п ум1т - Тацда! Не ¡стесе де ез-ез1не кеш!р1мпаз А дам - не нэкэс, не нэлет! Спиноза: «Урей - рухтьщ дэрменс1зд1п салдарынан пайда болады».
<Сл-и^З<5я^. К,айтсем сыздаган журект1 сылап-сипаймын, к,айтсем муздаган журект{ ер!тем, цайтсем кулазыган кецшд! кулан таза куантам, цайтсем жылаган жанды жубатам - менщ ем{р!м де, елец{м де осыган бэйек. Муньщ бэр! б!р адамньщ колынан цалай келс{н. Жолыма сер1к, жаныма кер!к болатын адамды !здейт1н себеб{м содан. Жер-ананьщ тынышын ала берд)к-ау?.. Б е с т тербет!п, элди э т н ьщылдап айтып отырган ананы элдеб!р тосын айк,ай к,атты шошытпай ма? Тэтт{ де жумсак,, сик,ырлы да гажап эуенге ер!п- балцып енд1 гана уйк,ы кушагына ене берген сэби-ТЧршМк осынау дауыстан шар-шар ет{п оянып кетпей ме? Шошынган ана, оянган бала... Ей, кумырсцадай кужынаган К,абылдьщ кубыжыцурпагы! Бесж тербеткен Ана к,ай заманда да ульщтын, улыгы емес пе ед!?! Хак,- тагаладан цалауьщ не? Астамсып аспанга шапшып, Айга сеюрсец де, цайтып Жерге тyceтiнiндi бммейт1н бе едщ, сен жазган?! ...Жер-ананьщтынышын ала бердж-ау.Наласына к,алып, кэр1не ушырап журмесек нетт1?.. Идеал елд:. Идеал елген сон эсемд1к орнын есерл1к, сулулыц орнын сумпайылык, басты. Идеал елген сон с е т щ ц сез{к, ум1тт{ кущк басынды. Идеал елген сон оньщ жер бетш деп жет!м шак,алагы - Идеология зщрем к,алды. блген идеалды жылап-сьщтап жоцтай к,оятын к,огамьщыздын, тypi мынау. Идеалдын, экес1 - суцгыла Суреткер ед1. Сол Суреткер!н1з бупнде сул д ер т суйрет1п эр eciккe б!р сыгалап, эр тес1кке б!р тeлмipiп жур. Eciк дeгeнiмiз - К,огамньщ ез1. Тес1к деген{м{з - К,огамньщ кез1. Ес1п кулыптаулы, тес1п б!теул! К,огам аузын бутан епздей ез1н-ез1 ерге тартумен элек. Эпз еле ме, арба сына ма - оны бip кудайым б^лeдi... Жеке бастьщ бацыты... С!з к,алай ойлайсыз, бул ез1м-ез!м дегенде ем еш еп уз{л!п туратын, езгеге келгенде eнi бузылып туратын эгоизмн!ц сьщары емес пе? Ал адам баласыньщ цам-
харекет! уш*н басын бэйгеге т т п , ез бак,ытынан баз кешет1н мыцнан бipeyлepдiц тагдырын К1м таразылайды? Б1реуге денсаульщ, б1реуге ац жаулыц, е н д т б1реуге мол саулык, керек. Б э р т щ байламы - Бацыт, айгагы - Уацыт. «Бацыт баянсыз» десек, менщ ше, ол тек жеке бастьщ «менинпне»гана к,атысты. 9 л!с! бар, тipic^ бар - элп «мьщнан б1реулерге» келеек, ортац бак,ыт деп аталатын адамзат и п л т н е солар ие. Буны к ы зган б ау керек, к,ызык,к,ан лазым. XXX Улга тентект1к, к,ызга еркелш жарасушы ед1... К,ызым, сен тентек болып барасыц. Утым, сен ерке болып барасыц. Ерке ул ержетш жарытпайды. Тентек к,ыз бойжет1п жарытпайды. Улым, сен ес!цд! жи да теп ц щ ойла. К,ызым, сен ертецп барар ел!цд1 ойла. Театр тагдырын тус!нбей-ак, цойдым: сахнада эрт!стер ез1н-ез1 ойнайды, залда адамдар eзiн-eзi кередк eзíн-eз^ ойнайтындар дана болгансиды. Эзш-ез1 керет{ндер бала болгансиды. Кулед!, жылайды, муцаяды, цайгырады... Бар болганы бipep сагатца. Алданады, алдарцатады, жубатады, ж убанады ... Бар болганы б4рер м езетке. Содан соц екеу1 ек! жак,к,а тарайды. К ,ы зы к,... Пул мен К,ул Адамныц пендел1к к,алыпк,а тYcyi аса к,иын емес. 6 з цолымен кекцагаз дейс13 бе, кеб1к к,агаз дейс13 бе, ацша жасап алады да онысына кулша жупнед1 Иэм жeг^лeдi. Орекецде «Монетный двор» деген пркес, «деньги» деген сез бар. Монет - цыргыздыц манаты, деньги - цазацтыц тецгесь Айналып келгенде бэр!н1Ц ныспысы - Пул. Пулга кулцын к,улатк,ан пендещз ез1Н1ц Цудайдыц к,улы екен1н умытады. Ал К,удайын умытцан адамнан жацсылыц шьщпайды. Себеб1 ол - сатк,ын, Иарам, бейшара, бейбак,, м !с т н ... ...Тупц жоц болса да мынау м!ркем дуниеде Цудайдыц кулы боп жургенге не жетс4н?!
М элшк;уйрьщ -Э к е? - Эу, Балам? - Урыспайсыз ба? - К,арадай неге урсады екем, элде, бipдeнeнi?.. - Бупн ею алдым... - Неге? Неден? - Неден десещз - тарихтан, неге десещз - агаймен eperecín... - Агаймен? Устазыцмен? - Иэ, устазыммен. Ол Kici «Егер 9 MÍp TeMip болмаганда 6Í3 уйтпес ед1к, буйтпес ед1к...» деп... - Иэ, содан соц... Аньщтап айтшы, былай? - «Егер 3 MÍp TeMip Анкараны шаппаганда кеш еп Еуропа бупн б у й т т кутырмас ед{. Егер Ол жауыз Ток,тамыстьщ тоз-тозын шыгармаганда орыс бупн ормандай к,ауламас ед!. Одан да бар куш1н мына цара к,ытайга цаптатцанда гой...» деп к;айта-к,айта к,ак,сай берген соц шыдамай... - Иэ, немене, шыдамай шыгып KeTTÍH бе? - Жога, айтысып к,алдык, к,ой. - Айтысцанда, былай, не дедщ? - Ак;ан cepmi 6meci3 бе? - дeдiм агайга. - Ал агайьщ не дeдi? - Ол Kici ме? Ол Kici таре Kerri. «Ойбай-ау, Ак,ан cepiHi юм бшмейд{? Бул цай сурагьщ? Ак,ан ^айда, TeMip цайда?» деп ал кеп шyйлiкciн, ал кеп килжеш... - Ал сен? - Мен де цасарысып: «Онда Ак,ан cepi OMÍp Тем{рд{ неге «ЖМттщ падишасы» деп энге крсып мадацтаган?» деп eдiм, «TyciHiriHHiH Typi осы болса, экел 6epi к у ц п ^ п ц щ , мэ, саган Mэлiшкyйpык;!)> деп ецгезердей eKÍHi кYндeлiгiмe к,онжитып к,оя салды. - Е-е, дурыс болмаган екен... - Ю м дМ , эке, MeHÍKi ме? - Екеущ дМ де. Устазбен epericneyin керек eдi, балам... - «Откенге топырак, шашуга болмайды, eлгeндi гайбаттаган газауатк,а ушырайды» деп 63¡HÍ3 айтушы eдiцiз гой, эке?
- Оку керек, ок,ып к,ана поймай, оцыганды кен,!лге току керек, балам. Бшгенге, тарихтан асцан гулама, уак,ыттан аск,ан устаз жок,. Ацан сер1 айтса, бipдeцeнi бшген шыгар. Кэне, жэне бíp тьщ дап керелтин сол энд{ (домбырасын куйлеп «Майдакрцырга»\" цосылады). - Турюстанга баральщшы, эке, Иассауи бабамыздьщ басына?.. - Барамыз, балам, кектем келс!н, жаз шьщсын... Сен1ц бip тамшы кез жасыцныц жерге туспеу!н цалаймын, жаным, егер ол сагыныш пен муцньщ жасы болса... Откен1н аузына ала берген, алга сала берген адам ацыры к,артайып ты нады . НА 5ЫМ М{нэжатым жалганып жерден кекке, Ай астында бесМ м тербелмек пе? Жазмышынан озмышын жацылдырып, Я, Жаратцан, пендецд{ шерменде етпе. Эр цабырдын, аясында - Айкулак,. Б!зден гер{ онда тыныш, жайлырак,. Он бойын дерт жайлаган кргамда Жаным жара, Багым к,ара, К,айгым ак,... К,аумет1 yш^н аз куннщ К,ай пенден1 жазрырдым? Кеп ш ш де - жалгызбын, Жалк,ы iшiндe - Мэжнунмш.
Кек тYтiнгe туншыгып туйдектелген, У р тп ушып барады уйрек келден. К,ай туйыцца б1р кун{ т^peлepciн„ Цайран, мeнiц жолдарым иректелген?.. Тузде - epicíм, Кузде - жеАЙим. Бойда - салмагым, Ойда - кeн^шiм. eм ip - базарым, 6л)м - ажалым. Цагба - багытым, Алла - назарым. блеем - Елеспт, Кемсец - децестн. Келсем, неге елд1м? бнеем, неге ешт!м? ^¡Л1ст1ц ж етепне ергендей Шеке тусты шертюлейд1 шерменде ой. Жeлiгiмдi баса алатын емесп1н Желке узппп, жет1 к,абат жерге енбей! Жумбак, арман жылатцан жecípдeймiн, Кумда к,алган керуенн1ц кеш!ндейм!н. Жаратцанныц дауа !здеп дэргеЙ1нен, К,ай кунэмд1 кеш деймш , кеш!р дейм!н? К,анша ацын к,аб!р1нде умыт цалды? Цанша асау ку мойыннан к,урьщталды?
К,ай шортан царагайдьщ басын шалып, К,ай заман цайта туды Упыкданды?.. Аунак,шып тесеп н де ак,ын дара, Терде отыр тес кeмipiп эюм-к,ара. Салмагы сары алтындай цара ceздíц К д щ р ш цайдан бшс!н к,атын, бала... Бура тартып, Булдаган б1рдецес{н Юс1мс1нген немелер тм д 1 eлeciн? Саясаттыц сары езу сабаздары, Б!р сез!ме тати ма кулл! егес!н,?!! 1ш1не к,уйылгасын ак, к,оргасын, 1лбид1 иырымда батпан басым. Жумагын жут жайлаган мына журтта Сыр, Аму - ею кезден аццан жасым. XXX Ж т т т щ сертке сер{к сергект!п, Кершер кезге керкем жер кeктiг^. Бабаньщ эруагы аунап тусер, Баланьщ ушдесе жергекте ун{. К,айыр, Meйip - емес пе ед1 ею улым, Самал желп{п, Жел сыйпаган кекМ н? Тер бермейпн, Жерге eнбeйтiн текс!зге Телм!р!п тур босагада жeт^мiм!..
Жырынды мен кул ук,паса кунымды, Юмге налып, Юмге айтамын муцымды? Жанартаудай ецеынмнен от шашып, Мен де 6ip кун ацтарармын жынымды!!! Тары 6tp ^ Í M солды гой, Тары 6ip кун1м елд! рой. Баяры к,азак, - сол цазак,, Баяры Кудай - сол К,удай! 8р т тамган ен бойына 63erÍHeH Ацындар келер, кетер Ke3erÍMeH... К,амалды к,абагыммен бузып-жарып, Жаманды жазалаймын сез огымен! Ай жалгыз, Алла жалрыз... Мен де жалгыз. Жак,сыга жарымаган кембагалмыз. Жалрыздын, жауы да кеп, «сауы» да жок,, К,удай-ай, енд) к,ашан ел болармыз?.. XЖX Жалганда мынау м^нэйíм Адамнын, 6epi арманда. Цор к,ылма MeHi Цудайым, Кулцыны к,удык, жандарра. Журсе де жулдыз бенен Ай цасында, Цашангы K,acipeT пен к,айры осында:
Эйелдщ - сулулыгы айнасында, Эйелдщ - улылыгы айласында! Махаббаттьщ орнына Машак,атым б1тпед{. 6MÍpÍMHÍH соцына Алла к,ояр HyKTeHi. Наймананы к,айтей1н KÍH apaTTan, К,ара су да жылгадан жылап ацпак,. Мен елгенде... Куранньщ аятындай елец!мд{ ок,ырсьщ к,ырагаттап... Ак, цагаздьщ бeтiндeгi шимайым Keбeйдi деп неге eßiivwi к,инайын? Жаннан артык, жалгыз сэтт!к Жалганга Ж урепмнен баск,а немд! сыйлайын?! К,ар жауып тур... Бабында ЭЛ1 Kepi Ак,пан, Кднсонармен цанжыгасын цанатцан. Келте ем!рд{ ертегщмен узартып, Epтeнiмдi ecipкeй гер, Жаратк,ан!.. Ж ау торыгыш келед1 жepi байды: Tepi унайды, Eípeyre кeлi унайды... Есен болса ел мен жер, Айтпас па едж «Елш-айдыц» орнына «Елж-айды?!».
XXX Ирл{пм тылсым, т{л майда, Тм1]щц алар ул цайда? Жабагы булт жапса ещн, Жанарын жулдыз жумбай ма? Асылдан туып жас улан, Басынан булак, тунбай ма? Ак, шашац, алтын айдарым Абылайдан цалган Ту цайда?! Жете туган улыцыз - Ж етектеп цулыцыз. Кете туган улыцыз - 1штен шыкдан Жыньщыз. бте туган улыцыз - 1нжу шашк,ан KYнiцiз! Кулга курыцустатып, Кунге к,улдык,урыцыз! Бip улыцныц болганы - Шыгар-шьщпас жаныц. Ею улыцныц болганы - Жарцыраган шамыц. Уш улыцныц болганы - Басыцдагы багыц. Терт улыцныц болганы Астыцдагы тагыц. Бес улыцныц болганы Асцар Алатауыц. Алты улыцныц болганы Баурайдагы бауыц. Ханым емей немене Соны тапцан жарыц?!
Алшац-алшац аттармыз, Аргымацты баптармыз. К,ара жерд!ц ycTi кец, Цайда барып ток,тармыз?.. Ана cyriH ак,тармыз, Баба салтын сацтармыз. Элдек,андай кун туса, Алдаспанды к,олга алып, Айбалтаны саптармыз!!! Тагдырдьщ жолын таптамай, Аршындап алга аттамай, Атаньщ салтын сацтамай, Ананын, cyTÍH ак,тамай Epлepдiн, ici 6iTep ме?! Жай устап туган жатырдан, Ашынса, ашу шак,ырган. Шалдуарларга шарт сынба, Алдиярларра ацылман. Бэндэуи мынау тipлiккe Бэдэуи-басын цатырган. Залалсыз, 3ÚicÍ3 Ацынга К,ай заман балын татырган?! Я, Цудай! Пер}штен, ем жерде журген, EeciriM кeлeдi элi тербелумен... Э лм ей тт ен бойында Рух барда Ацынды KepreHiM жок, керге юрген!
Алдынан кут1п журген кунд! гажап, К,осылгай Т1лепме кулл! цазац. 6лмейт1н маган ем!р берген! уынн Аллага мьщ б^р кулдьщ! Мыц м{нэжат!!! Дария - муз, К,ария - куз, Дала - сур... Ал,аласур! Арманыцды тан, асыр! Адамга емес, арзуыцды айт Аллага, Ак-адалга Алла рана жанашыр! Алла к,оск,ан к,осак,ты Адам белее, бул айып. Ерке мшез, ест1к,ыз Ер ж т т к е лайык,. Эм1р жупн кетердж, Эрге б4рге шыгарда. Екеум1зге жетерлж Гумыр бергей б!р Алла... Б1реуд1 бак, к,имайды, Б1реуд1 так; к,инайды. Ею ел1м жоц, бip ем1р бар, Ею жулдыз б!р мацдайга сыймайды. Ол мацдайдьщ тарлыгы емес, Алланыц жарлыгы. Кек екен гой аргы атасы кес1рд1н„ Кеж1р пенден кер{ кетсе, кеш1рпн:
Жаппар ием, жарыгьщды еннрд{м, Кею репм е Тамугьщды кeш^pдíм... Эцмен1цнен eтeдi жаман адам к;аргысы, 6м4р1це жетед1 жацсылардын, алгысы. Ак;ылы аз, так,ымы бос катынга Ес1ц болса, шатылма! Кулан кумай болсам дейд4, К,ул кудай болсам дейд!. Алладан келген парман - Пендеге арман. Маргарита Атуод (Канада жазушысы): Мен мемлекеттщ шекарасын да, телк,ужатты да, уюмет\"п де мойындай к,оймайтындардьщ бipiмiн. Бiз тек к,ана Жазушы мен Оцырман деген жураттан турамыз. Б{зд!н, санымыз шекс!3 де шетс13. Б!зд!ц кдтарымыздан адам баласыньщ барлык, ек1лдер:н таба аласыз. Б1зде тек бил!кке бас урмайтын, дара билeyшiлepдiн шашбауын кетермейтшдер гана турады, былайша айтцанда, Эдебиет республикасыньщтургындарымыз». Кырык, жамау ж урепм Емделетш кун цайда? Барлы менен жарлыны Тецгерет1н кун к,айда? Жак,сылык,тыц ж ел к етн Жел керет1н кун к,айда? Зулымдык, пен Жулынцурт
Жерге енет1н кун цайда? Цамсыз xyHÍH казацтын, Мен керет1н кун к,айда?.. Мына заман - коркдулардыц заманы, Мына заман жемцорлардыц заманы. Жур1п тур гой эю мдердщ 3MÍpi, К,урып тур гой ак,ындардыц амалы... Баю болса бар мацсатьщ, арманыц, К,айда цалмак, ар-иманьщ - ардагын? Неге сонша KyHÍ цысца К,ыранньщ? Неге сонша гумыры узак, Царганьщ?.. бзгеред! бул OMip, езгеред1, Дауылды да ансайтын кез келедН Тшс{здерге TanipiM Т1л беред4! Yнciздepгe TanipiM сез бередИ Эзгеред! бул OMip, езгередИ.. Айга азу бшенген, Куннен зауал тшенген, Шибуттанып инренген, Бил1ккумар бул елден Туцшгендей T y p ÍM бар!.. Туз ащы да, тш тущы. Тэтт1 тшд!Ц багзыда Ащы тузды жалайтынын к,aйтepciн;. Баратын жер кдлмады, KipeTiH кер цалмады.
Экпе басца, бауыр баск,а, Жара басца, жауыр баск,а. Сэлем б е р г е т м - тш ^рпм келген1, Сауал б ер гетм - т у с т п м кeлгeнi. К,ан тасынады, Ашу басылады... Бэр1 кел!п ак,ылга бас урады. Жанымды жалын цацтады, Жарьщ кун шамын жацпады. Пенден1ц к у т батцанмен, Tэнipдiн тацы атпады... Э тп ей тт нэрсе кебейген сайын цунсызданады. Ж етпейтт нэрсе азайган сайын к,ымбаттайды. Б1здеп етпейт!н нэрсе Сез. Абай айтпацшы: «К,азак,тыц езге ж урттан сез4 узын» болрандык,тан. Нуск,алы сез цаш анда к,ыск,а, туспалды сез цашанда узын. Тары б1р ж етп ейпн нэрсе - Уят. Уяттыц к,уны к,aзip аспандап, шыгандап кетт!. Жерге туспей тур. Жерге туссе, бэлю м, к,олмен устап, кезбен керер ме ед1к. Кер!п цана к,оймай: «Уйбуй-ай, мынау, кэд1мг!, ез!м1здщ Уятымыз екен рой, мунсыз к,алай ем1р кеш!п келгенб13, уят-ай?..» деп Тэц1р1М13д 1 танып, тэубамызра келер ме ед ¡к. Эй, цайдам, кет!п к,алдыц-ау б!раз ж ерге... уятсы з... «Время подлецов и поэтов...». Орекем де оцдырмай айтып салады -ау, бет-ж узщ е царамай! Сол айтцандай, б1зд1ц к,аз1рп ахуалды «К,алталылар мен цацрыбастар цауымы» десе, к,атып кеткел! тур. К,ацрыбастарды (ацындар) цайдам, К,алталылардыц
цатары адым сайын, кун сайын «подлецтермен» кeбeйiп кeлeдi. Айырмашылыгы сол: цалталы тек с13, ак,ын en ci3. К,алталы кeлiктi, ак,ын K6HÍKTÍ. К,алталы толыц, ацын арык,. 9 pí к,арай Т1зе беруге болар ед1, 6 ip a n элеуметт1к ж аратылысы жагынан eKeyi 6ip-6ipÍHeH алшак; емес - цалталы да цазац, ак,ын да к,азак,. «К,азак,тыц жауы - к,азак,»... Осыны ю м айтып eдi, к,удай-ау?.. Ж э, жетер, цайдагыны цаузай 6epin K,añTeMÍ3, «думшепатрлер» тары да дурсе к,оя берер. «Bip ел1 ауызга ек1 ел! к,ак,пак,» деген ... Эн мен елец - журект1ц еп з перзент!. EipiH cb 6ipÍHÍn кун1 жок,. EKeyi де суцгыла сулулыцца, элем1ш эceм дíккe кумар, цуштар, 1н,кэр... Eipeyi кезден сел таса болса, екш пнсш щ цабагына к,ар к,онады, KipniriHe K¡p6iH, уялайды. Элецнщ ез басында да келденец кезге шалына бермейт1н, тек ок,ыганда рана ойга к,анат, кещ лге цанагат сыйлайтын ражайып та тылсым эуен, саз, mpiM бар. Оньщ сезбен айтып жетюс!3 рахаты да, лэззаты да осында. Элен тардырын танымайтын, тпнн урын-байтын жандар осынын, 6apÍHeH сы ртею румыр кешед!. Цандай еюн1шт1 Иэм аянышты?! «Ерюн елец» мен «прозадагы елецд!» мансук,таудан аулак,пын, эйтсе де, эр жолында м узасы муцая царап, 9HÍ уз1л!п, сазы узд1пп тураты н, барынша эуезд!, назды елец epÎMÎHe не жетс[н?! Абайдыц, Науаидыц, Тютчевтщ, Есенинн1ц елецдер1не неге эндер мен романстар кеп жазылады? TínTi, олардан тым- тым берщ еп Мук,агалидыц ше?! Е п зд щ сыцары ндай, eMmiHin тум ары ндай гашыц-машьщ екеуд!, мyмкiндiгiншe, ажыратпаран, жeтíмcipeтпeгeн жен-ау. Эз басым осылай ойлаймын. «Анасын кер{п цызын ал, Аярын Kepin асын íni» дейд! б13Д1Ц сыншыл хальщ. Дэл
осы тал ап -тш екп ацынга немесе оныц елец!не тан,ып керсек цайтед1? Б1р т ш щ е н , елецнщ адами-цогамдыц, ем{рл{к-енегел!к миссиясы айтып жeткiciз. Ол - ар мен уяттьщ жоцтаушысы. Ол - жетчм мен жес}рд!ц цорганы. Ол - ождан мен намыстьщ найзагерИ Ол - мунлыц пен музаньщ сырласы. Ол... Еюншщен, Ацын - ез дэу!р{н4н exm í, ез ел1Н1н азаматы, элеуметт1к сана-сез!мн1ц цозгаушы куш1. Ацынсыз Олен жоц, Оленс13 OMip жоц! Рас, м ынау алабажац, ала екпе, цым-цуыт TipminÎKTe елецс!з де ем)р cypin келе жатцандар аз емес шыгар-ау... EipaK, Абай мундайларга мынаны айтцан: Махаббатсыз дуние бос, Хайуанга оны тен,ецдер... Достоевский: «Дyниeнi сулулыц цана устап тура алады» десе, сол Сулулырьщыз - махаббат дуниесш щ пер!штедей перзент! емес деп KÍM айтады?! Сез1м1зд1ц «элциссасына» цайта оралсац, елещне царап ацынды, ацынына царап елещн танысац керек. Эттеген-айы да осы. К,айсыб[р елецш ш ер!м13 «Домбырам не дейщ , мен не дейм1нн!н» керш келт1р1п журсе, цалай цынжылмассьщ? Уйде отырып журтына ун тастаган Жалцау да аман, бупнде жылпос та аман. Озге тупл аз ба ацын арамызда, OM ipiH e елещ уйцаспаган? А йтса айтцандай, e3Í 6ip басца, ce3i 6ip басца елермендерден сацтасын кудайым! Етжузд1л!к дейд! мундайды. Оньщ ар жагында сатцындыц деген сабазыцтур... XXX «Дуние-байлыц - цолдьщ Kipi» дeйдi цазац. Ceйтeдi де Кудайдан K63ÍHала бере байдьщ алдында курдай жоргалауды секет кермейд!. О й т к е т «Кедейд{ц тоя жеген1 - шала байыганы». К,улк.ынга кулша жегшген байгус 6ip кунн1н берешеп ymiH мыц кунн1ц керешепн ойланбастан курбандыцца шалып жiбepyгe куба-куп. Алты цат аспаннын, ар жагындагы Алланы ол нагылсын?!
Кеп к,азак„ мен бiлceм, осылайша eMip cypin келедь Бурын да, бупн де. Ертецге кезш жетпейд!... Хальщ эпосында («Кыз Ж^бек») Кыз Ж1бект1ц сынын сипаттай келт: «Кеудедеп к,ос анар Нар туйенщ санындай...» дейд4. Ал Кадыр ак,ын Мырза Эли: «...Анар емес, кеудедеп цос анар - Бекежандар бугып жатк,ан Кособа» деп элп гиперболаны одан epi устей, эс1релей тусед!. К айсы сы к,алай ай тсы н, 6api6ip, к,ыз баланы ц бойы ндагы артык,ша сулульщ ты «анар» сез1 араш алап алады. Олай д е й п т м - «нар TyñeHin санындай» немесе «Кособадай» екен деп еркек атаулы эйел тэн{ндег{ Тэц1р ие «тартуын» осы кунге деЙ1н тэрк еткен ем ес, KepíciHme, кергенш е ындыны кебед1, керген соц ынтыры артады!.. Фаридаддин Аттар айтады: «1ш !цдеп асыл жауЬарыц - адами арын,. Одан айырылганыц - к,адыр-к,асиет1цд{ жогалтцаныц. Алланьщ нуры - кеудецдеп жарык, шамыц. Кеуде шамын, ешсе, бейнец к,аракелецкеден кepiнбeйдí. Кара тунектеп м!сюнд1 юм eлeйдi, KÍM ес!ркейд! дейс!з?! Д ун и е-м ул тщ ц, aлтын-кyмiciцд^ жогалтсац да, кеудецдеп асыл жауЬарыцнан айырылма! Сенщ кеуде-сарайыцдагы сол жауИарга юм цызьщпайды? Кызганышпен царайтындар цаншама?..Алла нурын урлатып алган адам Шайтан жетепнде кетедь Ал шайтани болмыс жарьщтан безед!, нурдан цашады. Тунек тун оныц жайлы да сайлы мекен!. Кеудецдеп шамыцмен езгелерд!ц жанына жарык, T ycip, нур сыйла, сэуле сеп! Ец улкен парыз-царызыц осы!». KÍMHÍH басына ic туспейд1, к)мн:ц тагдыры тэлкекке ушырамайды... Асанбай Аск,аровты айыпца тарту ж е т н д е п к,ат-к,ат цагаз, том -том цужаттардыц ôipinqe элемге эйпл! улы
М ухацды «Мухтар Эуезов деген б1р ак,ын...» деп суйкеген екен. Оны жазган ю м д ей с13 гой? Кэд1мп, «тергеу ¡С1Н1ц архитекторы» атанган «тую рМ туйме алтын, к,ак,ырыгы к,уйма алтын», кецес дэу1рш щ кербест1с!, тегеур1нд1 тергеунп В.И. Калиниченко! М уханды «ацын» деп журген мьщтыцыз нак, осыньщ езН Неткен надандьщ, неткен ацикез астамшылыц десещзш1?! «Усак,» улттыц 1р1с! де, т}р1С1 де, улысы да оньщ кез!не кебелек цурлы кер!нбеген-ау, шамасы. Б4зд1ц «сауатымызды ашып, кею репм {зге сэуле куйган» еркениетт1 ел ею л 4н4ц сыцсима сик,ы осындай! Кулес13 бе, жылайсыз ба? Кай улттьщ да телкужаты - Тш. Улттык, ун1 мен «мен1» ез т т !н д е п Энуран (дурысы Елуран) арк,ылы айшьщталады. Ар мен Намыс, Ождан мен Опа, Мацсат пен Мудде, Арман мен Арзу атаулыньщ бэр1 осы нау аск,ац та айбынды эуен сезд!ц аясында. ...Кезшде, элемд!к ортак, т!л к,арым-к,атынасын кдбылдау, к,алыптастыру рэу1Ш1нде француз бен агылшын тшдер! так,аса, тайталаса кeлiп таразы басын тец устаган. Арага уак,ыт салып цайта сарапца тycipгeнгe дей)н экю де эбжш агылшындар мацгаз да маргау француздардан айласын асырып кеткен. Эйтпегенде, б{р кездеп орыс ацсуйектер! сеюлд1 эcipe эулек! атк,ам1нерлер4м1зден бастап былайгыларымызга дей!н ез Т1Л1М13Д1 курес!нге итере салып, бупн де французша сайрап журер ме eдiк, ю м бш с!н... 8з тш1н егейс1Н1п, езге тпцц ецеш теп жургендерге агылшыншасы не, французшасы не, бэр1б1р емес пе? Алла бергел: турган субел: сыбагасынан айырылып к,алган элп «мацгаздар мен маргаулар» эл{ кунге дей{н агылшындарга екпел). Эйткенмен, еуропалыц емеур1н мен сипама сыпайылык, муны ацгартцысы келмей эуре. «Ауызы куйген ур1п ¡шедЬ. Содан да болса керек, Сенан де Мейан деген дуалы ауыз француз XVIII гасырдыц ез!нде-ак,: «бзге тмде сейлейт!н улт б!рт)ндеп езш щ тел болмысын жогалтады» десе, осы елдщ тары б{р еюл) П.А. Симон: «Ил - эрб1р улттыц ун- урд1с4н б!лд!рет:н, тарихтагы орнын анык,тайтын, ем!рл1к жэне
шыгармашылык, цайталанбас цасиетш паш етет1н курал, тш - сол елдщ тагдыры» деп таусыла сейлеген. Ащы да болса, айтайык, - б4зд!н, тм )м 13 элемд!к ауцымда езге бip ем1ршен, тш мен жуьщ арада тайталаса цоймас. Дозак,ы тчрлжте к,азацы кеюрект[ ек!удай тек еп р ес мазалайды: б1реу1 - куд1к, б!реу{ - у м 1т. Куд1к: кунд13 кумэн, тунде туман кун кеш!п жатк,ан цазекемнщ тiл тагдырына деген сол баягы салбексе салк,ындыгы. Ум1т: улын Алпамыс, Абылай, Абай, Махамбет, Бауыржан; цызын Тумар (Томирис), Ж íбeк, Баян, Элия, М энш ук.., к,ойып журген кдзак, ерте ме, кеш пе, тЫ н е де зер салар-ау!.. «Ум1тс!з - Шайтан» демекмп, Туран к,айта туы лмай ма, Турю к,айта тулем ей ме?!! Бурынгы ата-бабаларымыз мал жигыш ед}, бyг^нгi бiздep мал жепш боп алдык,. К,ызыл кореек к,ылгытуга эз1рм!з. К,андыауыз цандасымыз Иэм ^арсыласымыз - Цасцыр екеш к,аск,ыр да цанжыгамызда. 6йткен1: - Б!р цазанга ею к,ошк,ардыц басы сыймайтыны бесенеден белгин; - Б1р тойда ею «жар» жок; - Б1р елдеп цосею меттщ де кепке бармасын кергенб13... К,асекецн1ц бел п р М кyшт^ ме, к,азекен,н{ц бепетайы куш п ме - к,аз!рд{ц ез1нде-ак, белпл1 болып к,алгандай. Бipiнiн ауызы - аран, б1ршщ кун1 - к,аран„ тук,ымы туздай к,урып барады. Царсыласына «крест» жорыгын жариялаган к,азацтыц царцыны, кудай салмасын, алабетен! Ж упрген ац, ушк,ан к,усты кутайтатын емес. Цасцырга кой калмагалы, тулюге тауык, табылмагалы к,а- ша-ан... Содан ба екен, кдзекец к,аз!р б!р-б!р{мен «мал-жан аман ба?» деп амандаспайды. Неге дей и з бе? Неге дepiнiз бар ма, бул сэлем-саукатьщыз жаца гасырдьщ кэдес1не жарамай цалгалы да б!раз болды. Малы к е т т , жаны к,алган агайын к.аз1р к,аланы жагалап, базарды сагалап, сауырын сабалап элек. Жолыга к,алсан„ «1зд1рэст!це» ыздиып жауап бергенсид! де ете шыгады. «Бас^а туссе, баспацшыл». Алдынан малы, аузынан cэлeмi цашцаи к,андаск,а «цайда асьщтын,?» деу де артьщ. Жанбагыстьщ
жанталасына тускен жалгыз к,азак, па екен, Tempi?! К,алай болганда да 6ip уйцынын, кем!п, 6ip к,алгудын эд1рем цалганын к,апысыз ацгаруга болады. Ойлап к,арасац, «Оян, цазак,!» деп озан салганнан repi «К,азак;, цайда барасьщ?» деген сауал элдек,айда етчмд! де еркениетт1 емес пе? «Бастан цулак, садага» демекш 1, мейл1, ен д1п жерде к,азак,тьщ ж ауы к,аск,ыр-ак, бола цой сы н, тек «к;азак,тыц жауы - цазац» болмасы нш ы !.. «Жазу, жаца дуние келт!ру - Ажалды елт!ру!» дейд1 Ромен Роллан. «бле отырып eMÍp сур» дейд1 улы Гете. Кдндай улы ундест!к дeceнiзшi?! Алла ж!берген ажалды елт{ру жэне елт1ре отырып eMip суру, шынында да, юмнщ к,олынан келмекш!? К,арапайым пенден{ц бе? Айта кермещ з! Э л м ей пн KÍM бар дейсщ бул фэниде?.. Ал ещц елмеу ymiH не ¡стеу керек? Алла тарапынан Жэбipeй^л nepimTe арк,ылы туралап келген ажалдан кутылу у ш т Шл дариясы астынан жеркепе цазып жасырынган аск,ан гулама Арастул (Аристотель) эрекетш KÍM к,айталай алмацшы? Ол уинн Арастулдан асып туу керек к,ой! К,анша к,ашсац да кутцармайтын Ажал ак,ыры оны да алып тынды емес пе?.. Сол Арастулды аргы -берп заманда KÍM цайталай алды? Ешюм де! Ендеше, «еле отырып елмеу», eMip суру тек ацылы аск,ан, айрьщша жаралган Алланьщ суйген цулдарына гана енш1 екен де. Амальщыз к,анша, олай демеске эддщ 13 жок,. Эл-Фараби, Эбу Эли Ибн Сина (Авиценна), Фердауси, Низами, Физули, Рудаки, Иассауи, Науаи, Абай, ЕскенШр Зулцарнайын, Едш, Шьщгысхан, Эм{р TeMip, т.б. Кулл! адамзат цауымы уш ш булар аз ба, кеп пе? Аз, ете аз. Азды н орнын, аман болса, келер урпак, толтырар. YMÍT те, CeHÍM де осы ойдыц к,улдыгында. Эйткенм ен... Бул Ундестж зацын к,ойсайшы?! Оган Уак,ыт та, К ещ спкте ешцандай кедерп бола алмайды екен. «Элд{ деуге сыя ма, айтыцдаршы, Элмейтугын артына сез цалдырган?..» деген Абай ce3i элп
eкeyдiн, OMip м ен eaiM турасы н дагы туж ы ры м ы н тупкш1кт! т уй ш деп , тиянактап турган жок, па?! Иэ, улыныц аты - улы. «Ацынныц аузына Алла сез салады» дегенге будан к е т н кулак аспай Kepíni3. MeHÍH, ацгаруымша, Алланьщ ец жек xepeTÍHi - астамшылдык,. «Улык болсан, KimiK бол» деген гибратпен коса кейде: «мынау К,удайын умыткан екен» деген peHimTi де ecTin каламыз. Eipi - ырзалык, eKiHmící - наразыльщ. Кеюрепне дэн тускендер кебейсе, елд!ц багы. Кеудес!не нан тск е н д е р кебейсе, елд1ц соры. К,орьщсац, соцгысынан корьщ. Осыдан Абай да к,орык,к,ан. «Бас-басына би болган ецкей к,ик,ым...» деп налыса, бул - сонын, салк,ыны. Буган Мурат Мен,кеулынын, «Мен Kayin еткеннен айтамьшын» к,осын,ыз. «Мьщ асканга 6ip тоскан» болса екеннщ к,амы бул. Амал не, мынау жадыгей жалган, TipHeKi TipmmiKTe аск,ан да аз емес, таскан да табылады. Олар кеше де болган, бупн де бар, eк^нiшкe карай, ертен, де еркен жая бермек. Пенде менменс1ген жерден nepiurre кашады. Акыны мен Аксакалы кагажу калган халыктын, басынан шырагы ешед1, астынан пырагы кашады. К,огамнын, тас камалы мен акынныц кас-кабагы кай мезетте де уйлес1м тауып керген емес. Жылдар бойы кулкы кулыпталып, ыркы туйыкталып, рухани enceci куныс тарткан урпак буынньщ аркасына аманат арту аса K a y in ii - кез келген жерде аунатып кете барары хак- Олай болмас умпн енд1п келер жас буын, уыз урпакты Ана тМ м ен сусындатып, сез атасы - блецмен асырауымыз керек.
УЯ «Алтын уя», «Ушцан уя», «Уяластар» деген угым бар. «Уяда нен1 керсец, ушцанда соны ¡лерсщ» дeйдi цазак,. К,ыран неге уясын цияга салады? Карлыгаш неге уясын уй ¡ынне салады? 9 pKÍMHÍn ез уй! - ез уясы. Элем-жэлемге малынган хан Сарайынан к,ашып шыкдандай болган Жиренше де «Кайран, менщ ез уй!м, кен сарайдай боз ушм!» дeмeйт^н бе ед1 к,араша yйiнe бас сук,к,анда. Иэ, Уя мен Уй терю ндес угым. Отау мен Отан да солай. Осы екеу1 уынн талай eMip курбан болган, талай тагдыр тал кдрмаган... Ар мен Ождан ере турган. Намыс пен К,айрат циянат пен зулымдыкда царсы майдан ашцан!.. Уяга жылан ермелесе, балапан шырылдайды. Уйдщ шацырагы шайцалса, 6ecÍKTeri бала шарылдайды. Уядан кус тулеп ушады, уйден урпак ecin, epжeтeд^. MaHrmÍKTiH м е к е т - Уй мен Уя. Элiмcaк,тaн 6epi келе жаткан мынадай ацыз бар: 6ip Кеккутан балапандарына жем тасып жур{п уясына к,айта ушып келсе, онда K,aM-K,anepci3 жайгасып алган Кдрганы керед1. «Е, адасып журген 6ip байгус болды гой» деп алгашында муны елеп-ескере к,оймайды. Арада уш кун етед{, 6ipaK, элп царга кете коймайды. Кеккутан да буган пэлендей мэн бермейд!. Терт1нин KyHi терт жуз кеккутан ушып кeлeдi де уясын к,аргага берген Кеккутанды туте- тутес1н шыгарып шок,ып елт1ред1. Муны керген Карга да зэр еа ушып уядан безе женелед!. Намыс тапталган жерде Ар аяк, астында калады. Уясын жат жайлаган кус пен Отанын сатк,ан ождансыз улда бул олк,ы согып турады. Ал олк,ылык,туб1нде 6ip опындырады. Аталмыш ацыз кай урпактыц да жадында болса ип... TeMip тагылымы «Егер мемлекет белпл! 6ip тэрт:п пен кагидага cyñeH in курылмаса, - дейд{ эйпл! Ж аЬангер 9 M¡p TeMip, - онда бил{кт1н салтанаты узакка бармайды, к,уд1рет! кум сияк,ты Yгiт^лe беред! де ацыр соцы су аягы курдымга кет!п тынады. Мундай бил{кт1ц сик,ы мен сьщпыты, Typi мен туркы жамылгысыз, лыпасыз тыр жалацаш эйелге уцсайтын болгандьщтан, оны керген журт
жи^pкeнíп Tepic айналады . He болм аса, ол м ем лекет цайдагы 6ip к,ацрыбастар Kipín-ш ыгып ж урет!н т е б е с 1 ашьщ, ecÎK- терезес1 жок,, то з-то зы шыкдан уй ге ук;сайды. Сол y m iH де мен ез билМ м мен эм1р1мд! ислам Д1н!не суйене отырып белпл1 6ip цагидага непздеп цурдым. М емлекет басцару барысында кездескен к,андай 6ip к,иын туй!н мэселен1 де осы цагидага cэйкecтeндipe отырып шешт!м. М енщ урпак, алдындагы парыз-к;арызымнын, абыройлы, атац-даццымныц гумырлы болмагыныц туп к,азыгы осында». Сол 3 MÍp TeMip 83ÍHÍH; «Тузж тертде» былай деп агынан жарылады: «Шын патшаньщ кузырына Уацыт к,ана багынбас. Ойткен) олдаАдамныцулы,Алланыц к,улы.Жаратушыием маган да ак,ыр 6ip кун1 таусылар тагдыр сыйлады. Царамагымдагы халык, к,армагымдагы балык; емес е к е т н ерте ук,тым. 3 MÍp¡M де, SMipiM де сол хальщтьщ nemeHecÍHe жазылган. К,ияметк,айым кун{ солардын, тым болмаса 6ipeyÍHÍH¡ етепм е жармасып к,айыр тшеп, не к,аргыс айтып к,ыр соцымнан к,алмай к,ойганын кдламас ед!м». Эм1р TeMip: «Дуние ыйрюн к,анагатсыз цатын сияк,ты - оныц ойнасы кеп». Эм1р TeMip («TeMip тузж терЬ): «Егер патша залым, y a 3ipi эдш болса, Ол патшанын, зулымдык, эрекет-пигылына ез ацыл- айласын царсы к,оя алады. Ал егер y a 3ip залым болса, мемлекет icTepi кеп етпей-ак,тыгырык,к,а прелед{». Кэде Ацынды керсе, эюмдер «Ит керген ешю кезденер»... Жатырк,ай бермей жак,ын кел, Онеге тутсын езгелер.
Жацсы кер, мейл1ц, жаман кер Умытпа елд!к кэдендм Атыцнан тусш сэлем бер, Билеп турсац да элемдИ Барар жер1н, цонар к е л т нускамай, Бастан бактыц, к,олдан кустыц ушк,аны-ай... Сен! ем1рден ерте кеттч демейм{н, елецн1ц де бас-аягы кысца гой?! Ойга орын аз кезде бойга дерт жук,к,ыш келед!. Кешеп казак пен буп н п к,азак,та айырма бар ма? Бар болса, кандай? Жок болса, «Ит м{н!п, ирек камшылап» журген{м[зге жол болсын? Ел катарлы есей!п, журт катарлы кебейдж пе? Есейсек, кез келгенге неге есем13 кет!п жур? Кебейсек, неге кесегем!3 кегермей жур? Эр казак осыган бас катырса к,айтед1?.. Бака да батп агы н д а бакы лдап багады , К,арга царцы лдап К,араталына конады , б)рак, пей1ш багы ндагы пэруана куска не жетсш ?! Жаман ауру - жарак,ты жаудан да цауттН Ойдан сайга, гулден гулге к,онып-цонбай тынымсыз т!рл{к кешкен ебелекте де, кебелекте де айбозым ацынныц мазасыз мiнeзi, эурешш эрекет1 бар. Оньщ кеб!не жарк ет{п жанып, жалп еп п сене^н! де осыдан...
6лец тупл1 кагаз 6eT¡He карамайтын, ойды куле, сезд1 журе тыцдайтын дуЙ1м 6ip урп ак д ур м еп каулай ecin келед1. Жан азыгын жат керген, тэн кызыгын нэп керген ул мен цызды бала д ей с13 бе, шала дейс{з бе, ез1щз б1Л1щз. Мен1н укканым - казак кашаннан елецге маргау. Тьщдауга бар да, кундауга жок, шайнауга бар да, ойлауга жок--- Атты шобырга, топты тобырра айналдырган Элдеюмге, эттен,, атар огым жок! Саясаттан KeKipiK айныды. Айтыс-тартыстан да тапканымыз шамалы. Батыстын, «элаулайы» мен «эриайдайына» эбден бой алдырран эдепс13, кергенс13 порно-газетсымактардьщ да 9cipe шолжацын шорт кесет1н кез жетп! Керегенд1к те, керткелдж те, жаксылык та, баксыльщ та акын жаратылысынан алые емес. «К,азак» сезш щ 6ip баламасы - Акын. Акын жок болса, казак та жок! Ауылдан безген, каланы кезген бупн п кыр казары кешеп «Актабан шубырындыдан» 6ip де кем емес! У ю м е уры TycinTi. KiTanTapbiM ашылып, жазбаларым шашылып эр жерде жатыр екен. Акымак болмаса, акыннын, уйш ен акша 1здей ме адам?! Егер уйде болсам, Кржанасырга уксап: «Тапсацдар, маган да б1рдеце тастап кетщдерпн...» дер ме ед1м, KÍM бшеш.
М е т ц бар байлыгым ютап е к е т к,апер1не де келмеген-ау, эсте!.. K,a3ip журт 6ip-6ipiHe куб1рлепш, сыбырлагыш. Элдеюмд1 жек керед], элдек)мге кейид1, южшед!. T inii, жерден алып, жерге салады. Ocipece, моншада. Анадан туган цалпында. Жалацтес баИадур дерс1ц! KwiHin, былай шьщк,ан соц жyн¡ жыгылады, жуйкес! жуасиды. Ки1м, шынында да, пенделж тщ к,алыбы бшем. Жаца туган шак,алак,ты гой анасы омырауын агытып ак, сут1мен жубатады. Ал жалацаш адамды ше? Элп, моншадагы?.. TOPTTAFAH Он б естд е балцымаса, Айга сын, К етл д щ де Kip шалады айнасын. Tac орнына Ар мен Алтын тап келсе, Таразыньщ тацдар eдiц к,ай басын? Шайырьщньщ шагымхатын тьщда, Алла: Маза алмадым мэйдан, шэйдан, мун,нан да. «Патша - Алланын, келецкесЬ дейд! журт, Келен,кес13 жайма-шуак, кун бар ма? Леб1зщнен айналайын ацтума, CeHi кермеу, ceHi суймеу - пэк кунэ! TanipiHin сендей гажап сыйы ymiH Тэрк етер ем тэжбен к,оса тацты да! Бул OMip - кезден тамган тамшы гана. Пендеге Алла берген жан - сыбага. Калганы жумыртк,аньщ цабыгы гой, Жумыртк.а балапансыз аршыла ма?!
